“Кыым” хаһыат үгэс буолбут Төгүрүк остуола Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр ананна. Кэпсэтиигэ араас сылларга  өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын тутууга уонна бөҕөргөтүүгэ бэйэлэрин кылааттарын киллэрсибит, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин турууласпыт бэлиитиктэр, салайааччылар, дьокутааттар, уопсастыбаннас кытыннылар.

Парламент, Төрүт сокуон, Конституционнай суут суолтатын, билиҥҥи кэмҥэ ханнык уустуктар күүтэллэрин туһунан бэрт сэргэх санаа атастаһыыта буолан ааста. Кэпсэтии уу сахалыы тылынан барда. Онтон сиэттэрэн “бу мустубут дьон төрөөбүт тылларын билэр, сахалыы куттаах, ол аата, ис куттара күүстээх, уустукка “кэдэйэн биэрбэт” чэгиэн-чиргэл дьон өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын, дьонун-сэргэтин көмүскээн кэлбиттэр эбит” диэн санаа үөскээтэ.

Кэпсэтиини “Ситим” бөлөх салайааччыта, Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова иилээн саҕалаан ыытта: “Кэпсэтии тиэмэтэ тоҕо бу маннык ааттанна? Билиҥҥи кэмҥэ бу ордук күүскэ тыҥаан турар боппуруостар. Манна бары өрөспүүбүлүкэ туһугар улахан үлэҕэ сылдьыбыт, эппиэттээх дуоһунастарга үлэлээбит-хамнаабыт ытык дьон кэлэн олороҕут. Онон бу тула сүрдээх дириҥ хорутуулаах кэпсэтии тахсарыгар саарбахтаабаппыт”, -- диэтэ.

“Уустук кэмҥэ итэҕэл ыламмыт”

I ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ Өрөспүүбүлүкэ Палаататын салайбыт Егор Ларионов Ил Түмэн XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэти утумнаабытын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. ”Оччолорго Арассыыйаҕа Үрдүкү Сэбиэт ыһыллыбыта.  Бэрэстэбиитэллээх уорган суох буолан хаалбыта. Ити кэмҥэ Ил Түмэн туһунан балаһыанньа оҥоһуллубута сөптөөх дьаһал этэ. Ол да иннинэ Үрдүкү Сэбиэт боломуочуйата улахан күүстээх этэ. Ону Ил Түмэн икки палаататыгар хайытан, эмиэ күүстээх боломуочуйалаах Ил Түмэн үөскээбитэ. Ил Түмэҥҥэ сокуону оҥорору таһынан, бэрэстэбиитэллиир уонна хонтуруоллуур функция эбиллэн биэрбиттэрэ.

Ити кэмҥэ уопсай судаарыстыбаннай балаһыанньа ыарахан этэ. Билигин санаатахха, Ельцин Үрүҥ Дьиэ дьокутааттарын ытыалаан, “конституционнай переворот” оҥорон, киһи киһиэхэ кэпсээбэт дьулаан дьыалата буолбут эбит. Онон ити уустук сылларга норуоппут биһиэхэ итэҕэлин биллэрбитэ. Билигин биир бэлитиичэскэй баартыйа кыайда даҕаны, кимнээҕэ биллибэт сүүрбэччэлии киһи киирэн хааларын курдук буолбакка, нэһилиэнньэ “бу биһиги интэриэспитин, өрөспүүбүлүкэ дьылҕатын көмүскүөхтэрэ” диэбит дьоно талыллан, үлэлээн-хамнаан ааспыттара. Биһиги үлэбитин II, онтон III ыҥырыылаах Ил Түмэн иилэ хабан ылан, олус үчүгэйдик салҕаабыттара. Бу саамай ыарахан кэмнэргэ үлэлээбит үс ыҥырыылаах парламент норуокка чугас бэлиитикэни ыытан кэлбитэ. Мин оччотооҕу дьокутааттарга махталбын тиэрдэбин. Кинилэр бигэ бириинсиптээх дьон буолан, эппиэтинэһи салайааччылары кытта тэҥҥэ үллэстэн, бу уустук боппуруостары быһаарбыттара.

Билигин “Төрүт сокуону уларытыахха, парламены 15-30 киһилээх профессионаллартан талыахха, Конституционнай сууту суох оҥорон баран биир бэрэссэдээтэли хаалларыахха” эҥин диэн араас этиилэр иһиллэллэр. Конституция Суутун гражданскай сууту кытта тэҥнииллэр. Ол олох сыыһа. “Бу дьон туһата суох хамнас эрэ сии олороллор” диэн толкуйунан салайтарар сатаммат. Биһиги оннук буоларын туһугар үлэлээбэтэхпит.

Сарсын туох буолуон билбэппит. Холобур, I ыҥырыылаах Ил Түмэн саҕана үс киһи илии баттааһыннаах докумуоҥҥа “парламент бэриммэт түбэлтэтигэр ыһан кэбиһэргэ” диэн этиллибит этэ. Ол курдук сынаарый эмиэ хатыланыан сөп. Дьэ онно, холобур, РФ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ В.Зорькин Ельциҥҥэ  “Эн судаарыстыбаннай перевороту оҥордуҥ, ыйаахтаргын барытын уларыт!” диэбитин курдук кырдьыгы туруору этэр судаарыстыбаннай уорган хайаан да баар буолуохтаах”.  

Александр Ким-Кимэн, Конституционнай Суут Бэрэссэдээтэлэ, СӨ юристарын Ассоциациятын салайааччыта, II, III ыыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, парламент оскуолатын өрөспүүбүлүкэни салайбыт дьон ааспыттарын туһунан эттэ. Парламент РФ Конституция суутугар туруорсан улахан боппуруостары туруорсан быһаартарбытын аҕынна. Кэнники кэмҥэ “единое правовое пространство” диэн өйдөбүл киирэн, оннук сүүрээннэр бара туралларыгар тохтоото. “Ол сөбө суох быһаарыы” диэн туран: “Дьиҥинэн, “единое конституционное пространство” диэнэ ордук. Биһиги бары билэбит, федеральнай сокуоннар бэйэ бэйэни кытта харсыһыылара элбэх. Дьиҥинэн, дойду бары сокуоннара Төрүт сокуоҥҥа эппиэттиэхтээхтэр”, -- диэн бэлиэтээтэ.

“Ыстаатыһы ыһыктыбакка”

V, VI ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, судаарыстыбаннас, сокуоннас кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев: “Биһигини Ил Түмэн урукку састааптарыгар тэҥнии-тэҥнии, “Богатыри не вы!” дииллэр. Биллэн турар, кэннини эргиллэн көрөр судургу. Инникини өтө көрөр ыарахан. Хайдах кэм кэлэн турарын бары көрө сылдьабыт. Билиҥҥи VI ыҥырыылаах Ил Түмэн тугу гыныахтааҕый?” – диэн саҕалаата уонна сүрүн боппуруостарга тохтоото.

“Ил Түмэн саха норуотун иннигэр саамай сүрүн соруга: национальнай-судаарыстыбаннай статуһу ыһыктыбакка тутан олоруу. Үөһэ туох да балысханнык хамсаныы тахсыбытын иһин, ол хамсыа суохтаах. Биһиги убайдарбыт нэһилиэстибэлэрин харабыллара буолуохтаахпыт”, -- диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ А.И. Еремеев.

Судаарыстыбаннай тылга тохтоон, “бэйэбит Төрүт сокуоммут тылы үөрэтиини мэктиэлиир эбит буоллаҕына, федеральнай сокуонунан, оскуола дириэктэрэ усулуобуйата суох буоллаҕына, судаарыстыбаннай (төрөөбүт) тылы үөрэтиини тохтотон кэбиһиэн сөп. Онон судаарыстыбаннай тыл ыстаатыһа кэнникинэн симэлийэр куттала баар”, -- диэтэ. Ити эмиэ билиҥҥи парламент ураты болҕомтотун уонна күүстээх үлэтин ирдиир.

“Арассыыйа өйүн-төйүн була илигинэ, убайдарбыт обургулар РФ Төрүт сокуонун 72-с ыстатыйатынан үгүс боломуочуйаны өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сокуонунан быһааран кэбиспиттэрэ. Дьон билигин да ону өйдүү-ахта сылдьар. Ону баара, фкедеральнай киин кэлин кыаҕын ылан баран, ити боппуруостары бэйэтэ дьаһайар гына оҥорбута. Билигин биһиги сокуоннарбыт үгүс өттө көтүллэн, федеральнай сокуоннарынан олоробут. Итиннэ олорон биэриэхтээхпит дуо, тугу гыныахпытын сөбүй?

Ааҕан-суоттаан, анааран көрдөххө 2013 сылтан 2019 сылга диэри федеральнай киин 27 болумуочуйаны субъектарга төттөрү биэрэн эрэр. Ол аата, “Москубаттан олорон биир улахан дойдуну барытын дьаһайар кыахпыт суох” диэн өйдүүллэр. Онон балаһыанньа тосту уларыйбатар даҕаны, итинник сүүрээн бара турар. Биһиги онно сөп түбэһиннэрэн киирсэ сатыахтаахпыт”, -- диэн бэлиэтээтэ.

“Өрөспүүбүлүкэ биир улахан баайдаах хаалла  -- АЛРОСА АХ хампаанньа аахсыйатын 25,1 %-на. Ол 25 % биржаҕа хамсыы турар, биир күҥҥэ 140 миллиард солк. тэҥнээх аахсыйа. Быһата, улуустары кытта биһиги улахан баайы тутан олоробут. Онон бу бүгүҥҥү Ил Түмэн бүтэһик баайбытын тутан хааларга бигэ сүнньүлээх буолуохтаах”, -- диэтэ.

Дьокутаат “модельнай бүддьүөт” туһунан эмиэ аҕынна: “Судаарыстыбаны салайыыга “цифровой экономика” ньымалара киирдилэр. “Цифровой” -- ол аата массыына ааҕар. Тыыннаах көрүү суох, барыта “мадьыалынан”, бэлэм схеманан, ахсаанынан көрөн тыырыллар. Онон холобур, муниципалитекка хас киһилээххинэн, онон аахтаран үбү-харчыны тыырыы буолаары турар. Дьэ онно биһиги саамай сүүйтэриилээх тахсабыт. Биһиги аҕыйах оҕолоох оскуолаларбыт, кыра нэһилиэктэрбит, хотугу улуустарбыт хайдах буолалларый?

Хомойуох иһин, ол мадьыалга сөп түбэһиннэрэ сатаан бүддьүөппүтүн хайдах оҥоробут уонна ылынабыт диэн төбөнү сынньабыт. Ситэриилээх былаас -- толорор эрэ бырааптаах, киниэхэ сорудах биэрдилэр да ону толоруохтаах. Итиннэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит ураты субъект, сирин иэнэ улахана, нэһилиэнньэтин тарҕанан олоруута киэҥэ, килиимэтэ ыарахана бэрт диэн мадьыал бүддьүөтү ылынар да буоллахпытына, ол биһиэхэ уратылаах буолуохтаах диэн парламент онно күүстээх үлэни ыытыахтаах”, -- диэтэ.

Ону кытта А. Еремеев парламент тутулун, ахсаанын туһунан эттэ: “Ил Дархан Ил Түмэн профессиональнай уонна бастайааннай төрүөккэ көһүөхтээх” диэн этэн турар. Билигин 70 дьокутааттаахпыт. Аҕыйах дьокутааты талар түбэлтэҕэ хотугу улуустар хайдах бэрэстэбиитэллэнэллэрий? Эбэтэр, биир мандааттаах гынар буоллахха, тугу гынаары бачча сыл тухары баартыйалары тутуунан дьарыктанан кэллибит? Аҥаардаан кэбистэххэ, 18 биир мандааттаах, 18 баартыйалаах буоллун, оччотугар 8 хотугу улуустан, холобур, биир  бэрэстэбиитэл буолар. Итини хайдах быһаарыахха сөбүй? Быһата, итиннэ улахан толкуй ирдэнэр”.

Кини быыбардааччылар Ил Түмэн күүстээх хонтуруоллуур функциятын суохтуурун эттэ. Ол эрээри, уонча сыллааҕыта РФ “субъектарга хонтуруолунай счетнай уорганнар баар буолуохтаахтар” диэн сокуон ылынан биһиги өрөспүүбүлүкэбит бэйэтэ Счетнай палаата тэриммитэ. “Биир өттүнэн итиннэ профессионал аудитордар ымпыктаан-чымпыктаан бүддьүөт ороскуотун көрөллөрө үчүгэй. Ол эрээри, Счетнай Палаата “биһиэхэ Төрүт сокуонунан ыстаатыспыт бигэргэниэхтээх” диир. Быһата, Счетнай Палаата бэйэтэ туспа “адьырҕа” буолан эрэр. Оттон киниэхэ конституционнай ыстаатыһы биэрдэххэ, ол парламент хонтуруоллуур функциятын симэлитэн кэбиһиэн сөп”, -- диэн А.Еремеев билиҥҥи кэм парламеҥҥа туруорар саамай сүрүн ирдэбиллэрин аҕынна.

“Дьылҕаны быһаарбыт кэмнэр...”

Матвей Мучин, XXII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата, биллиилээх судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэл, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт сүрдээх элбэх үлэни ыыппытын аҕынна:  “Декларация, саҥа Төрүт сокуон уонна Федеративнай дуогабар – бу барыта XII Үрдүкү Сэбиэт үлэтин өҥөтө. Ону кытта элбэх дьылҕаны быһаарар сокуоннары ылыммыта. 1991 сыл саҥатыгар “О статусе Якутской Саха республики” диэн ылыммыт сокуоммутунан “бэйэбит сирбитигэр бэйэбит сокуоннарбытынан салайтарабыт” диир кыахтаммыппыт.

1991 с. ахсынньы 26 күнүгэр Арассыыйаҕа уураах ылыллыбыта -- “О расширении экномической самостоятельности Якутской Саха Республики” диэн. Ити эмиэ бэрт үчүгэй хардыы этэ. Баайы бас билиини Арассыыйаны кытта тыырсыы туһунан РФ бырабыыталыстыбатын уурааҕа тахсыбыта. Биир кыах биэрбит  докумуон – РФ бэрэсидьиэнин “О полномочиях Якутской Саха СР в распоряжении природными ресурсами” диэн ыйааҕа этэ (1991 с.).

Эмиэ ити кэмҥэ РФ бырабыыталыстыбатын кытта биһиги өрөспүүбүлүкэбит сөбүлэһии түһэрсибитэ. Ол сөбүлэһиинэн гаас, ньиэп, көмүс, чох биһиги бас билиибитигэр киирбитэ уонна ити кэмтэн ыла ювелирнай алмаас 20 %-нын, хостонор көмүс 10 %-нын бэйэтин сыанатынан бэйэбит ылар буолбуппут. Ити кыах бөҕөнү биэрбитэ. Итини таһынан, болумуочуйалары тыырсыыга уонна онно эбии 15 сөбүлэһиигэ – туох баар эйгэҕэ барытыгар, нолуокка, бүддьүөт бэлиитикэтигэр, үөрэххэ, доруобуйа харыстабылыгар, култуураҕа уо.д.а. илии баттаммыта.

Биир улахан ситиһии – 1992 с. АЛРОСА хампаанньаны, 1994 с. “Нижнеленскэй” диэн бэйэбит эрэ бас билэр тэрилтэбитин  тэрийии буолбута. Үрдүкү Сэбиэт дьаралыгы, былааҕы, Конституция суутун бигэргэппитэ – онон туох баар судаарыстыбаннай атрибут барыта баар буолбута. Ол барыта Ил Түмэн үлэтигэр саамай улахан олук этэ.

Итини сэргэ, каадыры бэлэмнээһиҥҥэ бэрэсидьиэн ыйааҕа тахсан, күүстээх үлэ саҕаламмыта. Киин кыһаларга ыччаты бэлэмниир департамент тэриллэн, ыччакка үөрэнэр кыах бэриллибитэ. Каадыры бэлэмнээһин – өрөспүүбүлүкэ кэскилэ. Ордук киин уонна тас дойдулар үөрэхтэрин кыһаларыгар. Мэлдьи маннык ыарахан кэмнэр буолуохтара суоҕа. Онон дьокутааттар бу боппуруоска болҕомтону уураллара булгуччу наада”, -- диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

“Төрүт сокуону көмүскүөххэ”

Егор Жирков, I ыҥырыылаах Госдуума, I, IV, V ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата: “Өрөспүүбүлүкэ, Ил Түмэн ыстаатыһыгар, судаарыстыбаннас туругар тоҕо долгуйабытый? – диэн саҕалаата. -- Билигин “РФ Төрүт сокуонун реформалыыр наада дуо? Ол туохха тиэрдиэй?” диэн кэпсэтиилэр бара тураллар. Реформа буолуон да, буолумуон да сөп.  Арассыыйа Төрүт сокуонугар биһиги ыстаатыспыт, судаарыстыбаннаспыт, федеративнай тутул бигэргэнэн турар. Онон бэйэбит Төрүт сокуоммутун көмүскүүр туһугар, биһиги Арассыыйа Төрүт сокуонун көмүскүөхтээхпит. Ол боростуойа суох.

Иккиһинэн, өскөтүн “өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун уларытыахха” диэн этии баар буоллаҕына, ону киэҥ уопсастыбаннас ырытыытыгар таһаарар наада. Дойду Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин бэйэтэ итинник диэн турар.

Уопсайынан, Төрүт сокуону уларытыы туох да үчүгэйгэ тиэрдиэ суоҕа. Уларытыы үчүгэйинэн буолбакка, мөлтөтүү, судургутутуу суолунан эрэ барар кыахтаах.  5-6 сылынан, атын кэм үүнүө. Онуоха диэри тугу да уларыппакка тулуһан олоро сатыахтаахпыт. Салгыы барар буоллахтарына, өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуона бүттүүн норуот өйөбүлүнэн ылыллыбытынан сибээстээн, хаттаан оннук хамсааһыны үөскэтиэхтээхпит. Өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуона – бу сүрүн ситиһии. Онтон аккаастанар туох да төрүөт суох.

Оттон Ил Түмэн туһунан этэр буоллахха, 15-16 дьокутааттаах Ил Түмэн  бэрэстэбиитэллээх былаас буолан бүтэр, ханнык даҕаны саха норуотун, өрөспүүбүлүкэ бүттүүн интэриэһин көрбөт, туруорсубат, тиэрдибэт. Аҕыйах киһилээх улуустар Ил Түмэҥҥэ бэрэстэбиитэллэнэр бырааптара быстар. Онон бу боппуруостарга уопсастыбаннас,  норуот сөптөөх сыанабылы биэрэн, булгуччу кыттыахтаах”.

“Бүтэһик баайбыт хаалла”

Михаил Федоров, бастакы Бэрэсидьиэн саҕана администрация быраап-сокуон Департаменын салайааччыта, Ил Түмэн туһунан балаһыанньаны бэлэмнээбит юрист, билиҥҥи Арассыыйа салайар систиэмэтин уратытыгар тохтоото: “Онуоха итинник “модельнай” бырайыактар ордук барсаллар. Кинилэргэ киэҥ-куоҥ сирдэрэ да, сиртэн хостонор баайдара да суох, нэһилиэнньэ үксэ куораттарга олорор. Онтон сиэттэрэн дойдуга барытыгар биир халыып курдук сыһыаннаһар  ньымалары олохтуу сатыыллар. Куораттары эрэ көрөр “модельнай” сокуоннары түһэрэллэр, оннукка сөптөөх ыстандаартары ылыналлар...”, -- диэн сөпкө бэлиэтээтэ.

“В.В. Путин кэлбитин кэннэ өрөспүүбүлүкэ түһэрсибит туох баар сөбүлэһиилэрэ барыта сүппүттэрэ. Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэ “Болумуочуйаны тыырсыыга”  сөбүлэһиинэн, сорох производствоны бас билиигэ ылбыта. Онон өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ дохуот киллэрэр өлүүлээх. Оттон АЛРОСА туһунан этэр буоллахха, Ельцин өҥөтүнэн сойуус таһымнаах тэрилтэ Арассыыйа уонна Саха өрөспүүбүлүкэтэ бас билэр тэрилтэтигэр кубулуйбута, ону бигэргэтэр докумуоннар ылыллыбыттара. Ол да буоллар, Арассыыйа ону букатын сөбүлээбэтэҕэ.  Билигин “АЛРОСАны биэриҥ” дииллэр. Ил Түмэн онуоха кытаанах ньиэрбэлээх, ону кытта дипломат буоларыгар баҕарыахха. Саба түһүү тохтуо суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, ити Арассыыйаҕа  Москуба бас билбэт соҕотох, бүтэһик баайа хаалла...”  

“Саха тыла судаарыстыбаннай тыл курдук туттуллар дуо?”

Владимир Данилов, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, I ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата судаарыстыбаннас биир олугар -- саха тыла судаарыстыбаннай тыл быһыытынан туттуллуутугар тохтоото: “Төрүт сокуоҥҥа сурулла сылдьар, “суут уорганнара судаарыстыбаннай тылынан силиэстийэ ытыахтаахтар” диэн. Хас биирдии киһиттэн ыйытыахтаахтар, бастатан туран, “силиэстийэни ханнык тылынан ыытабыт, дьыала тэрийэбит?” диэн. Ол туолбат. Инньэ гынан, суут уураахтара киһини көмүскээбэт гына суруллан тахсаллар. Онон суут уонна силиэстийэ уорганнарыгар саха тылын судаарыстыбаннай тыл курдук туттуутун ирдиир булгуччу наада”.

Бырабыыталыстыба туһунан сокуонунан, 5 миниистиртэн уратыны, Парламент Аллараа Палаатата аныыра уонна босхолуура. Ол иһин Евгения Михайлованы, Одьулууҥҥа буолбут быһылааҥҥа сыһыанын иһин, миниистир оҥорортон аккаастыы сылдьыбыппыт. Билигин хайдаҕый? Биэс эрэ миниистири Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрэллэр. Ити -- Төрүт сокуону кэһии буолар. Манна Ил Түмэн 70 дьокутаата бэйэтэ уларытыы киллэриэхтээх. Аны Ил Түмэн регламенын төһө кыалларынан түргэнник уларытан, VI ыҥырыылаах Ил Түмэн бигэргэтэрэ буоллар, Ил Түмэн хайдах буолуохтааҕын туһунан боппуруос туруо суох этэ.  

“Чахчылаах кинигэ таҕыстар”

Иван Горохов, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата, II ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата “Биһиги парламентаризм 25 эрэ сылын бэлиэтиир курдук саныыбыт. Дьиҥинэн, оннук буолбатах буоллаҕа. Утумнааһын тутуһуллубутун ситэри аһаҕастык эппэппит. Ааһа баран, олох иччитэх, сокуона суох сиргэ кэлбит курдук саҥарааччылар бааллар. Ону үбүлүөйдэргэ эрэ этэрбит итэҕэс.

“Суруллубут суоруллубат” диэн баар, онон Саха сиригэр парламентаризм сайдыытын туһунан  устуоруйаҕа хаалар кырдьыктаах докумуоннарынан кинигэ оҥоһуллуохтаах. Билигин “Ил Түмэн 25 сылыгар анаан, туох эрэ оҥоһуллар үһү” диэн истэбит. Ол оробуочай хамыыһыйатыгар XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарыттан ким да суох. Онон итэҕэс кинигэ тахсара буолуо диэн сабаҕалыыбыт. Үрдүкү Сэбиэт мунньахтарын стенограммалара сороҕо сүтэн, сороҕо кырыллан хаалбыттар дииллэр, онон кырдьыктаах докумуон-кинигэ тахсарын туһугар, биһиги, оччолорго үлэлэспит дьон көмөтүнэн, ити дьыаланы эдэр дьокутааттар ылсан, сөргүтэргит буоллар”, -- диэтэ.

“Эрдиитэ суох тыыга олорон иһэбит”

XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, I,  III ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Михаил Санников: “Саамай иэдээни оҥорбут тэрилтэ -- бу Үрдүкү Сэбиэт, -- диэтэ. -- Дьиҥинэн, Үрдүкү Сэбиэт Арассыыйа ситэриилээх былааһа Үрүҥ дьиэни ытыалаабытын кэннэ икки хоноот даҕаны “бу адьас сатаммат, Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Үрдүкү Сэбиэти ыспыта сыыһа” диэн ыҥырыы ылыммыта. Күн бүгүҥҥэ диэри оччотооҕу устуоруйаны дьиҥнэх чахчытын эппэккэ,  “оннук буолан хаалбыта, хайдах да гынар кыах суох  этэ” эҥин диэн быһаара сатыыллар. Дьиҥинэн, Ельцин ыйааҕа өрөспүүбүлүкэлэри букатын таарыйбатаҕа. Субъектарга кыраайдарга-уокуруктарга “реформата оҥоруҥ” диэбитэ. Сокуону ылыы реформатын оҥорорго, “өрөспүүбүлүкэлэр сокуону оҥорор уорганнарын ыһыҥ” диэн биир да этии суоҕа.

Тылынан сорудахтаабыттара буолуо, баҕар... Алтынньыга ыҥыран, үс бөлөххө хайытан  мунньах ыытан “сарсын Үрдүкү Сэбиэт суһал сиэссийэтин ыҥырабыт. Онно Үрдүкү Сэбиэти ыһабыт” диэбиттэрэ. Утарсыы баарын үрдүнэн, уураахтаан, “самороспуск” диэни ылыммыттара. Ол сиэссийэҕэ Төрүт сокуону уонна регламены кэһэн, дьокутаат үс гыммыт иккитэ суоҕун үрдүнэн, Үрдүкү Сэбиэти тохтотобут диэн быһаарыы ылыллыбыта. Ол докумуоннар барыта бааллар. Онон бу боростуойдук талыллыбыт парламент буолбатах”, -- диэн урукку устуоруйаттан кэпсээтэ.

“Бу билиҥҥи Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэни ыһар балаһыанньалаах олорор диэн көрөбүн. Эрдиитэ суох тыыга олорон иһэр курдукпут. Кэмитиэттэр урукку дьокутааттары мунньан сүбэлэһиҥ. Төрүт сокуону күүһүрдүбэтэххэ, бэйэни салайыныы сокуонун уларыппатахха, ханна тиийиэхпит биллибэт. Көмүскэнэрбит билигин  Төрүт сокуоммут эрэ хаалла”, -- диэн түмүктээтэ.

“Сокуону оҥорууга -- бары бииргэ”

Елена Голомарева, Арктика кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, IV, V, VI ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата: “Хас биирдии парламент бэйэтин кэмигэр чопчу соруктары толорор, быһаарар. V ыҥырыылаах Ил Түмэн сир боппуруостарыгар күүскэ үлэлээбитэ. Оччолорго А.Н.Жирков салалтатынан дьокутааттар, ситэриилээх былаас уоргаттара, уопсастыбаннас түмсэн, 1 гектар сокуонун оҥорбут федеральнай уорганнары кытта күүскэ үлэлээбэтэхпит, көмүскээбэтэхпит буоллар,  билигин Саха сирэ кыра-кыралаан үллэһиккэ бара туруо этэ. Биир саамай улахан ситиһиибитинэн, 1991 с. ылыллыбыт сокуоҥҥа олоҕуран, бырайыакка  туспа “ТТПП сирэ түҥэтиккэ барбат” диэн ыстатыйа баар буолбута.

Ону баара, үөһэттэн дьаныһан туран тохтообокко биһигини кэрбиир бырайыактары киллэрэ тураллар. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар сокуоннарыгар сүрдээх улахан сыппатыы барда. Балыктыахтарын баҕарар буоллахтарына, учаастакка аукцион барыахтаахтар. Бултуохтарын баҕарар буоллахтарына эмиэ аукциону ааһыахтаахтар. Онон итиннэ күүскэ үлэлэһэ сытар наада.

Билигин Уһук Илин министиэристибэтэ ыытар бэлиитикэтэ күүскэ дьайар. Оттон биһиги Госдумаҕа уонна Федерация Сэбиэтигэр эрэ сылдьабыт. Онон биһиги билигин бу министиэристибэни кытта үлэлиэхпитин наада. Кинилэр  бэйэлэрэ биһиэхэ кэлбэттэр даҕаны, ону эрэгийиэннэри кытта ыкса үлэлэһэллэрин ситиһиэхтээхпит.

Маны кытта  V ыҥырыылаах Ил Түмэн, бырабыыталыстыба, министиэристибэ уонна уопсастыбаннай тэриллиилэр РФ “Үөрэх туһунан” сокуонугар “Төрөөбүт тыллар” диэн туспа салаа киирэрин ситиспиппит. Ол иннинэ оннук суох этэ. Ити – олох улахан ситиһии буолар. Онон сүрүнэ – биһиги олорон хаалбакка, бары бииргэ, федеральнай киини кытта күүскэ үлэлиэхпитин наада”, -- диэн бэлиэтээн эттэ”.

Бэйэни салайыныы

Дмитрий Горохов XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, III, IV ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, бэйэни салайыныы кыһалҕаларыгар тохтоото.  Кини “XII ыҥырыылаах Ил Түмэн “Норуот дьокутааттарын Сэбиэттэрэ уонна бэйэни салайыныы” диэн сокуон ылыммыта. 1995 сыллаахха 154 №-дээх ФС ылыллан турар, “Арассыыйа Федерациятыгар олохтоох бэйэни салайыныы тосхоллоро” диэн. Балаҕан ыйыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи референдум ыытыллыбыта. Араас таһымнаах дьокутааттары талыы барбыта. Ол эрээри 131 №-дээх ФС сокуон киирэн, онтон ыла ити сокуоҥҥа күн бүгүнүгэр диэри 153 көннөрүү киирдэ, 6 тыһыынча көннөрүү этиитэ киирдэ. Онон ити олус үчүгэй сокуон буолбатах. Урут оройуон таһымыттан нэһилиэктэр бары дьаһайыллаллар этэ. Ону бука бары сөбүлүүллэр этэ. Кэнники биир таһымнаах муниципальнай быыбарга төннүөххэ диэн буолбута.

Нэһилиэктэргэ дьокутааттарын дохуоттарын декларациялааһын боппуруоһа сытыытык турар. Декларацияҕа дьокутаат бэйэтин, кэргэнин, бэйэтин кытта олорор оҕотун дохуота барыта киириэхтээх. 2014 сыллаахха олохтоох сокуон боппуостарын аччатыахха диэн буолбутун, дьокутааттар өйөөбөтөхтөрө. Өскөтүн ол 14 эрэ сокуон хаалбыта буоллар, тугунан дьарыктаныа этилэрий, муниципальнай уорганнар? Ити курдук, ббэйэни салайыныы бириинсибин намтатыы бара турар”, -- диэн эттэ.

Экэниэмикэ умнуллуо суохтаах

Оттон Афанасий Максимов, II, III, VI ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата: “Бу бобуллар, ити бобуллар”, “маннык гыннахха оннук буолуо” эҥин диэн сэрэхэдийиини тохтотуохха наада, түксү! Саамай баай национальнай өрөспүүбүлүкэҕэ олоробут эрээри, Арассыыйа үрдүнэн Федеральнай бүддьүөт субсидиятыгар кыбыстыылаах 2-с миэстэҕэ турабыт. Маннык буолуохпутугар диэри түҥнэһиннибит. В.А. Штыров былааска кэлиэҕиттэн туох баар сирбит-уоппут баайа-дуола барыта атыыламмыта. Олору биирдиилээн ааҕан субурута туруохха сөп. Саха сирин ньиэбэ-гааһа 15 %-на эрэ чинчийиллибитэ, онон салгыы бу салааҕа төннөн, сүтэрбиппитин сөргүтэрбит уолдьаста. Парламент боппуруоһугар киирдэххэ, икки палааталаах буолуохтаах, улуустартан бэрэстэбиитэл баар буолуохтаах. Биллэн турар, парламент, бэлиитикэ – олохпут тутула буолар, ол эрээри экономикабыт хаҥыырын туһунан умнуо суохтаахпыт”, -- диэн эттэ.

Тыл туттуллуута — тэҥ таһымҥа

Ил Түмэн үпкэ-харчыга уонна бүддьүөккэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, V, VI ыҥырыылаах норуодунай дьокутаат Юрий Николаев, бастаан “Тыл туһунан” сокуоҥҥа тохтоото. Кини Култуура министиэристибэтин биир тэрээһинигэр нуучча кыттааччыта кэлэн баран, тугу да өйдөөбөккө, кимниин да кэпсэппэккэ дьиэлээбитин туһунан эттэ. Кэлин “ким да тылбаастыы да сатаабатаҕа, сирэйгэ силлэммит курдук буолбутум” диэбит. Онон, сахалары национализмҥа буруйдаабаттарын курдук, тылы туттууну тэҥ таһымҥа тутар наадатын бэлиэтээтэ.

Ити этииттэн сиэттэрэн, ХИФУ Хотугулуу-илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун учуонайа, “Айылгы” уопсастыбаннай  хамсааһын салайааччыта Матрена Попова, өрөспүүбүлүкэ тэрээһиннэрэ сахалыы буолаллара үчүгэйин, ол эрээри тэрээһин боппуруоһугар болҕомто ууруллуохтааҕын эттэ. Кэнэҕэһин ити курдук өйдөспөт быһыы-майгы тахсыбатын курдук, өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрээһиннэргэ, икки судаарыстыбаннай тыллаах өрөспүүбүлүкэ буоларбытынан, булгуччу саха уонна нуучча тылларын синхроннай тылбаасчыттара ананыахтаахтарын эттэ.

Референдумунан быһаарарга

Салгыы Юрий Николаев АЛРОСА хампаанньа боппуруостарын таарыйда. Онно сокуонунан көмүскэммит буолан, бэйэбит өлүүскэбитин ыла олорорбутун, ол гынан баран (билиҥҥи балаһыанньа туругунан сыаналаатахха) кэлин өрөспүүбүлүкэ салалтатын “оройго охсон” баран туох баар аахсыйаны барытын атыылаттара сатыыр дьаһалга бэлэм буолуохтаахпытын бэлиэтээтэ. Онон, “хайдах эмэ норуокка сыҕайан, бу курдук быһыы тахсарыгар референдум эрэ быһаарарын, маҥнай нэһилиэнньэ санаата учуоттанар сокуонун ситиһэр туһунан бэйэ иһигэр мөккүһэбит, ырытабыт” диэтэ.

Парламеҥҥа даҕатан, Ил Түмэн билиҥҥи тиһигэ оннунан хаалыахтааҕын, “сокуону юрист эрэ оҥоруохтаах” диэҥҥэ сөбүлэспэтин, олоҕу билэр, производствоҕа уопуттаах эрэ киһи сокуону тыынныырын туһунан эттэ.  Түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ өссө биир улахан болҕомтону хоту оройуоннарга ууруохтааҕын, бары улуустары кытары тэҥ усулуобуйаҕа киллэриэхтээҕин, “хоту оройуоннара суох -- өрөспүүбүлүкэ суох” буоларын эттэ.

“Юрист эрэ дьокутаат буолбат”

V ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Иван Шамаев “маннык кэскиллээх боппуруостары бэйэбит тылбытынан кэпсэтэр кыахтаахпытыттан үөрүөхтээхпит” диэнтэн саҕалаата. Салгыы Ил Түмэн састаабын аччатары төрдүттэн утарарын биллэрдэ. Тоҕо? Ону кини маннык быһаарда: “Профессиональнай” диэн уларытыыга тыл оонньуута баар. Ол-бу демографиянан, бүддьүөт кырыымчыгынан киирэн, састаабы кыччатыахтарын сөп. Ону төрдүттэн утарабын. Мин 4 сыл дьокутааттаатым, ол тухары улахан юристар миэхэ ”биһиги сокуон идиэйэтин толкуйдуур кыахпыт суох, идиэйэни дьокутаат толкуйдуохтаах” диэн этэллэрэ. Онон, “хайаан да юрист киһи дьокутаат буолуохтаах” диэн санааҕа мэһэйдэтиэ суохтаахпыт. “Юристар эрэ дьокутаат буолуохтаахтар” диэн кутталлаах быһаарыы.

Мин этиим, Ил Түмэн дьокутаатын ахсаана 70-тан аллара түһүө суохтаах, хайдах баарынан хааллын. Манна холорбурдуур буоллахха, Тыва 30 дьокутааттааҕа, Конституция  Суутун суох гынар быһаарыыга биир да дьокутаат ымыр да гыммата. Оттон Ингушетияҕа 30-ча дьокутааттаахтарыттан балаҕан ыйын 4 күнүнээҕи айдааннаах сиэссийэлэригэр букатын аҕыйах киһи куоластаабыт этэ. Онон, кыра кээмэйдээх парламент – кутталлаах”.

Кэлэр көлүөнэлэргэ

“Бичик” кинигэ кыһатын сүрүн эрдээктэрэ Валерий Луковцев Арассыыйа үрдүнэн национальнай уокуруктары суох оҥорор үлэ күүскэ бара турарын эттэ. Уонна ааспыт сылга буолбут парламент мунньаҕар “Конституционнай сууту суох оҥоруу, парламены кыччатыы -- өрөспүүбүлүкэни суох оҥорорго сөпсөспүт кэриэтэ” диэн этиилэрин хатылаан холобурдаата. Онон, “билигин кэдэйэн биэрдэхпитинэ, кэлэр көлүөнэ ону бырастыы гыныа суоҕа” диэн лаппыйан биэрдэ. Онно эбии, кэнники кэмҥэ, хоруупсуйаны утары охсуһуунан куоһурданан, норуот талбыт баһылыктарын, дьокутааттарын, буруйдара дакаастана да илигиттэн, “демонстративнайдык” саалаах-сэптээх тутан уонна ону видеоҕа устан тарҕаталлара кутталлааҕын эттэ.

Тыа сиригэр -- көмөнү 

Экэниэмикэ билимин дуоктара Василий Дарбасов: “Тыа сирин балаһыанньата уустугурда. Манна даҕатан, Айсен Николаев үгүс тэрилтэлэри холбоон, тыа сиригэр үлэлиир структура, үчүгэй кэпэрэтиип дуу, корпорация дуу наадатын бэлиэтээбитэ.  Мин билэрбинэн, тыа сирин сайдыытын туһунан сокуон барыла оҥоһулла сылдьар, онон ити боппуруоска кыттыһан, түргэтэтэн, көмө буоларбыт наада”.

Ил Түмэн Ыччат парламенын бэрэссэдээтэлэ Алексей Иннокентьев глобализация кэмигэр элбэх ыҥырыы баарыгар тохтоото. Саха ыччата атын дойдуга тиийэн баран тоҕо төннүбэтин, бэйэтин идэтинэн үлэ булбат төрүөттэрин уо.д.а. эридьиэстээн санаатын үллэһиннэ. 

Эдэрдэр санаалара

Саҥа тэриллибит да буоллар, бэрт көдьүүстээхтик үлэлиир “Тутулуга суох экологтар” уопсастыбаннай хамсааһын бэрэссэдээтэлэ, эдэр киһи Алексей Егоров бэрт туһааннаах кыһалҕаларга санаатын эттэ: “Сир баайын хостооччуларга анаан, “принцип двух ключей” диэн өйдөбүлү олохтуохха наада. Баайы хостуурга Роснедра управлениета эрэ лиссиэнсийэ биэрэр. Ону өрөспүбүлүкэбит хонтуруоллуур кыаҕа суох. Аны бэйэлээх бэйэбит аһатан-сиэтэн олорор өрүспүт уута киртийдэҕинэ, ону Росприроднадзор хонтуруоллуур. Бэйэбит министиэристибэбит кыттыспат. Бу хонтуруол болумуочуйата бэйэбитигэр сүктэриллиэхтээх. Сирбитин-уоппутун харыстыыр, экэниэмикэ боппуруостарын кэпсэтэр туһуттан бу курдук хонтуруоллуур үлэлэргэ өрөспүүбүлүкэ булгуччу кыттыахтаах, быһаарыы ылар болумуочуйалаах буолуохтаах. Былырыын куораттыын-тыалыын кыттыһан, Саха Кэнигириэһин мунньаҕын тэрийэн ыыппыппыт. Түмүгэр, Саха Кэнгириэһэ тэриллэн, резолюция ылыныллыбыта. Бу резолюцияҕа киирбит быһаарыылары олоххо киллэрэргэ үлэлиэххэ наада. Буолаары турар Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр хаамыы буойуута-хаайыыта суох хайаан ды ыытыллар үгэһэ олоҕуруохтаах”.

“Туймаада” төрөппүттэр түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ Вилюяна Никитина саха тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан, нуучча тылын кытары тэҥ таһымҥа туттуллуохтааҕын эттэ. Ону тэҥэ “Тыл туһунан” сокуон икки тылы туттуохтаахпыт диэн этэрин үрдүнэн, тылбаас сайдыбакка турарын, онно ким да долгуйбатын бэлиэтээтэ.

Ити курдук, Төгүрүк остуолга устуоруйа уруоктарын сэргэ, иннибитигэр баар уустуктар тула бэрт сэргэх кэпсэтии буолан ааста.

Нина ГЕРАСИМОВА

Сардаҥа БОРИСОВА.

“Кыым”, 15№. Муус устар 25 күнэ,  2019 с.