Саха АССР Верховнай Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ, РСФСР Верховнай Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Люлия Николаевна Григорьева:

«Биһиэхэ Улуу Кыайыы күнэ саамай күндү бырааһынньык. Биһиги аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэйэ-бэйэбитин өйөнсөн, бэйэ-бэйэбитин харыстаһан, түмсүүлээхтик олоруохпутун наада. Улуу киһибит Ойуунускай убайа уонна быраата өлбүттэригэр, “эн соҕотох хааллыҥ” диэбиттэригэр: «Мин тоҕо соҕотох буолуохпунуй, миигин кытта төрөөбүт норуотум баар!» -- диэн эппитэ бүгүн ордук улахан суолталанна. Мин Александр Николаевичка махтаныахпын баҕарабын, кини саха норуотун түмэргэ, депутаттар уонна быыбардааччылар биир ситимнээхтик үлэлииллэригэр, судаарыстыбаннаһы, төрөөбүт тылы, сири-уоту харыстыырга сүрдээх улахан үлэни тэрийдэ. Ону мин тоҕо бэлиэтиибин? Ханнык баҕарар үрдүкү салайааччы бастатан туран инники күөҥҥэ норуотун интэриэһин өрө тутар уонна сири-уоту харыстааһыҥҥа, тылы, сиэри-туому, духуобунаһы сайыннарыыга болҕомтотун уурар буоллаҕына кини кэскиллээх салайааччы. Дьону кытта көрсүһүү, норуоту кытта аһаҕастык кэпсэтии хаһан баҕарар наадалаах. Норуот муударай, үрүҥү-хараны араарар. Мин “Ил Түмэн” хаһыаты ааҕабын, баһылыктар, дьон-сэргэ этиниилэрэ оруннаах, дьон өйө-санаата уларыйда, общественность уһугунна. Ватсап нөҥүө араас хоп-сип тарҕанара дьону утарыта туруортуур. Биһиги ыччаты, оҕону сырдыкка сирдиэхтээхпит, түмсүүлээх, сиэрдээх буолууга иитиэхтээхпит. Биһиги бастатан туран итини Ытык сүбэҕэ дьүүллэһэбит. Сиэрдээх киһини иитэн таһаарыы бары таһымҥа сүрүн сорук быһыытынан турдаҕына уонна түмсүүлээх буоллахпытына инникилээх буолуохпут».

 

Россия Федерациятын үтүөлээх экономиһа, СӨ Бочуоттаах гражданина, РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин ХII ыҥырыытын депутата, РФ Федеральнай Мунньаҕар Госдума II ыҥырыытын депутата, СӨ Ил Түмэнин II, III, IV ыҥырыыларын народнай депутата Зоя Афанасьевна Корнилова:

«Бүгүн биһиги үс улахан бырааһынньык бииргэ түмүллүбүт ураты күнүгэр муһуннубут – Маай бырааһынньыга, Өрөспүүбүлүкэ күнэ уонна Улуу Кыайыы ытык күнэ. Биһиги бүгүн Судаарыстыбаннас музейыгар мустубуппут эмиэ мээнэҕэ буолбатах. Бу дьиэ ис тыына судаарыстыбаннаһы төрүттээбит улуу киһи Махсыым Аммосовы кытта ыкса сибээстээх. Манна мустубут дьон эмиэ судаарыстыбаннаһы тутууга сыһыаннаахтар. 90-с сылларга биһиги Республика статуһун Автономияттан Россия Федеративнай судаарыстыбатын Республиката диэн үрдэтэн турабыт. Билигин саамай улахан сорук – биһиги ону сүтэримиэхпитин наада, судаарыстыбаннаспытын харахпыт харатын курдук харыстыах тустаахпыт. Судаарыстыбаннаспытын сүтэрдэхпитинэ биһиги норуоппутун да харыстыыр кыахпыт суох буолар. Биһиги Россия Федерациятын иһинэн судаарыстыба буоллахпытына эрэ сайдыы суолун тутуһар кыахтаахпыт, бу туһунан улуу бөлүһүөкпүт Алексей Кулаковскай эмиэ этэн турар. Россия Федеративнай тутулун ыһа сатааччылар бааллара, баар да буолуохтара. Бу музей истиэнэлэригэр ыйанан турар хаартыскалар да туоһулууллар - хайдахтаах уустук суолунан Сахабыт сирин судаарыстыбаннаһа тутуллубутун. 90-с сылларга Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбыта, Россияны суох гынар сыаллаах ити үлэ барбыта. Билигин эмиэ Россияны ыһаары тобуктата сатыыллар. Хас биирдии депутат судаарыстыбаннаһы харыстыырга диэн сорук туруоран үлэлиэхтээх. Биһиги олус уустук да кэмнэргэ судаарыстыбаннаһы ыспакка кэлбиппит. Сотору олус улахан суолталаах быыбардар буолаары тураллар - Ил Түмэн депутаттарын талыы уонна дойдубут баһылыгын талыы быыбардара. Биһиги төһө түмсүүлээхпититтэн уонна республика сайдыытын түстүүр кыахтаах дьону хайдах таларбытыттан инники сайдыыбыт улахан тутулуктаах. Биһиги дойдубут иннигэр эппиэтинэстээх буолуохпутун наада.

Миигин ватсапка, Интернеккэ тарҕанар бөрүкүтэ суох быһыы-майгы олус долгутар. Икки депутаты тула тахсыбыт быһыы-майгы кэнниттэн парламены барытын хоруотуу сатааһыны саҕалаатылар. Депутаттар бары коррупционердар дииллэрин мин олус сөҕөбүн. Депутаты норуот талар, кини чиновник буолбатах. Ол аата депутаты талбыт норуот бэйэтэ эмиэ эппиэтинэһи сүгэр. Мин Ил Түмэҥҥэ араас түгэннэри көрсүбүтүм. Олох диэн эриэ-дэхси буолбат, биһиги эмиэ дьоммут, сыыһа-халты үктэнии да биирдиилээн депутакка баар буолар. Ол гынан баран, итинник түгэннэртэн судаарыстыбаннас сүрүн тутулун ыһа сатааһын диэн - бу эппиэтинэһэ суох быһыы. Буолаары турар быыбарынан сирэйдэнэн, мантан бэйэ барыһын оҥосто сатааһын саҕаланна, бу бөрүкүтэ, сиэрэ суох быһыы. Бүгүн Ил Түмэн спикерэ Александр Николаевич олус хорсун хардыыны оҥордо. Аһаҕастык биһиэхэ барыбытыгар, ветераннарга санаатын тиэртэ. Кини бэйэтин санаатын олус сөпкө эттэ: «Ил Түмэн Бырабыыталыстыбаны кытта бииргэ үлэлиэхтээх, биир өрөспүүбүлүкэ, биир дойду, норуотун туһугар. Утарыта турсуу, хардарыта өсөһүү судаарыстыбаннай таһым буолбатах», -- диэн.

 

Бэһис Ил Түмэн судаарыстыбаннаһы туруулаһыыга дьоһуннаахтык үлэлээтэ. Биир холобуру этиэм этэ, 2016 сыллаахха республикаҕа Федеральнай мунньах депутаттарын улахан бөлөҕө кэлэ сылдьыбыта. Онно “төгүрүк остуол” тула судаарыстыбаннас федеративнай тутулугар сыһыаннаах олус сытыы боппуруоһу дьүүллэспиппит - Россия Федерациятын билиҥҥи тутулун уларытан, өрөспүүбүлүкэ, кыраай, уобалас диэн араарбакка барыларын биир халыып субъект оҥоруохха диэн сүрдээх улахан уураах бырайыагын бэлэмнээбиттэр этэ. Автономиялары, республикалары маннык уларыттахха, көһөрдөххө хайдаҕый диэн боппуруос турбута. Улахан дьүүллэһии, ыксыы буолбута. Биһигиттэн Е.М. Ларионов уонна мин мөккүөргэ кыттыбыппыт. Онтон түмүккэ Александр Николаевич туран Ил Түмэн, Бырабыыталыстыба даҕаны бу Федеральнай мунньах бэлэмнээн аҕалбыт бырайыагын өйөөбөппүт уонна өйүөхпүт суоҕа диэн көнөтүнэн уонна аһаҕастык эппитэ. Ити түмүгэр бу бырайыак ылыллыбатаҕа, Москваҕа илдьэн да баран кыайбатахтара. Ити тугу көрдөрөрүй? Александр Жирков республика судаарыстыбаннаһын таһымнаахтык көмүскүүр уонна туруорсар кыахтаах салайааччы буоларын. Онон буолаары турар быыбардарга биһиги итинник түгэннэри аахсыах, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыах тустаахпыт. Күннээҕи көрүүнэн буолбакка, судаарыстыбанннас туһугар үлэлиир, үрдүкү таһымҥа туруулаһар кыахтаах дьону талыахтаахпыт».

 

«Нам улууһа» муниципальнай тэриллии депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Романович Попов:

«Биһиги республика судаарыстыбаннаһын төрүттээбит Махсыым Аммосов мусуойугар мустан сүрдээх улахан суолталаах тэрээһиҥҥэ муһуннубут. Биһиги улууспут бэтэрээннэрин кытта Ил Түмэн бэтэрээннэрэ илии тутуһан бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһии түһэрсэр буолбуттара олус үчүгэй. Биһиэхэ – улуус депутаттарыгар маннык дьону түмэр үлэ барара үтүө холобур буолуоҕа. Олоххо туох барыта уу нуурал буолбат, түһүү да, тахсыы да ханнык баҕарар үлэҕэ баар буолар. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн улуус, нэһилиэк мунньахтарын депутаттарын кытта ыкса сибээстээх, көдьүүстээх үлэни тэрийдэ. Аҥардас бэрэстэбиитэллээх уорганнар I съезтэрин тэрийэн ыыппыттара биһиэхэ – улуус, нэһилиэктэр депутаттарыгар сүрдээх улахан көмөлөөх буолла. Депутат статуһун үрдэтиигэ, үлэ хайдах тэриллиэхтээҕэр, сокуоннарга хайдах үлэлэһиэхтээхпит барыта бу съезкэ ырытыллан, мантан тирэх ыламмыт улуустарга уонна нэһилиэктэргэ улахан хамсааһын саҕаланна.

 

Иккиһинэн, Максим Аммосов аатын үйэтитиигэ, Александр Николаевич Жирков хамыыһыйа бэрэссэдээтэлин быһыытынан киэҥ далааһыннаах үлэни, хамсааһыннары ыытан биһиэхэ күүстээх өйөбүл, тирэх буолбута. Бу үлэ үбүлүөйү ыытыыга эрэ буолбакка, материальнай-техническай баасаны тэрийиигэ, өйдөбүнньүгү туруорууга, мусуой тэриллиитигэр, суолу-ииһи оҥорууга, саамай суолталааҕа - историяны чопчулааһыҥҥа, сыыһаны-халтыны көннөрүүгэ, Махсыым Аммосов туһунан кинигэлэр тахсыыларыгар, архыыпка үлэлэһэн, Москваҕа, представительствоҕа үлэлэри ыытыыга улахан көмөтүн иһин намнар ааттарыттан махталбытын тиэрдиэхпитин баҕарабыт! Бу барыта көлүөнэлэр ситимнэрэ салгыы барарыгар, кэлэр көлүөнэ ыччат дойдутун историятын, чаҕылхай дьоннорун олохторун, дьыалаларын салгыырыгар туһуланан сүрдээх улахан суолталааҕыттан биһиги үөрэбит уонна махтанабыт».

 

Нам улууһун Ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Руслан Егорович Окороков:

«Мин улуус мунньаҕын 2-3-4-c ыҥырыытын депутата буоларым быһыытынан Ил Түмэн 3-4-5 ыҥырыытын депутаттарын кытта бииргэ син балайда үлэлээн кэллим. Онон мин 5 ыҥырыылаах Ил Түмэн мунньаҕын депутаттара сүрдээх көдьүүстээхтик, көхтөөхтүк, норуокка тиийэр гына үлэлээн-хамнаан кэллилэр дии саныыбын. Биһиги «Ил Түмэн» хаһыаты куруук ааҕабыт, телевизорга үлэҕит көстөр, мин көрүүбэр бу билигин үлэлии олорор депутаттар үлэлэрэ хаһааҥҥытааҕар да күүстээх уонна көдьүүстээх диэн сыаналыыбын. Онон аны күһүн буолар быыбарга норуоккут өйөбүлүн ылыаххыт диэн эрэнэбин. Мин эһиэхэ биир этиилээхпин: үлэ, тыыл ветераннарын кэккэлэрэ саас ылан сэдэхсийэн иһэр, олохпут хаамыыта оннук. Онон биһиги Ытык сүбэ кырдьаҕастара сүбэлэһэн баран маннык этиилээхпит: бу дьоннорбутугар сэрии кэмин тулаайахтара диэн статус бэриллэн социальнай өйөбүллээх буолалларын хааччыйаргытыгар диэн этиилээхпин. Биһиги Нам улууһун Ытык сүбэтин кырдьаҕастара Ил Түмэн бэтэрээннэрин кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиэхпит. Бүгүн олус ытыктыыр киһибит Зоя Афанасьевна Корнилова биһиэхэ кэлэн этиниитин долгуйа иһиттибит уонна биһириибит».