Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин
Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы А.Н. Жирков
Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр этиитэ.
2019 с. олунньу 13 к.
Күндү доҕоттор!
Биһиги төрөөбүт тылбытын икки өрүккэ олоҕуран харыстыах кэриҥнээхпит. Бииринэн, сокуон, программа, анал учебниктар, методикалар өттүлэринэн тылбытын көмүскээһин. Манна үлэ балайда барар. Бүгүн бырабыыталыстыба салайааччыларын даҕаны иһиттигит. Киирсиилэр, мөккүөрдэр, сороҕор туруулаһыылаах да соҕус бара тураллар. Ол гынан баран билигин өрөспүүбүлүкэ бэйэтин олохтоохторун, чуолаан олохтоох омуктарын төрөөбүт тылларын харыстааһыҥҥа сүнньүнэн тиһиктээх үлэни ыытар диэн билиниэх тустаахпыт.
Оттон иккис өттүттэн ыллахха, суукка-сокуоҥҥа улаханнык бэриммэт, сорох өттүгэр биһигиттэн бэйэбититтэн да улахан тутулуга суох өрүттээхпит. Онно биһиги улаханнык иннибит диэки өнүйбэппит. Ол – тыл эйгэтэ. Биһиги атын омуктары кытта тыл эйгэтигэр алтыһыыга төрөөбүт тылбытын туттар дьоммут, омукпут ахсаана элбэҕэ суоҕа улахан охсуулаах. Биһиги ааспыт үйэ устатыгар сүнньүнэн бэйэбит үгэс буолбут эйгэбитигэр: култуураҕа, үөрэххэ, литератураҕа, искусствоҕа, төрүт дьарыкпытыгар, о. д. а. балайда тылбытын көмүскээн, тутан кэллибит. Онтон промышленноһы, науканы, интернети ону тэҥэ саҥа, аныгы эйгэлэри саха тылынан кыайан бэйэбитигэр чугаһата иликпит. Итиннэ улахан уустуктар бааллар. Атын тыл туттуллара элбээн истэҕин аайы саха тылын эйгэтэ кыараан иһэр. Онон билигин төһө кыалларынан саха тылын туттуллар эйгэтин кэҥэтэр, көмүскүүр уонна харыстыыр үлэ барыахтаах. Ол өттүгэр былаас, дьон-сэргэ, саха тылын төрөөбүт тылынан билинэр омук уонна анаан-минээн дьарыктанар учуонайдар, литература үлэһиттэрэ, хас биирдии киһи кыһаллыах тустаахпыт. Оҕобутуттан-уруубутуттан, сиэннэрбититтэн саҕалаан. Билигин мин бэйэм сиэннэрбин кытта мөккүһэбин. Нууччалыы эттэххэ, “с переменным успехом”, эрбии биитин курдук эриһэбит. Эһиэхэ үгүскүтүгэр оннук быһыы-майгы эмиэ баара буолуо дии саныыбын. Онон ити өттүгэр биһиги үлэни күүһүрдүөх кэриҥнээхпит.
Итиннэ биһиги норуоппут бастыҥ дьоно эппит-тыыммыт кэс тыллара, үлэлээбит үлэлэрэ төрүт, тирэх буолуохтаах. Өксөкүлээх Өлөксөй саха литературатыгар олук буолбут «Байанай алгыһа», Анемподист Софронов «Манчаары Баһылай» хоһоонунан драмата, Былатыан Ойуунускай «Кыһыл ойууна», “Туйаарыма Куота”, Суорун Омоллоон «Айаала», “Күкүр Ууһа”: онтон да атын айымньылар саха тылынан уус-уран айымньытыгар, фольклоругар, олоҥхотугар олоҕуран суруллубуттара. Онон кинилэр дьоҥҥо-сэргэҕэ ордук тиийимтиэлэр.
Саха литературата саҥа үөскээн эрдэҕинэ эдэр сааһыгар былаҕайга былдьаммыт Баһылай Никифорович Леонтьев диэн критик тахсан испитэ. Кини 1926 сыллаахха өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи саха литературатын туһунан аан бастакы улахан чинчийэр үлэни суруйбута. Кэлин Георгий Устинович Эргис, Иннокентий Васильевич Пухов, Георгий Митрофанович Васильев, билигин Петр Алексеевич Слепцов, Николай Николаевич Тобуроков, бүгүн манна баар Гаврил Гаврильевич Филиппов уо. д. а. саха литературнай тылын, уус-уран литературатын төрдүгэр биһиги фольклорбут, олоҥхобут сытар, онон уратылаах уонна кэрэлээх диэн этэн тураллар.
Биһиги уус-уран айымньыларбытыгар, фольклорбутугар, олоҥхобутугар баар төрөөбүт тылбыт сүмэтин ыччаппытыгар иҥэрдэхпитинэ, кинилэри ити төрүт тыл умсулҕаныгар сатаан ииттэхпитинэ тылбыт кэскиллээх уонна үйэлээх буолуоҕа. Атын суол суох, атыннык кыайан дьаһаммаккын.
Биһиэхэ сороҕор олоҥхонон аһара үлүһүйүү буолан эрэр диэн этэллэр. Доҕоттор, биһиги литературнай нэһилиэстибэбит туһунан мөккүөрбүтүн 1962 сыллаахха нэһиилэ сыһан-соһон бүтэрбит дьоммут. Кулаковскай, Софронов, Неустроев, Күлүмнүүр айымньылара хара маҥнай суруллуохтарыттан кинилэри онно-манна буруйдааһын, сыыһаларын-халтыларын көрдөөһүн, омугумсуйууга тиийэ уорбалааһын, сүгүн үлэлэппэккэ, айымньыларын сүгүн таһаарбакка, хас эмэ төгүллээн бобуу-хаайыы буолбута. Онтон сыччах үйэ аҥаарыттан ордук кэм ааста. Онуоха диэри биһиги барыларын мөккүөр икки өттүгэр биэтэҥнэтэ сылдьыбыппыт. Билигин бу дьоммут тарбахха баттанар классиктарбыт, бастыҥнарбыт диэн ааттана сылдьаллар. Онон олоҥхонон дьарыктаныы – олоҥхонон үлүһүйүү буолбатах. Олоҥхо тылын умсулҕаныгар оҕону-ыччаты уонна саастаах да көлүөнэни тардыы – саха киһитэ төрөөбүт тылын-өһүн билэр, өйдүүр, ылынар уонна ол тылынан сатаан саҥарар буоларын ситиһии. Ити кэскиллээх сорук. Онон эһиги дьарыктаныах тустааххыт. Ол эһиэхэ туох да куһаҕаны оҥорбот, үчүгэйи эрэ аҕалар, эһигини баай тыллаах, мындыр, тирэхтээх уонна кэскиллээх оҥорор.
Саха тылын иһин туруулаһыы хаһан баҕарар мөккүөрдээх, утарсыылаах этэ. Аан бастаан 1906 сыллаахха сахалыы хаһыаттары таһааралларыгар Баһылай Баһылайабыс Никииппэрэп-Күлүмнүүр бастакы сахалыы бэчээттиир станок атыылаһарга анаан харчы биэрэн баран: «Мин харчынан көмөлөһөбүн, ол гынан баран эһиги миэхэ Петербургтан сахалыы шрифт куттаран аҕалыахтааххыт», – диэн утары туруорсубута. Оннук туруорсан, бэчээттиир станокка сахалыы шриби туспа куттаран аҕалтаран, «Саха дойдута», «Саха олоҕо» хаһыаттар, «Саха саҥата» сурунаал тахсар буолбуттара.
1939 сыллаахха буолбут Саха суруйааччыларын бастакы сийиэстэригэр Кулаковскайы, Софроновы, Неустроевы, Күлүмнүүрү бука барыларын туора сотон, ону ааһан кинилэри өйөөбүккүт диэн, оччолорго уларытыллыбыт салайааччыларбытын кытта буруйдаан, мөҕөн-этэн, күннээн ахан сылдьар кэммитигэр, Георгий Прокопьевич Башарин Кулаковскай, Неустроев, Софронов нэһилиэстибэлэрин аҥаардас идеология эрэ буолбакка, наука өттүттэн эмиэ көрүөххэ, онон сыаналыахха диэн 1942 сыллаахха партия обкомугар этии киллэрбитэ. 1943 сыллаахха ону ылыммат туһунан уураах тахсыбыта, ол гынан баран 1944 сыллаахха бу уураах көтүрүллүбүтэ, суруйааччылар ааттара аан бастаан дьонноругар-сэргэлэригэр киһилии ааттаммыта. Георгий Прокопьевич 1943 сыл балаҕан ыйыгар ССРС Наукаларын Академиятыгар диссертациятын көмүскээбитэ. Онтон 1952 сыл үүммүтэ, эмиэ төттөрү эҕирийэн ылбыттара, онтон 1962 дьэ арыый көҥүллээх сыл кэлбитэ.
Онон төрөөбүт тылы көмүскээһин, харыстааһын, эйгэтин кэҥэтии хас биирдиибититтэн, биһиги олоххо көрүүбүтүттэн улахан тутулуктаах. Онно ситиһиилэх буолуҥ диэн алгыс тылбын этэбин. Барыгытын Ийэ тыл күнүнэн эҕэрдэлиибин!