Владимир Путин Анал этиитин тула кэпсэтии уҕараабат. Аны, бу миэрэлэри хайдах гынан олоххо киллэрэбит диэн боппуруос сытыытык турар. Сокуоннары үлэлэтэргэ, үбүн-харчытын тыырарга бырабыыталыстыбаны сэргэ, парламент улахан оруоллаах. 

Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласовалыын көрсөн кэпсэттибит.

— Алена Николаевна, тохсунньу 22 күнүгэр Ил Түмэн сэбиэтигэр дойду бэрэсидьиэнэ киллэрбит этиилэрин олоххо хайдах киллэрэр туһунан дьүүллэһии барда. Дьэ, туох диэн торумнаатыгыт?

— Парламент ханнык эрэ уһулуччу суолталаах боппуруоһунан сэбиэт мунньаҕын ыҥырар. Бу ааспыт мунньахха дьокутаат Алексей Еремеев судаарыстыбаннас тутулугар уларыйыыларга, мин демографияҕа сыһыаннаах дакылааты аахтыбыт. Ол түмүгэр Владимир Путин этиитин өйүөххэ диэн быһаарыыны ылынныбыт. СӨ бырабыыталыстыбатыгар, Счетнай палаататыгар, Уопсастыбаннай норуот фронугар, СӨ министиэристибэлэргэ, Ил Түмэн сис кэмитиэттэригэр салгыы дьүүллэһэргэ, үлэлэһэргэ сү­­бэлиир этиилэри ыыттыбыт. Бары өйбүтүн-санаабытын, кыахпытын түмэн үлэлиирбитин эрэйэр улахан уларыйыылар күүтэллэр. Мин дакылааппар Анал этии эрэ тула буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ туох үлэ бара турарын ырыттым.

— Ол туһунан кылгастык кэпсээтэххэ…

— Владимир Путин Анал ­этиитигэр демография боппу­руостарыгар улахан болҕомтотун уурда уонна Арассыыйа норуоттарын ахсааннарын элбэтиини на­­циональнай приоритет быһыытынан ааттаата. Уустук демографическай кэрчик кэми ааһарга, нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтэргэ 2024 сылга төрөөһүн коэффициенын 1,7-ҕэ тиэрдэр сорук турар. Билигин ити көрдөрүү 1,5-кэ тэҥнэһэр. Ол аата төрүүр-ууһуур саастаах хас биирдии дьахтарга 1,5 оҕо тиксэр. Саха сиригэр ити көрдөрүү атын. Уһук Илиҥҥэ төрөөһүн көрдөрүүтүнэн инники күөҥҥэ, Арассыыйа үрдүнэн 10 бастыҥ иһигэр баарбыт. “Демография” национальнай бырайыак иһинэн “Оҕолоох дьиэ кэргэттэри үп-харчы өттүнэн өйөөһүн” диэн эрэгийиэннээҕи бырайыак үлэлиир. Киэҥ хабааннаах үлэ ыытыллар, ону ааҕа барбаппын. Бу бырайыак түмүгүнэн, 2024 сылга төрөөһүн коэффициена 2,34-кэ тиийиэхтээх диэн сорук турар. 2018 сылга ити көрдөрүү 1,85-кэ тэҥнэһэр этэ. Хомойуох иһин, 90-с сыллардааҕы “демографическай дьаама” содула биллэн, төрөөһүн ахсаана аҕыйыы турар. Ити сылларга төрөөбүт кыргыттар, дьахталлар төрүүр-ууһуур саастара кэллэ. 2014 сыллаахха 17 010 оҕо төрөөбүт эбит буоллаҕына, 2019 сыллаахха 12 996 оҕо төрөөбүт, ол эбэтэр, 4014 оҕонон аҕыйах. 2016 сыллаахха төрөөһүн коэффициена 2,09 эбит буоллаҕына, 2018 сыллаахха 1,85 буолбут. Онон бу көрдөрүүнү тупсарарга туһуламмыт үлэ-хамнас барыахтаах.  

Көдьүүстээх көмө

— Итиннэ ханнык миэрэ ордук көдьүүстээх буолуой?

— Ийэ хапытаала 2026 сылга диэри уһаабыта олус үчүгэй. Бастакы оҕоҕо Ийэ хапытаала бэриллэр буолбута саамай сөптөөх дьаһал дии саныыбын. Статистиканы көрдөххө, эдэр ыаллар оҕолоно охсорго тиэтэйбэттэр эбит: бастаан үөрэнэллэр, дьиэлэнэллэр. 2010 сыллаахха 6821 бастакы оҕо төрөөбүт (саҥа төрөөбүт оҕо уопсай ах­­саанын 42%-на). 2019 сылга 12 996 саҥа төрөөбүт оҕолортон бастакы оҕо ахсаана 30%-ны ылбыт. Онон бу миэрэни киэҥник туһанан бардахтарына, эдэр ыаллар аан бас­­таан оҕолонорго быдан бэлэмнээх буолуохтара, бастакы оҕо ахсаана эбиллиэ дии саныыбын. Ону тэҥэ, быйыл тохсунньу 1 күнүттэн оҕо 3 сааһыттан 7-гэр диэри босуобуйа төлөнөр буолла. Бу көмөнү кыаммат ыаллар ылаллар (дьиэ кэргэн ыйдааҕы дохуота хас биирдии киһиэхэ тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн намыһах буоллаҕына). Саха сиригэр бырабыыталыстыба бигэргэппитинэн, босуобуйа кээмэйэ 8930 солкуобайга тэҥнэһэр. Бу суума сыыйа 11 200 солкуобайга тиийиэхтээх. Маннык көмөнү 24 тыһыынча ыал ылан туһаныан сөп.

— Алын кылаас оҕолорун итии аһылыгынан хааччыйыыга төһө үп көрүллэрий?

— Бу көмөнү олоххо киллэрэргэ үс сиртэн – федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи, муниципальнай бүддьүөттэн үп барыахтаах. Бэлэмнээх оскуолалар 2020 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн, атыттар 2023 сылга диэри 1-4 кылаас оҕолорун босхо аһатыахтара. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 2020 сылга 663 212 890 солкуобай (64 435 оҕоҕо) көрүллүбүт, ол иһигэр: 153 302 310 солкуобай кыаммат ыаллар оҕолоругар (27 847 оҕоҕо), 509 910 580 солкуобай – элбэх оҕолоох кыаммат ыалларга (36 588 оҕоҕо). Үөрэнээччилэри итии аһынан хааччыйыыга муниципалитеттар эмиэ кыттыһаллар.  

Нэһилиэнньэ 19%-на – кыаммат араҥа

— Төһө да тустаах миэрэлэр ылыллыбыттарын үрдүнэн, кыаммат араҥа ахсаана аҕыйаабат. Кинилэр улахан аҥаардара – тыа сиригэр олорор элбэх оҕолоох ыаллар — 86,7% (Арассыыйаҕа — 78,8%). Статистика көрдөрөрүнэн, 2018 сыллаахха нэһилиэнньэ 19%-на тиийинэн олоруу алын кээмэ­йиттэн – 18 тыһыынча солкуобайтан намыһах дохуоттаах (биир киһиэхэ тиксэринэн). Онон, оҕолоох ыалларга туһуламмыт миэ­­рэлэр дьадайыыны туоратар сыаллаахтар. Ил Түмэҥҥэ Парламент ис­­тиилэригэр дьадайыыны утары миэрэлэри ырытыһыы буолбута. Ол түмүгүнэн, парламент бырабыыталыстыбаны кытары бииргэ үлэлэһэрэ торумнаммыта. Холобур, “Элбэх оҕолоох ыаллар статустарын туһунан” сокуон ылыллан, хайыы-үйэ көдьүүстээҕэ көһүннэ. Бу сокуон чэрчитинэн, улахан оҕолоро үөрэнэр, эбэтэр сулууспалыыр буоллаҕына, 23 сааһын туолуор диэри элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн статуһун сүтэрбэт. Сокуон олоххо киириэҕиттэн, 1112 дьиэ кэргэн элбэх оҕолоох ыал ахсааныгар киирдэ, 690 дьиэ кэргэн статуһун уһатта (2019 сыл алтынньытааҕы чахчынан). Кинилэр субсидиялаах билиэтинэн көтөр, о.д.а. кэккэ чэпчэтиилэринэн туһаналлар. Бииргэ үлэлэһиибит түмүгэр, Дьокуускай куоракка кыаммат ыаллар оҕолоро (1-11 кы­­лаас үөрэнээччилэрэ) тохсунньуттан оптуобуска босхо айанныыр ­буоллулар. Биэстэн элбэх оҕолоох ыаллар олорор усулуобуйаларын тупсарыы бырагырааматыгар ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлээһин кээмэйэ  улаатта. Бу боппуруоһунан Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ тэриллиэҕиттэн дьарыктанан кэллэ, Счетнай балаатаҕа бүддьүөт үбэ бу хайысхаҕа хайдах туттулларын сорук оҥостон бэрэбиэркэлэттэ.  

Элбэх өрүттээх үлэ барыахтаах

— Кэмитиэт ааспыт сыл саҥатыгар тэриллиэҕиттэн, туох үлэ барда?

— Спикер Петр Гоголев: “Саамай сөптөөх хардыы – тустаах кэмитиэт тэриллиитэ”, — диэн этэн турар. Биир сыл тиргиччи үлэлээтибит. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ туһуламмыт эбии миэрэлэри ылыналларыгар кэмитиэт СӨ бырабыыталыстыбатыгар сүбэлиир этиилэрин (рекомендациялары) ыыппыта: — хомунаалынай өҥөнү төлүүргэ 3 уонна онтон элбэх оҕолоох ыаллар субсидиянан туһаналларын ситиһии; — элбэх оҕолоох ыал биир төрөппүтүн тырааныспар нолуогуттан босхолооһун. Ону тэҥэ, социальнай көмөҕө наадыйар дьон, дьиэ кэргэттэр баазаларын мунньар биир портал наада. Билигин көмө арааһа элбэх. Холобур, эдэр ийэ ону билбэт, тэрилтэлэри кэрийэр, уочаракка турар бириэмэтэ суох. Онон биир порталга киирэн, туох көмөнү ылар кыахтааҕын билэрэ, докумуоннарын онно киллэрэрэ ордук. Билигин үлэлии турар миэрэлэри олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, тупсаран, саҥардан биэрэр наада. Холобур, саҥа төрөөбүт оҕоҕо төрүүр дьиэттэн тахсарыгар бэриллэр кэмпилиэк кэм ирдэбилигэр эппиэттиир, тупсаҕай көрүҥнээх, туһалаах буолара туох куһаҕаннаах буолуой?

— Алена Николаевна, уоп­састыбаҕа араас санаа баар. Холобур, “сорохтор харчы эрэ ылаары оҕолоноллор, кинилэргэ көмө биэрэр наадата суох” диэн биир биллэр блогер этиитэ айдааны тардыбыта. Манна эн санааҥ?

— Социальнай тулаайахсыйыы диэн баар – нууччалыы эттэххэ, мэтээл күлүк өрүтэ. Оҕо дьиэлэригэр быраҕыллыбыт кырачааннар үксүлэрэ тыыннаах тулаайахтар, ол эбэтэр төрөппүттэрдээхтэр. Бу өттүгэр өйдөтөр, сэрэтэр, элбэх өрүттээх үлэ тэҥинэн барыах­таах. Ол эрээри, үгүс дьиэ кэргэттэргэ маннык миэрэлэр оҕону иитиигэ, үөрэттэриигэ, олорор усулуобуйаларын тупсарыыга төһүү күүс буолаллара саарбахтаммат.  

Сыыппара

6,9 миллиард  солкуобай – 2020 сылга “Демография” национальнай бырайыак үбүлээһинэ. Итинтэн: 5,9 миллиард солкуобай – федеральнай, 964 мөлүйүөн солкуобай – өрөспүүбүлүкэтээҕи бүддьүөттэн. 5 – эрэгийиэннээҕи бырайыак үлэлиир.  

Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
© edersaas.ru сайтан: http://edersaas.ru/alena-atlasova-t-r-n-elbeter-soruk-turar/