Сийиэскэ 505 дьокутаат делегат быһыытынан өрөспүүбүлүкэ  нэһилиэктэртэн кыттыыны ылла. Чопчу муниципальнай тэриллиилэр үлэлэрин ырытан, кэнники кэмҥэ үлэни мэһэйдиир кыһалҕалар үөскээбэттэрин, олору хайдах быһарыахха сөбүн туһунан чуолкай этиилэрдээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков дакылаатын сийиэс кыттыылаахтара улаханнык сэргээн иһиттилэр, биир бэйэм эмиэ сөбүлээтим.

 

Дьэ, ол кэнниттэн туох санаалар үөскээтилэр? Дакылаакка этиллибит итэҕэстэри туоратыы соруктара сөпкө ыйылыннылар. Ол эрээри, дакылаакка эрэ буолбатах, уопсай кэпсэтиигэ даҕаны билиҥҥи олохтоох салайаныыга киирии, муниципальнай тэриллиилэри үөскэтии Саха сиригэр саҥа Конституцияны 1992 сыллаахха ылыныыны, саҥа демократическай быраапка олоҕуран үлэлиир судаарыстыбаннай тутууну кытары сибээстээҕин туһунан ахтыллыбата.

 

Кырдьык, Арассыыйа империятыгар тосту өҕүллүүлээх кэмҥэ дойду үрдүнэн бүрүүкээбит гражданскай сэрии кэнниттэн, политическай, экономическай турук сатарыйбыт кэмигэр биһиги чулуу салайааччыларбыт М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов өтө көрүүлэринэн хорсун-хоодуот туруорсууларынан, сатабыллаах тэрээһиннэринэн Саха сиригэр бэйэтэ туһунан судаарыстыбаннастаах автономнай өрөспүүбүлүкэ 1922 сыллаахха тэриллибитэ. Ол өрөгөйдөөх кэмнэргэ биһиги куруук сүгүрүйүөхпүт, оттон чулуу судаарыстыбаннай деятеллэрбит ааттара үйэлэргэ ааттана туруохтара.

 

Биллэн турар, кэм-кэрдии аастаҕын аайы олох уларыйан иһэр. Араас уустук политическай, экономическай событиелар сабыдыалларынан олох оҥкула да уларыйыан сөп. Оннук уларытыы улуу Сэбиэскэй Сойуус үрэллибитин кэннэ, дойдуга эмиэ олус уустук политическай, экономическай балаһыанньа үөскээбит кэмигэр, 1990 сылтан саҕалаан общество олоҕун оҥкула төрдүттэн уларыйбыта. Сурахха киирбит XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт өрөспүүбүлүкэ салгыы сайдыытыгар сүдү суолталаах докумуону -- Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай суверенитын туһунан Декларацияны -- ылыммыта. Онтон саҕалаан саҥа Саха сирин историята саҕаланар. Өрөспүүбүлүкэбит олоҕун, судаарыстыбаннаһын төрдүттэн уларытар саҥа Конституцияны бэлэмнээһин үлэтэ саҕаламмыта. Конституцияны бэлэмниир комиссияны Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев салайбыта. Олус уустук кэмҥэ улахан мөккүөрдээх үлэ түмүгэр муус устар 4 күнүгэр СӨ Конституцията ылыллыбыта. Саха сиригэр государственность атын статустаах саҥа көрүҥэ олохтоммута. Урукку унитарнай кииннэммит былаас оннугар демократическай, правовой судаарыстыбаннас төрүттэммитэ уонна сокуону таһаарар, толорор уонна суут былаастарын араартааһын бириинсиптэригэр олоҕурбута.

 

Судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн олохтооһун дойду сайдыытын саҥа акылаатын уурбута. Демократическай бириинсиптэргэ олоҕуран үлэлиир былаас уорганнара тэриллибиттэрэ. Президент былааһа, Конституционнай суут олохтоммута. Саха сирэ Россия састаабыгар сылдьан, саҥалыы олоххо дьулуһарын быраап өттүнэн хааччыйбыт саҥа Конституциябытын сөпкө сыаналыахтаахпыт.

 

Саҥа демократическай суолунан сайдыы суола, гражданнар бырааптарын харыстааһын, көҥүл санааны бөҕөргөтүү, саха норуотун, онтон да атын олохтоох норуот национальнай култууралааҕын, үгэстээҕин сайыннарыы, ил-эйэ, биир санааланыы уонна бас билии өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторун уйгулаах олохторун төрдө буолара – барыта Конституция ыстатыйатыгар суруллубута.

 

Саҥа ылыллыбыт Конституция 86, 87 ыстатыйаларыгар этиллибитинэн, оройуоннар, нэһилиэктэр таһымнарыгар муниципальнай тэриллиилэргэ олохтоох салайыныы уорганнара талыллыахтаах этилэр. Итинник тэриллии аан дойду судаарыстыбаларыгар демократия көстүүтүнэн ааҕылаллар. Ол эрээри биһиги итиннэ Конституция ирдэбилин толорбокко, боппуруоһу 2000 сылга диэри тардыбыппыт.

 

Ол төрүөтэ Ил Түмэн бастакы уонна иккис ыҥырыылаах сорох дьокутааттара судаарыстыбаннай былааһы миэстэтигэр сатарытар табыллыбат диэн матыыптаан утарыылара этэ. Президент М.Е.Николаев үһүс төгүлүн ити сокуон барылын Ил Түмэн үһүс ыҥырыытыгар сессия көрүүтүгэр киллэрбитэ. Саҥа талыллыбыт депутаттар өйдөөннөр, ол сокуону дьэ ылыммыттара.

Онон олохтоох бэйэни салайыныы муниципальнай уорганнарын тэрийэр туһунан сокуон олус хойутаан 2000 сыллаахха  ылыллыбыта уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар Конституция ирдэбилэ олоххо киирэн барбыта. Биллэн турар, ити түгэн өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан үтүө сабыдыалламмытын бэлиэтиир наада. Онон муниципальнай тэриллиилэргэ олохтоох салайыныыга киирии хамсааһына 1990 сылтан саҕаламмыта уонна ол улахан эрийсиилэр түмүктэригэр олоххо киирбитэ.

Биһиги бүгүҥҥү уонна кэнэҕэски сайдыыбытын саҕалаабыт, акылаатын уурбут историябыт ити кэрдиис кэмин сөпкө, дьиҥнээҕинэн уонна ытыктабыллаахтык сыаналыах тустаахпыт.

 

Биһиги саҥа олохпут иһин хамсааһыммыт дьиҥнээх лидерэ, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, судаарыстыбаннай  суверенитет туһунан Декларацияны, саҥа Конституцияны ылыныыны иилээбит-саҕалаабыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ М.Е.Николаев буолар. Кини Саха сиригэр судаарыстыбаннас сайдыытын саҥа үрдүк кэрдиискэ таһаарбыта, норуот хаһаайыстыбатын бары салааларын, аныгылыы салайыныыны төрүттээбитэ, норуот төрүт култууратын тилиннэрбитэ, уустук кэмнэргэ аан дойдуну кытары сыһыаны күүскэ сайыннарбыта. Россия киин былааһын кытта сыһыаны үрдүк кэрдиискэ таһаарбыта, өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ дьаһанар, хааччынар кыаҕын үөскэппитэ. Бастакы  президеммит Саха сирин аатын Россия үрдүнэн эрчимнээхтик ааттаппыта, аан дойду эйгэтигэр таһаарбыта. Биһиги бастакы президеммит Николаев Российскай Федерацияҕа саамай сабыдыаллаах политическай лидердэр ахсааннарыгар сылдьыбыта.

 

Муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарын I сийиэһэ буоларын быһыытынан түмүк докумуоннарыгар Михаил Николаев саҥа Саха сирэ сайдыытыгар киллэрбит өҥөтүн, оруолун сөптөөхтүк сыаналаан бэлиэтиир тоҕоостоох.

 

М.Е.Николаев аны аҕыйах ыйынан 80 сааһын туолуо. Онон даҕаны сибээстээн, саҥа Саха сирин сайдыытын суолун тыырбыт, судаарыстыбаннас сайдыытын саҥа үрдүк кэрдиискэ таһаарбыт өҥөтүн учуоттаан туран, кини үбүлүөйүн бэлиэтээһини уонна норуотун иннигэр оҥорбут үтүөтүн сыаналааһыны бастакы сийиэс докумуонугар тоһоҕолоон бэлиэтиир наадалаах дии саныыбын.

 

СӨ бочуоттаах гражданина, судаарыстыбанай сулууспа ветерана.