Ил Түмэн мандаакка уонна регламеҥҥа хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Марфа Филиппова олунньу 16-17 күннэригэр бастаан утаа Горнай улууһун Атамай, Октябрьскай, Мытаах нэһилиэктэригэр итиэннэ Бэрдьигэстээххэ нэһилиэнньэни уонна биирдиилээн дьону кытта көрүстэ. Салгыы Үөһээ Бүлүү улууһун сорох нэһилиэктэригэр сырытта. Бүгүҥҥү күҥҥэ дьон-сэргэ туох кыһалҕалааҕын, тугу туруорсарын, хайдах-туох олорорун туһунан маннык кэпсээтэ:
- Олохтоохтор сокуон ылыллыытыгар тус санааларын, көрүүлэрин этинэн, көрсүһүүлэргэ көхтөөхтүк кыттар, саарбахтыыр боппуруостарын ыйытар, сокуон дьайыытын чопчулаһар, туруорсар буолбуттар диэн бэлиэтиэҕи баҕарыллар. Ол курдук, нэһилиэк аайы сибээс мөлтөҕүн эттилэр. Үксүлэрэ «Билайн» хампаанньа клиеннэрэ эбит. Инньэ гынан, бу эҥээр атын сибээс бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн, тустаах үлэни ыытыахтарын баҕаралларын биллэрдилэр. «Уһук Илиҥҥи гектар» сокуон барылыгар сыһыаннаах кэпсэтиигэ үгүс кыһалҕаны үөскэтэр мөлтөх туруктаах сибээс туһунан элбэхтик этилиннэ. Маныаха туһааннаах дьаһаллар ылыллыахтара диэн эрэнэбин. Интернет эмиэ олус бытаан буолан, Горнай улууһугар диэри быйыл былааннаммыт автоволокно кэлэрин дьон-сэргэ долгуйа күүтэр.
Атамай нэһилиэгэр
Атамай нэһилиэгэр иһэр ууларын тула киэҥ кэпсэтии таҕыста. Скважина булуллан, бырайыага оҥоһуллан бүппүт эрээри, салгыы ханнык даҕаны бырагыраамаҕа киирбэтэх. Инньэ гынан, олохтоохтор иһэр уунан хааччыллыылара мөлтөх буолан, бу чааһыгар өйөбүлгэ наадыйалларын эттилэр. Бу боппуруос быһаарыллыытын күүскэ туруорустулар.
Сирдэрин бэйэлэрин бас билиилэригэр оҥотторбуттарын кэннэ сири нүөлсүтүүгэ анал бырагыраамалар суохтарын ыйдылар. Нүөлсүтүү хайдах быһыылаахтык барыаҕын туоһуластылар. Бэйэлэрин сирдэрин оҥоттороллоругар сокуон өттүгэр ханнык механизм үөскүөн сөбүн ыйыттылар. Бу олохтоохтор тыын боппуруостара. Сүөһү ахсаанын элбэтэргэ баҕа санаалаахтар эрээри сирдэриттэн-уоттарыттан тутулуктаналлар. Холобур, оттуур сирдэрэ лаҥха буолбут эбэтэр сылын ахсын уу ылар. Кинилэргэ нүөлсүтүү үлэтин ыытар олус наадалааҕын тоһоҕолоон эттилэр.
Күөрэлээххэ
Күөрэлээх нэһилиэгэр Аҕа дойду Улуу сэриитин тулаайаҕа Афанасий Владимиров «Сэрии тулаайахтара» сокуон барылын олоххо кииритин туруорсар ытык кырдьаҕас олорор. Депутат буолуохпуттан ыла кини ити боппуруоһу туруорсар. Кини төрөппүт аҕата Сталинград куораты көмүскүүр кыргыһыыга охтубут, кэргэнин аҕата эмиэ сэрииттэн эргиллибитэх. Икки тулаайах дьон ыал буолан, оҕолорун атахтарыгар туруоран, билигин сүрүн кыһалҕалара – дьиэлэрэ. Ол курдук, 1962 сыллаахха туттан киирбит дьиэлэрэ эргэрэн, олорор усулуобуйалара биллэ мөлтөөбүт. Инньэ гынан, төрдүттэн чөлүгэр түһэрэр өрөмүөн үлэтин ыытар уолдьаспытын эбэтэр саҥа дьиэнэн хааччыйар тоҕоостооҕун ытык кырдьаҕас Афанасий Афанасьевич туруоруста. Ил Түмэҥҥэ ылынаары сылдьар «Сэрии тулаайахтара» сокуон барылыгар сэрии кэмигэр төрөппүтүн сүтэрбит дьоҥҥо дьиэлэрин чөлүгэр түһэрэр, оҥорор эбэтэр дьиэнэн хааччыйар туһунан этиллибэт. Маныаха бу курдук балаһыанньаны учуоттаан туран, сокуоҥҥа эбии уларытыылары киллэрэргэ, болҕомтоҕо ыларга санаатын эттэ.
Күөрэлээххэ уот ситимин тардыытын күүскэ туруорустулар. Ол төрүөтүнэн, оройуоннарга уот ситимин тардар тэрилтэлэр саҥа баҕаналары уларытан баран, эргэ баҕаналары хомуйбакка барбыттара буолбут. Инньэ гынан, ыксаллаах быһыы-майгы тахсыан сөбүн бэлиэтээтилэр - электрическэй боруобаттар сүөһүнү эчэтэн, ол-бу буолуон сөбүн ыйдылар. Тирэх баҕаналары уларыталларыгар РЭС-тэр эргэ баҕаналары хомуйалларын курдук дьаһаналларын хонтуруолга ыл диэн сорудахтаатылар.
«Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» сокуон барылын нэһилиэнньэ биһириирин биллэрдэ. Маныаха «Сиэрдээх Россия» сокуоҥҥа киллэрбит эбии уларытыыларын туһунан сиһилии кэпсээбиппэр дьон-сэргэ сэҥээрдэ, «чахчы оннук буоллаҕына, тыа сиригэр үлэлии-хамсыы сылдьар дьоҥҥо дьоһун өйөбүл буолуох эбит», диэтилэр.
Күөрэлээх нэһилиэгэр билигин сэрии кэмигэр улааппыт 22 оҕо - билиҥҥи ытык кырдьаҕастар олороллор. Тыыл даҕаны, үлэ даҕаны бэтэрээннэрэ буолбатахтар - сүөһү иититигэр үлэлээбит дьон буолаллар. Кинилэр эмиэ көмүскэллээх буолуохтарын баҕаралларын туһунан санааларын эттилэр.
Мытаах нэһилиэгэр биирдии олохтооххо иккилии сүөһү
Мытаах нэһилиэгэр 642 киһи олорор. Барыта 686 хороҕор муостааҕы, 690 сыспай сиэллээҕи иитэллэр эбит. Ол эбэтэр хас биирдии олохтооххо ортотунан иккилии сүөһү тиксэр. Төрүт үгэстэрин тутан олорор нэһилиэктэр ахсааннарыгар киллэриэххэ сөп эбит диэн сыаналаатым. Олохтоохтор оҕолорун төрөөбүт дойдуларыгар төнүннэрэн, сүөһү көрүүтүгэр сыһыаран, ынах-сүөһү ахсаана элбииригэр үлэлиир нэһилиэк быһыытынан көрдүм. Атын нэһилиэктэргэ көрдөрүү лаппа кыра буолааччы. Холобур, 300-чэ ахсааннаах нэһилиэнньэ сүөһүтүн ахсаана 100-чэ эрэ буолар.
Мытаахха биир интэриэһинэй этиилээх эдэр урбаанньыты Василий Тимофеевы сэргии иһиттим. Кини ини-бии Даниловтар олорбут түөлбэлэрин, 18 000 га сири, ураты харыстанар сир быһыытынан киллэрэр туһунан научнай-чинчийэр институкка бырайыак оҥорон ыыппыт. Ол биһирэнэн кэллэҕинэ, бу сиргэ-уокка туристическай кластер тутуон баҕарарын эттэ. Үлэ хаамыытын түргэтэтэргэ көмөлөһүөх буоллум.
Дьон үлэлээн баран хамнас аахсыбакка, ытыс соттубутун сонньуйа кэпсээтилэр. Ол курдук, былырыын П. тэрилтэ быстах кэмҥэ суол тутуутугар олохтоохтору үлэлэтэн баран, хамнастарын ситэ биэрбэккэ эрэ барбыттар. Прокуратураҕа сурук суруйан ыыппыттарыгар, П. тэрилтэ харчыны барытын биэрбит үһү диэн эппиэт кэлбит. Инньэ гынан, тендергэ кыайан, Россия атын куораттарыттан үлэлии кэлбит тэрилтэлэр ордук болҕомтоҕо ылыллыахтаахтарын, хамнастарын төлөөбөт түгэннэригэр эппиэтинэскэ тардыллыахтаахтарын туһунан туруорустулар.
Биэс оҕолоох ыаллар субсидия ылыыларыгар ыарахаттары көрсөллөрүн туһунан эттилэр. Урукку сырыыларга даҕаны мэлдьи этээччилэр – оҕолорбут 18 саастарын туоллахтарына, бырагыраамаҕа хапсыбакка, уочараттан тахсаллара сонньутар. Манна балаһыанньа быһыытынан, биэс сыл пропискалаах, бэйэтэ олорор дьиэтэ суох буолуохтаах. 15-20 сыл устата ыал буолан, туттубут дьиэлэрэ бэһис оҕолоругар диэри эргэрэрэ биллэр. Онон бу балаһыанньаны үчүгэйдик көрөн, эбии уларытыылары киллэрэн чочуйаргыт буоллар диэн баҕа санааларын эттилэр. Ордук олохтоох дьон сокуонунан туһанан дьиэҕэ-уокка тиксэллэрин хааччыйар курдук Ил Түмэн депутаттара дьаһал ылынналларыгар этиннилэр. Билигин бу боппуруоһунан Юрий Баишев бэрэссэдээтэллээх Ил Түмэн дьиэ кэргэн, оҕо, ыччат дьыалаларыгар, физическэй култуураҕа уонна спорка сис кэмитиэтин кытта чопчу ылсан үлэлээн эрэбит.
Бэрдьигэстээххэ Алексей Стручков салайааччылаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын түмүктүүр отчуотугар сылдьан, дьон-сэргэ санаатын иһиттим. Нэһилиэнньэ олус көхтөөх, кыһалҕалаах боппуруостарын күүскэ туруоруста, санаатын аһаҕастык этиннэ. Кинилэр олоҕу-дьаһаҕы үчүгэй өттүгэр хайдах уларытыахха сөбүн бэйэлэрин тус көрүүлэрин, санааларын биллэрэн, хайдах курдук төрөөбүт дойдуларын туһугар ыалдьалларын туоһулууллар.
Үөһээ Бүлүү улууһун Өргүөт, Быракаан, Туобуйа нэһилиэктэрэ
Туобуйа нэһилиэгэ улуус кииниттэн 250 км тэйиччи сытар. 160 км эргимтэ кэриҥэр чугастыы биир даҕаны нэһилиэк суох. Онон ыраах сытар Туобуйа олохтоохторо суол-иис кыһалҕатын бастакы уочарат эттилэр. Чахчы олус кылгас кэм иһигэр (сэтинньи ыйтан саҕалаан кулун тутар ыйга диэри) ас-таҥас, туттар матырыйаал аҕалар сорук турар. Сылга 190 күн суола суох барыта 320 киһи олорор.
Дьиэлэр киин ититэр ситимҥэ холбоноллоругар туруорсаллар эрээри, ханнык даҕаны бырагыраамаҕа киирбэтэхтэр. Төһө да уһук олордоллор, ыччат үлэлии, олоро кэлэриттэн олохтоохтор үөрэллэр. Грант, субсидия ылыытыгар киирсии туруга мөлтөх диэн сыаналаатым. Ол төрүөтүнэн сибээс суоҕа, суол-иис кыһалҕата буолара биллэр. Инньэ гынан, көрүллэн турар Бырабыыталыстыба бырагыраамаларыгар, анал куонкурустарыгар кыайан кыттыбакка хаалаллар эбит. Ол иһин барыта бэйэлэрин күүстэринэн. Баһылык бэйэтин кыаҕынан оскуолаҕа итии туалет, эбии салҕааһын туттаран, базатын хаҥаттыбыт. Бу боппуруоһу болҕомтоҕо ылларбыт ханнык. Үлэлиир саастаах араҥа барыта дьарыктаах, үлэнэн толору хааччыллан олорорун туһунан баһылык иһитиннэрдэ. Сэттэ хочуолунай, оскуола, балыыһа үлэлиир. Оскуолаҕа бары предмеккэ учууталлар бааллар. Тыа сиригэр үлэтэ суох дьон ахсаана күн-түүн үрдээтэ, дохуоппут кыччаата диир кэммитигэр бу дьоһун эппиэт буолла.
Маны таһынан, баһылык «Аан Айылгы Сиинэ» национальнай паарката ураты харыстанар сир буолан, бу эргин массыынанан сылдьыы сокуонунан бобулларын туһунан эттэ. Дьиҥэ, Кэптин нэһилиэгинэн Дьокуускайдыыр суолга быһалыы тахсар быдан түргэн. Манна регистрациялаах техниканы кыһыҥҥы кэмҥэ көҥүллүүргэ туруорсан, хас даҕаны сыл устата министиэристибэҕэ суруйбуттар эрээри, билиҥҥээҥҥэ диэри сөбүлэҥи ыла иликтэр. Онон Бүлүү федеральнай суолунан хас эмэ чааһы быһа 920 км айаннаан тиийэргэ күһэллэллэр. Көҥүл биэрдэхтэринэ, харыстанар сири көрөр-истэр үлэһиттэргэ дьиэ даҕаны тутан биэрэр кыахтаахтарын, сокуон кэһиллэр түгэнигэр браконьердары тутан көмөлөһүөхтэрин, айылҕа харыстабылын боппуруостарыгар көхтөөхтүк кыттыахтарын сөбүн туһунан эттилэр. Ол оннугар сааска диэри Дьокуускайга кэлии-барыы чааһыгар аны кыһалҕа суох буолуоҕун быһаардылар. Билиҥҥитэ чопчу бу боппуруоһунан Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин Владимир Прокопьевы кытта хайдах дьайыахха сөбүн дьүүллэһэ сылдьабыт.
Өргүөккэ
Өргүөт нэһилиэгэр баһаары умулларар уопсастыбаннай дружина урукку нэһилиэк дьаһалтатын дьиэтигэр олороллор эбит. Ханна эмэ баһаар буоллаҕына, суолга туох эмэ түгэн таҕыстаҕына, оннооҕор таһаҕаһы сүөкээһиҥҥэ тута дружинаны көмөҕө ыҥыралларын кэпсээтилэр. Манна үлэлиир дьоҥҥо бүддьүөттэн хамнас төлөнөрө буоллар диэн баҕа санааларын эттилэр. Анал форма тиктэрэллэригэр хантан үптэниэхтэрин сөбүн эмиэ ыйыталастылар.
Быракааҥҥа
2013 сылтан ыла туруорсан-туруорсан, быйыл «Билайн» тэрилтэ сибээһигэр аҕыйах хонугунан холбонуохтара. Ити сыл саҥа депутат буолан үлэлиирбэр Үөһээ Бүлүү нэһилиэктэриттэн Быракаан эрэ сибээһэ суох хаалаары гыммытын истэ-билэ сылдьан, Бырабыыталыстыба солбуйааччытыгар Юрий Соловьевка киирэн туруорсан, 2018 сылга көрүллүбүт «Билайн» станцията 2016 сыллааҕы былааҥҥа көһөрүн ситиспитим. Билигин онно түөрт киһилээх биригээдэ үлэлии сылдьар, үлэ хаамыыта хайдах баран иһэрин миэстэтигэр билистим. Сотору кэминэн Быракааҥҥа сибээс баар буолуо.
Бу нэһилиэнньэ олохтоохторо өрөспүүбүлүкэҕэ баар бары бырагыраамаҕа кытта олороллор, сүөһүнү элбэтиигэ үлэлииргэ бэлэмнэр. Биир эдэр уол күндү түүлээҕи иитиинэн анаан дьарыктанар санаалааҕын иһитиннэрдэ. Онуоха субсидия көрүллүүтүн туһунан ыйыталаста. Инникитин «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» сокуон барылын көрүүтүгэр бу боппуруоһу хайаан даҕаны туруоруом.
Ил Түмэн пресс-сулууспата
Опубликовано: 29 февраля, 2016 - 15:49
Заметили ошибку в тексте? Выделите ее и нажмите Ctrl+Enter, чтобы сообщить об этом администратору.
Спасибо!
Спасибо!