Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аатыттан эһигини Саха Өрөс­пүү­бүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын I съеһэ аһыллыбытынан эҕэрдэлиибин. Бу съезд биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр аан бастаан ыытыллар. Съезкэ өрөспүүбүлүкэ бары нэһилиэктэриттэн, оройуон кииннэриттэн, куораттарыттан, улуустарыттан уонна киин куоратыттан 521 делегат талылынна.

 

Быйыл биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 1912 сыллааҕы сахалар I съезтэрин 105 сыла уонна Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи I съезтэрин 95 сыла бэлиэтэниэхтэрэ.

 

Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи I съезтэрэ (1922 сыл ахсынньы 27 күнэ – 1923 сыл тохсунньу 19 күнэ) Саха судаарыстыбаннаһа олохсуйуутугар сүрүн суолталаммыта. I съезд быһаарыылара САССР Төрүт сокуона оҥоһулларыгар төрүт буолбуттара, эдэр өрөспүүбүлүкэ сайдар кэскилин түстээбиттэрэ, саҥа тэриллэр былаас уорганнарын үлэлэрин хайысхатын уонна боломуочуйаларын бигэргэппиттэрэ.

 

Саха АССР 95 сылыгар аналлаах тэрээһиннэр чэрчилэринэн биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай былааһын бастакы бэрэстэбиитэллээх уорганын быһыытынан Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи I съезтэрэ ыытыллыбыта 95 сылын анаан бэлиэтииргэ быһаарыы ылылынна. Өрөспүүбүлүкэ парламенын аатыттан съезд делегаттарын бу тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттаргытыгар, көҕүлээччинэн, тэрийээччинэн буоларгытыгар ыҥырабын.

Ытыктабыллаах съезд кыттыылаахтара!

 

Олохтоох салайыныы – дьоҥҥо-сэргэҕэ чугас, тирээн турар кыһалҕаларын иһиттэн билэр, кинилэр тустарыгар үлэлиир былаас. Бүтүн судаарыстыба, өрөспүүбүлүкэ кыһалҕата олохтоох нэһилиэнньэ кыһалҕатын кытта ыкса ситимнээх. Эһиги быһаарыылаах уонна эппиэтинэстээх үлэҕититтэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин сайдар кэскилэ тутулуктаах.

 

Өрөспүүбүлүкэ сайдыыта хас биирдии улууска, куоракка, нэһилиэккэ, түөлбэҕэ ыытыллар үлэттэн саҕаланар, оттон ол үлэ көдьүүһэ – былаас бэ­рэстэбиитэллээх уонна толорор салааларын, түөлбэннээҕи (поселениетааҕы), оройуоннааҕы уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнарын – сүбэнэн бииргэ түмсэн үлэлииллэриттэн тутулуктаах.

 

Съезд сүрүн сыала – өрөспүүбүлүкэ инники сайдыытыгар олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын оруолун үрдэтии.

 

Съезд сүрүн соруга – бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаатын үлэтин көдьүүһүн үрдэтэр тосхоллору быһаарыы, өрөспүүбүлүкэ олоҕо-дьаһаҕа, экэниэмикэтэ сайдыытыгар муниципальнай тэриллии суолтатын өйдөтүү, үрдэтии. Бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаата үлэтин кыһамньылаахтык уонна таһаарыылаахтык толорон, дьон-сэргэ туһугар эппиэтинэһин үрдэтэн бэйэтин дьокутаат быһыытынан аатын, суолтатын үрдэтэр, бөҕөргөтөр. Уонна оннук буолуохтаах даҕаны. Оттон дьокутаат үлэтин хаачыстыбатын уонна эппиэтинэһин үрдэтии – тыл дэгэтэ эрэ буолбатаҕын, бу үлэ өрөспүүбүлүкэ былааһын эйгэтигэр олохтоох бэйэни салайыы миэстэтин уонна суолтатын чопчу быһаарыыттан улахан тутулуктааҕын биһиги бары өйдүөх тустаахпыт.

 

Биллэрин курдук, «Россия Федерациятыгар олохтоох салайыныыны тэри­йии уопсай тускулларын туһунан» Федеральнай сокуон 2003 сыл алтынньы ыйга ылыныллыбыта. Онтон бу сокуон ылыллыан иннинэ Россияҕа маннык ааттаах икки федеральнай сокуон үлэлээбитэ. Кинилэр иккиэн утуу-субуу күүстэрин сүтэрбиттэринэн билиниллибиттэрэ. Сокуону оҥоруу үлэтигэр маннык көстүү сэдэх, итиэннэ урукку сокуон саҥа ылыныллар сокуонтан улахан уратылаах эрэ буоллаҕына оҥоһуллар. Манна даҕатан эттэххэ, 2003 сыллаахха ылыныллыбыт сокуоҥҥа хайы-үйэ 130-ча көннөрүү киллэрилиннэ. Онон сокуон ис хоһоонун өйдүүргэ уонна ылынарга ыарахан, ону тэҥэ, сокуо­ну толорууга уустуктары үөскэтэр буолла. Бу көннөрүүлэр регионнааҕы сокуоннарга, муниципальнай тэриллиилэр устааптарыгар тустаах уларытыылары киллэрэри ирдииллэр. Оттон ол, биллэрин курдук, балайда уустук уонна үгүс күнү-дьылы эрэйэр үлэ.

 

Былаас бары таһымыгар хардарыта сыһыаннаһыы тутула тустаах сокуон­нарынан уонна нормативнай аакталарынан сүрүннэнэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тии­йимтиэ буолуохтаах. Оттон бу быраап докумуоннара биһиги дойдубутугар олохтоох салайыныы институтун сайыннарыы туһааннаах концепциятыгар уонна стратегиятыгар тирэҕириэхтээхтэр. Билиҥҥи быыһык кэмҥэ маннык дьаһаллар ситэ оҥоһулла иликтэр. Россия Федерациятыгар олох­тоох ­салайыныы сүрүн сокуоннара биир өттүттэн олохтоох салайыныы үлэтин бытарха­йыгар тиийэ быһаарса сатыыллар, оттон иккис өттүттэн олохтоох салайыныы уорганнара дьиҥ тутулуга суох уонна туруктаах буолууларын кыа­йан мэк­тиэлээбэттэр.

 

Маннык быһыыга-майгыга Россия Федерациятын субъектара бэйэлэрин боломуочуйаларын иһинэн араас суолу тобулан олохтоох салайыныы үлэтин боппуруостарын быһаарсаллар. Онтон боломуочуйалара тиийбэт түгэнигэр тустаах этиилэрин федеральнай таһымҥа таһаараллар.

 

Бастакы съеһи бэлэмнээһиҥҥэ балайда үлэ ыытылынна. Бэҕэһээ олохтоох салайыныы боппуруостарыгар аналлаах семинардар уонна төгүрүк остуоллар үлэлэрин түмүктээтилэр. Онно съезд делегаттара бэйэлэрин кыһалҕалаах боппуруостарыгар экспертэр, практиктар, учуонайдар уонна специалистар сүбэлэрин ыллылар. Олохтоох салайыныы уорганнарын үлэтин кэккэ боппуруостара Ил Түмэн иһинэн үлэлиир муниципальнай оройуоннар уонна куораттааҕы уокуруктар бэрэстэбиитэллээх уорганнарын бэрэссэдээтэллэрин Сэбиэтэ, олохтоох салайыныы Бүтүн Россиятааҕы Сэбиэтин Саха сиринээҕи салаата уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэрил­лиилэрин Сэбиэ­тэ – муниципалитеттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин ассо­циа­цията ыыппыт көрсүһүүлэригэр киэҥник дьүүллэһилиннилэр.

 

Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын I съеһин бэбиэскэтигэр турбут боппуруостары киэҥник дьүүллэһии уонна тус­таах быһаарыылары ылыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнар суолталарын, дьокутааттар үлэлэрин, кинилэр анал туруктарын уонна эппиэтинэстэрин үрдэтиигэ көмөлөһүөҕэ.

Муниципальнай тэриллии үлэтин салайыы сүрүн соруга – өрөспүүбүлү­кэ­ҕэ бэрэстэбиитэллээх уонна ситэриилээх былаастар икки ардыларыгар дьоҥҥо-сэргэҕэ дэбигис өйдөнөр, нэһилиэнньэҕэ да, сиргэ-уокка да хардарыта туһалаах тутулларын тэрийии буолар. Олоххо ыллахха, итинник тутулу тэрийии ардыгар баһылык уонна бэрэстэбиитэллээх былаас икки ардыларыгар сыһыаннаһыыга тиийэн муҥурданан хаалар.

 

Биһиэхэ билигин хайдаҕый? Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр муниципальнай оройуон таһымынан 34 муниципальнай тэриллии, куораттааҕы уокурук таһымынан 2 муниципальнай тэриллии баар. Өрөспүүбүлүкэҕэ оройуоннааҕы (куораттааҕы) таһымҥа барыта холбоон 1425 муниципальнай соло уонна муниципальнай сулууспа солото бааллар. Итилэртэн сыччах 21 бэрэстэбиитэллээх уорган салайааччыта эрэ бастайааннай төрүккэ олоҕуран үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэ 15 улууһугар (оройуонугар) оройуон таһымыгар бэрэстэбиитэллээх уорган босхоломмут төрүккэ үлэлиир биир даҕаны үлэһитэ суох, оттон, дьиҥэр, бу улуустарга (оройуоннарга) 208 босхоломмут соло баар.

Салгыы. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр барыта 361 тыа сиринээҕи уонна 48 куораттааҕы түөлбэн баар. Ити 361 тыа сиринээҕи түөлбэнтэн 19 оройуон 43 муниципальнай тэриллиилэригэр эрэ (Таатта – 6, Үөһээ Бүлүү – 5, Уус Алдан – 5, Ленскэй – 2, Нам – 4, Ньурба – 4, Мэҥэ Хаҥалас – 3, Уус Маайа – 2, Хаҥалас – 2, Абый, Амма, Анаабыр, Горнай, Эдьигээн, Кэбээйи, Нерюнгри, Өймөкөөн, Сунтаар, Чурапчы – биирдии) нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрэ туспа талыллан үлэлииллэр. Хамнаһа суох, уопсастыбаннай төрүккэ олоҕуран. Уус Алдан улууһун Мүрү нэһилиэгэр эрэ өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох бастайааннай төрүккэ үлэлиир нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ баар. Атын 318 муниципальнай тэриллиилэргэ нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэллэрин солотун нэһилиэк баһылыктара бэйэлэрэ толоро сылдьаллар.

 

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыллахха, бүгүҥҥү күҥҥэ олохтоох салайыныы уорганнарыгар хамнастаах үлэһит быһыытынан, «дуогабардаахтары» киллэрэн туран, 5300-тэн тахса киһи үлэлиир. Бу дьонтон 50-ну кыайбат киһи эрэ бэрэстэбиитэллээх уорганнарга үлэлиир, улуус (оройуон) сэбиэтин 21 бэрэссэдээтэлин киллэрэн туран.

 

Үөһэ этиллибиккэ олоҕуран уонна федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннарга бэрэстэбиитэллээх уорганнар боломуочуйаларын, кинилэр хонтуруоллуур аналларын салгыы кэҥэтиигэ туһуламмыт уларытыылары аахсан туран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ олохтоох бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин Сэбиэтин итиэннэ олохтоох салайыныы Бүтүн Россиятааҕы сэбиэтин Саха сиринээҕи салаатын өрөспүүбүлүкэ оройуоннарын уонна куораттааҕы уокуруктарын бары таһымнарыгар бэрэстэбиитэллээх уорганнар босхоломмут салайааччылардаах буолуохтаахтар диэн этиилэрин өйүүр. Итини тэҥэ, оройуон уонна куорат (уокурук) таһымнарыгар бэрэстэбиитэллээх уорганнар үлэлэрин хааччыйар анал үлэһиттэр өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоммут муниципальнай үлэһиттэр уопсай ахсааннарын иһинэн баар буолуохтаахтар.

 

Ил Түмэн сокуоҥҥа уонна устаапка сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ түөлбэннэрин таһымыгар бэрэстэбиитэллээх уорганнар салайааччылара тус­па талыллан уопсастыбаннай, онтон, кыаллар өттүгэр, хамнастаах төрүккэ олоҕуран үлэлиир буолалларын эмиэ өйүүр.

 

Билигин туттулла сылдьар «Россия Федерациятыгар олохтоох салайы­ныыны тэрийии уопсай тускулларын туһунан» 2003 сыл алтынньы 6 күнүнээҕи ФС-131 №-дээх Федеральнай сокуон быһыытынан хас биирдии муниципальнай тэриллии куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи түөлбэннэр таһымнарыгар бэрэстэбиитэллээх уорган салайааччытын туспа солотун көрөр кыах баар буол­ла. «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох салайыныы туһунан» 2004 сыл ­сэтинньи 30 күнүнээҕи 171-С 349-III №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин Со­куо­нунан олохтоох салайыныы уорганнарын тэрийии бэрээдэгэ, итиэннэ кинилэр үлэлэригэр сыһыаннаах атын боппуруостар муниципальнай тэриллии устаабынан быһаарыллаллар.

Ытыктабыллаах съезд делегаттара!

 

Бэҕэһээ съезкэ көрүллүбүт атын боппуруостары сэргэ муниципальнай тэриллиилэри бөдөҥсүтүү уонна кинилэр үлэлэрин көдьүүһүн туһунан боппу­руос көтөҕүлүннэ. Бу боппуруос икки уонна онтон элбэх түөлбэни бөдөҥсүтэр, уонна муниципальнай тэриллии ахсаанын сыыйа аҕыйатар туһунан этиилээх. 2030 сылга диэри кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин олоҕун-дьаһаҕын уонна экэниэмикэтин сайыннарыы Стратегиятын барылын ырытан оҥоруунан сибээстээн ордук сытыырхайда.

 

Муниципальнай тэриллиилэри бөдөҥсүтэн эбэтэр холбоон ахсааннарын аҕыйатыы билигин Россия Федерациятын үгүс регионнарыгар бара турар. Дойдуга кэнники 5 сыл иһигэр муниципальнай тэриллии ахсаана 2,5 тыһыынча кэриҥинэн аҕыйаата.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Россия Федерациятыгар муниципальнай тэриллии­лэри бөдөҥсүппэтэх регионнартан биирдэстэринэн, оттон Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка соҕотох регион буолар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит уратыларын аахсан, муниципальнай тэриллиилэри бөдөҥсүтүүгэ тиэтэйбэппит. Өрөспүүбүлүкэ парламена бу боппуруос нэһилиэнньэ бэйэтэ уонна былаас бары таһыма сөбүлэһэн биир санааҕа кэллэҕинэ эрэ быһаарыллыахтаах диэн ааҕар.

Аны туран, бу боппуруос дьокутааттар да, муниципальнай тэриллиилэр да баһылыктарын талыы ньымаларын кытта сибээстээх өрүтүн эмиэ быһаарыах тустаахпыт.

 

Соторутааҕыта өрөспүүбүлүкэ народнай дьокутааттара муниципальнай оройуоннар кииннэринэн буолар куораттааҕы түөлбэннэр (поселение­лар) баһылыктарын куон­курус быһыытынан муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уоргана бэйэтэ талар кыахтааҕын туһунан боппуруоһу көтөхпүттэрэ. Итини ылынар түбэлтэҕэ бу быһаарыыга өрөспүүбүлүкэ 21 куораттааҕы түөлбэнэ түбэһиэн сөп. Оттон тыа сиригэр баһылыгы талыы быыбардааҕа оннунан ­хаалларыллыбыта, ону ааһан кэҥэтиллибитэ.

 

Маннык быһаарыныы оройуон кииннэринэн буолар куораттарга боло­муочуйалар хос-хос буолалларын аҕыйатыах, итиэннэ, кыалыннаҕына, оройуон кииннэригэр олохтоох салайыныы уорганнарын сарбыйыыга мэ­һэй­
буолуох этэ. Ону сорохтор атыннык эргитэн, нэһилиэк, улуус, куорат баһы­лыктарын быыбардааһыны тохтотон, инники өттүгэр анаталыыр эрэ гына дьаһанан эрэллэр диэн тарҕаппыттара. Оннук буолбатах уонна буолуо даҕаны суоҕа. Билигин үлэлиир Ил Түмэн итинник быһаарыыны ылыныа суоҕа. Онтон ити үөһэ этиллибит 21 куораттааҕы түөлбэҥҥэ баһылыгы талыы бэрэс­тэбиитэллээх былаас салалтата туспа баар эрэ буоллаҕына оҥоһуллуон сөп.

 

Аны, куорат уонна тыа сирин түөлбэннэрин дьокутааттарын талыыга аҥардас элбэх мандааттаах уокуругунан үлүһүйбэккэ, биирдии мандааттаах уокуруктан туспа дьокутааты талыыны эмиэ ааҕынан көрөргүтүгэр этиэм этэ.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр муниципальнай быыбар туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонунан быыбардыыр тиһик итинник көрүҥэ эмиэ баар. Муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын дьокутааттарын быыбарын ханнык ньымаҕа олоҕуран ыытарын муниципальнай тэриллии бэйэтин устаабынан быһаарар. Куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи түөлбэннэри биир мандааттаах уокуруктарга араарыы дьоҥҥо хас быыбар­дыыр уокурук аайыттан чопчу биирдии дьокутааты талар кыаҕы биэриэҕэ. Маннык талыллыбыт дьокутаат быыбардааччыларын иннигэр эппиэтинэһэ бары өттүнэн үрдүүр. Олохтоох үбү-харчыны, бюджеты тыырсыыга да, бэ­йэтин үлэтин быыбардааччыларыгар көрдөрөрүгэр да ордук табыгастаах ­буо­лар. Оттон ол кини анал туругун уонна үлэтин таһымын көрдөрөр.

 

Кэнники кэмҥэ сөп буола-буола муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын, боломуочуйатын толорбото диэн, ыһыы, үлэтин тохтотуу буолуталаата.

 

Билиҥҥи сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын ыһар туһунан боппуруоһу Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Ил Түмэҥҥэ үс төгүл киллэрэ сырытта. Бастакы түбэлтэҕэ Ил Түмэн Хаҥалас улууһун (оройуонун) «Өктөм нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии дьокутааттарын нэһилиэктээҕи Сэбиэ­тин ыһар туһунан быһаарыы ылыммыта, онтон атын икки түбэлтэҕэ маннык быһаарыыны өйөөбөтөҕө («Бүлүү улууһа (оройуона)» муниципальнай
оро­йуон дьокутааттарын оройуоннааҕы Сэбиэтин уонна «Черскэй бөһүө­лэ­гэ» муниципальнай тэриллии дьокутааттарын бөһүөлэктээҕи Сэбиэтин­ ыһар туһунан). Өрөспүүбүлүкэ парламенын бу үс быһаарыыта «Өктөм нэ­һи­лиэгэ», «Бүлүү улууһа (оройуона)» уонна «Черскэй бөһүөлэгэ» муниципаль­най тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын үлэлэрин сыныйан бэ­рэ­биэр­кэлээһин кэнниттэн ылыныллыбыта. Ону эһиги билэҕит. Ил Түмэн маннык быһаарыыны ылыммыта оруннаах уонна утарсыыта суох.

Итини тэҥэ, бу боппуруостары көрүүгэ билигин туттулла сылдьар федеральнай сокуоннарга ситэ быһаарыллыбатах түгэннэр көстөн таҕыстылар. Холобур, дьокутааттар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ эрээри сессияны ыытар болдьоҕу соруйан уһатар эбэтэр төрүт да ыҥырбат баһылык тус эппиэтинэһин туһунан. Федеральнай сокуоннары ырытан көрүү федеральнай сокуону оҥорооччу олохтоох салайыныы уорганнарын юридическай эппиэтинэстэрин өйдөбүлүгэр сыһыана кыараҕаһын көрдөрдө. Чуолаан, сокуоҥҥа баста­йааннай хамыыһыйалар, бэрэстэбиитэллээх уорган президиумун үлэтин курдук бэрэстэбиитэллээх уорган сессиялар быыстарыгар уонна да атын үлэтэ аахсыллыбат.

 

Маныаха эмиэ, муниципальнай тэриллии баһылыгын уонна бэрэстэбиитэллээх уорган бэрэссэдээтэлин сололорун тус-туспа араардахха, хардарыта атастаһыы ити үөһээ ахтыллыбыт түбэлтэлэрэ тахсыбаттарыгар туһалаах ­буолуох этэ.

 

Муниципальнай тэриллии дьокутааттара «Россия Федерациятын тус­таах сокуон суолталаах аакталарыгар уларытыы киллэрэр туһунан» 2015 сыл сэтинньи 3 күнүнээҕи ФС-303 №-дээх Федеральнай сокуон ирдэбиллэрин,­ сыл аайы дохуоттарын, баайдарын-дуолларын уонна баайга-дуолга сыһыан­наах эбэһээтэлистибэлэрин туһунан түһэриэхтээх сибидиэнньэлэрин (дек­ларацияларын) өттүнэн, толорууларын туһунан кылгастык эттэххэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин Сэбиэтин 2017 сыл тох­сунньу 1 күнүнээҕи туругунан 5002 дьокутааттан 479-һа дохуоттарын ту­һу­нан сибидиэнньэни (декларацияны) түһэрбэтэхтэр.

 

Маныаха хас биирдии дьокутаат сокуону тутуһуохтааҕын ситэ өйдөөбөтө эрэ буолбакка, үгүс сиргэ айан-сырыы суоҕа, суол-иис мөлтөҕө, айан ороскуо­та үрдүгэ, сорох тыа сиригэр кредит биэрэр тэрилтэ суоҕа уонна да атын төрүөттэр декларацияны кэмигэр туттарарга улахан мэһэй буолалларын сокуон аахсыах кэриҥнээх. Үгүс түгэҥҥэ декларацияны туттарыыга үп-харчы өттүнэн ороскуоттаах уонна өй-санаа өттүнэн баттыктаах буолан, бэйэлэрэ да кыра дохуоттаах дьон дьокутаат буолуохтарын баҕарбаттар.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ 2017 сыл олунньу 28 күнүгэр Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлигэр В.И.Матвиенкоҕа уонна Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын Судаарыстыбаннай Думатын Бэрэссэдээтэлигэр В.В. Володиҥҥа тыа сиринээҕи түөлбэн бэрэстэбиитэллээх уорганын дьокутаата дохуотун, баайын-дуолун уонна баайга-дуолга сыһыаннаах эбэһээтэлистибэтин туһу­нан сибидиэнньэни, ону тэҥэ кэргэнин (кэргэттэрин) уонна сокуоннай
саас­тарын ситэ илик оҕолорун дохуоттарын, баайдарын-дуолларын уонна баай­га-дуолга сыһыаннаах эбэһээтэлистибэлэрин туһунан сибидиэнньэни тү­һэриитигэр туһааннаах этиини киллэрбитэ.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ тыа сирин түөлбэнин бэрэстэбиитэллээх уорганын дьокутааттара дохуот туһунан сибидиэнньэни (декларацияны) түһэрэр болдьохторун уһаттахха эбэтэр маннык эбээһинэстэн босхолоотоххо бу кыһалҕа быһаарыллыан сөптөөх суолун ыйар. Ол эрээри, федеральнай сокуону оҥорооччу билигин ханнык-туох быһаарыыны ылыныаҕын этэр уус­тук. Онон, декларацияны түһэрэр эбээһинэс – судаарыстыба коррупцияны утары ыытар бэлиитикэтин биир сүрүн хайысхата буоларын өйдөөн, баар сокуону халбаҥа суох толоруу ирдэнэр.

 

 

Бэрэстэбиитэллээх уорганнар, бары таһымҥа үлэлиир дьокутааттар үлэ­лэрин биир тутаах хайысхатынан муниципальнай үбү-харчыны, баайы-дуолу оҥорууга уонна ону дьаһайыыга кыттыы буолар. Бэрэстэбиитэллээх уорганнар төһө көдьүүстээхтик үлэлииллэриттэн, үбү-харчыны төһө сатабыллаахтык тутталларыттан уонна дьокутааттар бу хайысхаҕа үлэлииргэ төһө бэлэмнээхтэриттэн, төһө кыахтаахтык туруорсалларыттан муниципальнай бюджет уонна муниципальнай бас билии туруга улахан тутулуктаах.

 

Бүгүн өрөспүүбүлүкэ 36 муниципальнай тэриллиититтэн 23-һэ бюджет дохуотун уопсай кэриҥин 10 бырыһыаныттан аҕыйах бэйэ дохуот­таах, 8 му­ниципальнай тэриллии 10-тан 20 бырыһыаҥҥа диэри, 1 (Өлөөн) – 24 бы­рыһыан бэйэ дохуоттаах, Анаабыр, Ленскэй уонна Дьокуускай куорат – ту­һааннааҕынан көрөн 45; 41 уонна 43 бырыһыан уонна Мирнэй куо­рат – муни­ципальнай бюджет уопсай кэриҥин 54 бырыһыанын саҕа бэйэ дохуоттаах.

 

Бюджет дохуоттаах чааһын бэйэ дохуотун суотугар улаатыннарыыга ылыныллар дьаһаллар кэккэ сыл устатыгар тустаах түмүгү биэрбэтилэр. Оттон өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар үөскүүр ыарахаттары туоратар туһугар олох­тоох бюджекка харчы киллэрэр түһээни уонна да атын дохуот төрүттэрин биллэрдик улаатыннарыы ирдэнэр. Бу боппуруос бэҕэһээ парламент эппиэт­тээх кэмитиэтэ бырабыыталыстыбаны кытта делегаттарга анаан тэрийбит анал семинарыгар дьүүллэһилиннэ.

 

Муниципальнай тэриллиилэр олохтоох салайыныы уорганнарыгар көрүл­лэр түһээн чэпчэтиитэ төһө туһалааҕын, муниципальнай баайы-дуолу сала­йыы көдьүүһүн быһаарыах, федеральнай сокуоннарынан олохтоох салайыныы уорганнарын көрүүтүгэр бэриллибит боппуруостары быһаарыыга сыһыана суох ороскуоттары таһаарбат инниттэн олохтоох салайыныы уорганнарын ороскуот­тарын эбэһээтэлистибэтин инвентаризациялааһыны ыытыах тустаахтар.

 

Ил Түмэн 2016 сыл сэтинньи 8 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр көрүллэр түһээн чэпчэтиитин көдьүүһүн быһаарыы туһунан» мунньаҕы тэрийбитэ. Ол түмүгүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар көрүллэр уонна инникитин көрүллүөхтээх чэпчэтиилэр төһө көдьүүстээхтэрин быһаарарыгар этиллибитэ. Маннык бэрээдэк олоххо киирдэҕинэ муниципальнай тэриллиилэр, оройуоннааҕы даҕаны, түөлбэннээҕи даҕаны таһымҥа, бэйэлэрин үлэлэрин эмиэ бэрээдэктиэхтэрэ.

 

Муниципальнай үбү-харчыны дьаһайыы хаачыстыбатын салгыы үрдэтиэх тустаахпыт. Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнара үбүлэнэр сыл иһигэр бюджет туһунан быһаарыыны бигэргэтэр боломуочуйаларын кэмигэр олохтуох уонна ол быһаарыыга уларытыыны киллэриэх, бюджет сокуонун ирдэбилин, бюджет дефицитин кээмэйин, судаарыстыбаннай иэс кэриҥин тутуһуох тустаахтар. Муниципальнай өҥөнү (үлэни) оҥорууга муниципальнай сорудаҕы толорууну хонтуруоллааһыны күүһүрдүөхтээхтэр.

Олохтоох салайыныы кэккэ салайааччыларын утары буруйдааһыннар тэриллибиттэрин бары билэҕит. Итинник көстүү бэрэстэбиитэллээх уорганнар муниципальнай тэриллии толорор-дьаһайар уорганнарын уонна сололоох дьонун үлэтин ситэ хонтуруоллаабатахтарын түмүгэр тахсар.

 

Олохтоох бюджет, үп-харчы туохха уонна тоҕо туһанылларын нэһилиэнньэ олоччу билэр буолуохтаах, үп-харчы хаамыытын хас биирдии дьокутаат чопчу билэр буолуохтаах, бу туһунан баһылык, мунньах бэрэссэдээтэлэ, дьокутаат дьоҥҥо-сэргэҕэ мэлдьи биллэрэ, отчуоттуу туруохтаах. Бу – дьокутаат үлэтигэр сүрүн ирдэбил.

 

Бэрэстэбиитэллээх уорганнар бэйэлэрин үлэлэригэр муниципальнай тэриллии хонтуруоллуур-ааҕар-суоттуур уорганын кыаҕын толору туһаныах тустаахтар. Бүгүҥҥү күҥҥэ муниципальнай оройуоннарга уонна куорат уоку­руктарыгар барыларыгар итиэннэ үс куорат түөлбэннэригэр (Ленскэй, Мииринэй, Алдан) 39 муниципальнай үбү хонтуруоллуур уорган тэриллибититтэн 22-тэ эрэ юридическай тэрилтэ быһыытынан үлэлиир. Онтон 17 атыттара юридическай тэрилтэ буолбакка, 8-һа муниципальнай тэриллии дьаһалтатын салаатын, 9-һа бэрэстэбиитэллээх уорган хамыыһыйатын быһыытынан үлэлииллэр. Билигин олортон үстэригэр: Булуҥ, Үөһээ Халыма уонна Уус Маайа улуустарыгар – кадр суоҕунан үлэ тохтоон турар.

 

Тутулуга суох тас муниципальнай үп хонтуруолун олохтуурга «Россия Федерациятын субъектарын уонна муниципальнай тэриллиилэр хонтуруоллуур-ааҕар-суоттуур уорганнарын тэрээһинин уонна үлэтин сүрүн тускулун ту­һунан» 2011 сыл олунньу 7 күнүнээҕи 6-ФС №-дээх Федеральнай сокуон нуор­матын тутуһар инниттэн юридическай тэрилтэ анал туругун биэрэр дьаһал ылыныллыах уонна кадр боппуруоһа быһаарыллыах тустаах.

 

Түөлбэн таһымнаах муниципальнай тэриллиилэргэ анаан муниципальнай оройуон (улуус) хонтуруоллуур-ааҕар-суоттуур уорганыгар ис муниципальнай үп-харчы хонтуруолун толорууга түөлбэн хонтуруоллуур-ааҕар-суоттуур уорганын боломуочуйатын биэрэр боппуруоһу баһаарыахха наада. 2017 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан 339 түөлбэн эбэтэр өрөспүүбүлүкэ түөлбэнин уопсай ахсаанын 84 бырыһыана боломуочуйаны биэрбит. Онтон атыттарыгар быһаарыналларыгар эбэтэр түөлбэн таһымнаах бэйэ хонтуруоллуур уорганын тэринэллэригэр эбэтэр туһааннаах боломуочуйаны сөбүлэһии быһыытынан оройуон таһымыгар биэрэллэригэр сүбэлиибит. Маныаха би­һиги биир сүрүн суолунан салайтарабыт: хонтуруоллуур-ааҕар-суоттуур палаата дьаһалтаттан тутулуктаныа суохтаах, оннук буолбатаҕына палааталар баһылык хонтуруолугар киириэхтэрин сөптөөх хонтуруоллуур үлэни тэри­йэллэригэр мэһэйдэтиэхтэрин сөп.

 

Кэнники сылларга олохтоох бюджекка тастан балайда улахан өйөбүл араас­ грант көрүҥүнэн оҥоһуллар буолла. Аҥардас 2016 сылга түөлбэннэргэ уонна нэһилиэнньэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Быра­быы­талыстыбатын гранын быһыытынан 1 млрд кэриҥэ солкуобай бэрилиннэ. Бу үп сүнньүнэн муниципальнай тэриллиилэр бюджеттарыгар, сири-уоту тупсарыыга, тыа сирин уонна куорат түөлбэннэрин олохторун-дьаһахтарын, экэниэмикэлэрин сайыннарыы бырайыактарыгар итиэннэ нэһилиэнньэ кө­ҕүлээһиннэрин өйөөһүҥҥэ анаан бэрилиннэ. Муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттара, бэрэстэбиитэллээх уорганнара бэйэлэрэ, аҕыйах муниципальнай тэриллиилэртэн ураты, маннык граннары ылыыга даҕаны, үллэриигэ уонна көдьүүстээхтик туһаныыга даҕаны мөлтөхтүк эбэтэр букатын да кыттыбаттар. Манна даҕатан эттэххэ,­ түөлбэннэргэ олохтоох дьокутааттары кытыннаран граҥҥа сайаапканы тү­һэ­рии, грант харчытын үллэрии уонна туһаныы дьэҥкэ уонна көдьүүстээх суолун тобулуохха сөп этэ. Маннык үлэни сатаан тэрийии дьокутаат үлэтин биир сүрүн хайысхата буолуон сөп.

 

Муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнара сотору кэминэн 2030 сылга диэри кэмҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин олоҕун-дьаһаҕын уонна экэниэмикэтин сайыннарыы Стратегиятын дьүүллэһиигэ, ылыныыга уонна олоххо киллэриигэ быһаччы кыттыахтара. Бүгүҥҥү күҥҥэ ити Стратегия барыла федеральнай таһымҥа сөбүлэһиннэриини ааһан сотору Ил Түмэн көрүүтүгэр киириэҕэ. Муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнара «Россия Федерациятыгар стратегическай былааннааһын туһунан» 2014 сыл бэс ыйын 28 күнүнээҕи ФС-172 №-дээх Федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн стратегическай былааннааһын тиһигин муниципальнай таһымҥа ырытан оҥоруох уонна тэрийиэх тустаахтар.

 

Стратегия барылыгар инникитин өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох салайыныы тиһигин сайыннарарга аналлаах түһүмэх баар. Стратегия ити түһүмэҕин чэрчитинэн киирбит боппуруоска съезкэ да, кэлин олохтоох дьону-сэргэни кытта дьүүллэһиигэ да улахан болҕомто уурулларын, итиэннэ онуоха сыһыаннаах этиилэр киирэллэрин наадалааҕынан ааҕабын. Стратегия барылын бигэргэтиигэ өрөспүүбүлүкэ парламена киирбит этиилэри барытын аахсыаҕа.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин олоҕун-дьаһаҕын уонна экэниэмикэтин сайыннарыы Стратегията 2016 сыл ахсынньы ыйыгар парламент ырытан оҥорбут уонна ылыммыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Экологиятын доктринатыгар олоҕуран ылыныллыаҕа.

 

Экология доктрината былаас, бизнес уонна уопсастыба эйгэтин тэҥҥэ тутан, экэниэмикэни сайыннарыы уонна тулалыыр айылҕаны харыстааһын дьүөрэлэһиилэрин олохтооһуҥҥа туһаайыллар.

 

Доктрина сүрүн соруктара:

 

Бастакытынан, экологияны уонна айылҕаны харыстааһыҥҥа сокуон оҥо­рор төрүтү тупсарыы;

 

Иккиһинэн, саҥа бырайыагы уонна технологияны чинчийиини киллэрэн туран, экологическай хонтуруолу күүһүрдүү. Айылҕа баайын баһылааһын саҥалыы сыһыаныгар олоҕуран, экология үрдүкү стандартын тутуһан, хаһаайыстыба үлэтэ оҥорбут хоромньутун бүтүннүүтүн толуйан уонна туоратан туран, «күөх экэниэмикэни» тэрийии.

 

Үсүһүнэн, аныгы технологияҕа олоҕурбут айылҕаны харыстааһын уонна туһаныы ньымаларын сайыннарыы, хас биирдии предприятиеҕа уонна муниципальнай тэриллиигэ тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа анаан оҥоһуллубут тосхоллору олоххо киллэрии.

 

Төрдүһүнэн, араас таһымнаах уонна режимнээх саҥа ураты харыстаныллар айылҕа сирин-уотун тэрийии уонна сайыннарыы, Кыһыл кинигэҕэ киллэриллибит сэдэх уонна сүтэр кутталлаах тыынар тыыннаах үөскүүр төрүт эйгэтин харыстааһын уонна чөлүгэр түһэрии.

 

Бэсиһинэн, күннээҕи олох-дьаһах тобоҕун суох оҥорууга, дьаһайыыга уонна оҥоһукка кубулутууга регион тустаах тосхолун ырытан оҥоруу.

 

Биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэтин экология өттүнэн чөл туруктаах олоҕун-дьаһаҕын уонна экэниэмикэтин хааччыйарга нормативнай-правовой төрүтү тупсаран оҥоробут. Инникитин өрөспүүбүлүкэ уонна муниципальнай тэриллии экэниэмикэтин, олоҕун-дьаһаҕын сайыннарарга ылыныллар докумуоҥҥа, инники былааҥҥа Экология доктринатын балаһыанньата аахсыллыах тустаах.

 

Доктрина, хаһаайынныыр субъектарга өрөспүүбүлүкэ экологиятыгар уонна дьон олоҕор-дьаһаҕар куттал суох буолуутун хааччыйыыга кытаанах хоруйу сүктэрэн туран, тулалыыр эйгэни харыстааһын кэлим тосхолун олоххо киллэрэри ирдиир. Муниципальнай тэриллиилэр хас биирдии компания, олохтоох предприниматель экологияҕа куттал суох буолуутун уонна тулалыыр эйгэни харыстааһын тускулун булгуччу тутуһарын ирдиир соруктаахтар.

 

Сир аннын туһанар компания өрөспүүбүлүкэни уонна туһааннаах муниципальнай тэриллиини сайыннарыыга кыттарын туһугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена 2017 сыл олунньу 28 күнүгэр «Сир аннын» туһунан сокуоҥҥа уларытыы киллэрэр туһунан сокуону оҥорууга көҕүлээһини Судаарыстыбаннай Думаҕа киллэрбитэ. Биһиги, туһааннаах сөбүлэһии түмүгэр олоҕуран, сир аннын учаастагын туһаныы лицензиятын сүрүн тутулунан, сир аннын туһанар компаниялар субъект уонна муниципальнай тэриллии олоҕун-дьаһаҕын уонна экэниэмикэтин сайыннарыыга кыттар усулуобуйаларын сөбүлэһиннэрэр туһунан балаһыанньа буолуохтаах дии саныыбыт. Итиниэхэ компаниялартан Экология доктринатын балаһыанньатын тутуһуллаллара ирдэниэҕэ.

 

 

Биир сытыы боппуруоһунан – нэһилиэнньэлээх пуун сиригэр-уотугар итирдэр утаҕы атыылааһыны хааччахтааһын буолар.

 

Маннык дьаһалы олоххо киллэриини биһиги өйүүбүт. Саха Өрөс­пүү­бү­лүкэтин Ил Түмэнин сокуоннарыгар олоҕуран, 124 сэлиэнньэҕэ итирдэр­ утаҕы маҕаһыыннарга атыылааһыны букатын бобор туһунан 105 Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин сокуона ылылынна. Муниципальнай тэриллиилэр көҕү­лээ­һиннэрин өйөөн, Ил Түмэн инникитин даҕаны итинник сокуоннары ылыныаҕа.

 

Биһиги итирдэр утаҕы атыылааһыны бобууну уонна хааччахтааһыны, бас­татан туран, уопсастыбаннас бэйэтин олоҕор табыгастаах усулуобуйаны тэрийиитигэр, дьону-сэргэни куһаҕан дьаллыктан тэйитиигэ туһаайыллыбыт көҕүлээһиннэрин өйүүр инниттэн киллэрэбит. Итинник бобор, хааччах­тыыр дьаһаллар дьон туһугар оҥоһуллар үтүө хамсааһын биир өрүтэ эрэ буолаллар. Ону сэргэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата, чөл олоҕу көхтөөхтүк тутуһар түөлбэннэри өйөөһүн кэккэ дьаһалларын ылынар, ол иһигэр үп-харчы өттүнэн.

 

Ол эрээри, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ИДьМ көрдөрүүтүнэн, итирдэр утаҕы атыылааһын сокуонунан бобуллубутун үрдүнэн, оройуоннарынан ылан көрдөххө, итирик туруктаах сылдьан буруйу оҥоруу намтаабатах.

 

Итирдэр утаҕы атыылааһын букатын бобуллубут муниципалитеттар­ бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар сокуон туолуутун хонтуруоллуур дьаһалы ылыналларыгар сүбэлиибит. Резолюцияҕа Ил Түмэҥҥэ административ­най буруйу кэһии туһунан Россия Федерациятын Кодексыгар итирдэр­ утаҕы сокуону кэһэн туран атыылааһын иһин эппиэтинэһи күүһүрдэр туһунан боппуруоһу көрөрүгэр этии киирбитэ. Өрөспүүбүлүкэ парламена бу боп­пуруоһу быһаарыыга үлэлэһэр.

 

 

Бэрэстэбиитэллээх уорганнар үлэлэрин сүрүн хайысхатынан дьон-сэргэ көҕүлээһиннэрин өйөөһүн буолар.

 

Сокуоннарга олоҕуран хонтуруолу олохтуур Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай палаатата, Бүтүн Россиятааҕы норуот фрона уонна атын уопсастыбаннай тэрилтэлэр балайда ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Кинилэр тирээн турар сытыы, ол иһигэр муниципальнай тэриллиилэр дьокутааттарын эппиэ­тинэстэригэр быһаччы сыһыаннаах, боппуруостары көтөҕөллөр. Оттон муниципалитет бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттара ити үлэҕэ улаханнык кыттыспакка, тастан кэтээн көрөөччү, кэтэһээччи эрэ быһыытынан сылдьан дьон-сэргэ кинилэртэн эрэйэр ирдэбиллэрин толорботтор.

 

Эһиги быһаарыахтаах боппуруостаргытын Уопсастыбаннай тэрилтэлэр быһаарар кыахтара суох. Дьон-сэргэ күннээҕи кыһалҕаларын быһаарыы, уопсастыба олоҕун тупсарыы боппуруостарыгар, былаас бары таһымыгар, өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханыгар эбэтэр Россия Федерациятын Президенигэр тиийэ туруорсууларыгар тиэрдибэккэ, бэйэҕит болҕомтоҕутун, бириэ­мэ­ҕитин, күүскүтүн-кыаххытын уурар кэмҥит кэллэ.

 

Тустаах сир-уот уонна бүтүн өрөспүүбүлүкэ кыһалҕалаах боппуруостарын быһаарыыга дьокутааттар уонна уопсастыбаннас биир сүрүннээхтик, түмсүүлээхтик үлэлиэхтэрин наада. Ону көҕүлүүр, тэрийэр, салайар былаас, норуот талбыт бэрэстэбиитэллэригэр, ол иһигэр хонтуруоллуур боломуочу­йалаах, бэриллиэхтээх.

 

Муниципальнай тэриллиилэр салайааччыларыгар бэрэстэбиитэллээх уор­ганнар дьокутааттарыгар сөптөөх хандьыдаатынан дьону түмэ тардар дьо­ҕурдаах, көхтөөх дьону бэлиэҕэ ыларгытыгар сүбэлиибин. Буолаары турар быыбарга бары таһымнаах бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарыгар хандьыдаатынан чопчу итинник кыахтаах дьону туруоруохха наада.

 

 

Өрөспүүбүлүкэ парламена судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы хардарыта дьайсыылаах үлэлэрин сүрүннүүр тутулу олохтооһуҥҥа улахан суолтатын уурар.

 

Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта хардарыта дьайсыы кэҥииригэр, биллэн турар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын бастакы съеһэ улахан оруоллаах.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ муниципальнай тэриллиилэр нормативнай төрүттэрин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарын тупсарыыга тирэх буолар правовой, иһитиннэрэр-биллэрэр, тэрийэр дьаһаллары ылынарга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин уонна муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын хардарыта дьайсыыларын сүрүн соруктарын, тускулларын уонна хайысхаларын быһаарар Концепцияны ылынна.

 

Концепция барылын эһиги илиигитигэр тутан олороҕут. Бу съезд кэннит­тэн биир ый иһигэр Концепция барылын сүнньүнэн тустаах бэлиэтээһин­нэр­ги­тин уонна этиилэргитин күүтэбит. Концепция Саха Өрөспүүбүлүкэтин ­муниципальнай тэриллиилэрин олохтоох салайыныытын бэрэстэбиитэл­лээх уорганнарын ассоциациятын кытта сөбүлэһиннэриллэн, Саха Өрөс­пүү­бүлүкэтин Ил Түмэнин чугастааҕы пленарнай мунньаҕар уурааҕынан ылы­ныллыаҕа.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ муниципальнай тэриллиилэр бэрэс­тэбиитэллээх уорганнарын кытта хардарыта ситимнээх үлэтин хааччыйар уонна өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох салайыныыны сайыннарар туһугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин иһинэн сүбэлэһэр уонна сүбэ биэрэр уорган быһыытынан тиһиктээхтик үлэлиир бэрэстэбиитэллээх уорганнар Сэбиэттэрэ тэриллиэҕэ.

 

Бу Сэбиэт билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин иһинэн үлэлиир муниципальнай оройуоннар уонна куораттааҕы уокуруктар бэрэстэбиитэл­лээх­ уорганнарын бэрэссэдээтэллэрин Сэбиэтин кыттыылаахтарын уонна боломуочуйатын кэҥэтиэҕэ, өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын барылын оҥорууга кыттыаҕа, олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнара бэйэлэрин нормативнай-правовой төрүттэрин оҥорууларыгар уонна Саха сирин парламеныгар киллэрэр сокуону оҥорууга көҕүлээһиннэригэр көмөлөһүөҕэ.

 

Аны, Ил Түмэн аппараатыгар олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта үлэҕэ анал отдел тэриллиэҕэ. Бу отдел муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта быһаччы үлэлиэҕэ, олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытыннаран өрөспүүбүлүкэ парламенын дьаһалларын бэлэмниэҕэ, бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын үөрэтиигэ көмөлөһүөҕэ уонна да атын боппуруостарга үлэлэһиэҕэ.

 

 

Өссө биир сүрүн хайысханан дьокутааттар квалификацияларын үрдэтии уонна кадр резервэтин боппуруоһа буолар. Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын үлэтэ олохтоох таһымҥа үлэлиир дьокутааттар билиилэрин-көрүүлэрин үрдэтэллэрэ наадалааҕын көрдөрдө.

 

2015 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын иһинэн Салалта институтугар эбэтэр Инновационнай менеджмент үрдүкү оскуолатыгар олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын баара-суоҕа 4 эрэ дьокутаата (олохтоох дьаһалта 754 үлэһитэ), ол иһигэр идэни үрдэтии курсугар 3 (олохтоох дьаһалта 668 үлэһитэ), идэҕэ хаттаан бэлэмнээһин программатынан – 1 киһи (олохтоох дьаһалта 86 үлэһитэ) үөрэммит. Өрөспүүбүлүкэҕэ муниципальнай бэрэстэбиитэллээх былаас уорганнарын үлэһиттэрэ уопсайа – 37 киһи. Кинилэртэн 18 – муниципальнай сололоох, 19 – муниципальнай су­лууспа сололоох. Тэҥнээн көрдөххө, өрөспүүбүлүкэҕэ 3351 киһи муниципальнай солону уонна муниципальнай сулууспа солотун толороллор.

 

Өрөспүүбүлүкэҕэ, чопчу истээччи тус сайдыытыгар сөп түбэһэр, саҥа технологияны туһаныыга, кылгас кэмнээх үөрэтиигэ, билиҥҥи уларыйыы­лаах кэмҥэ салайар үлэҕэ бэлэмнээх буолууга олоҕурбут, муниципальнай тэриллиилэргэ аналлаах кадры тиһигин быспакка бэлэмнээһин ситимин үлэлэтиэххэ наада. Бу, муниципальнай салалта үлэтэ кэҥиир уонна уустугурар, нормативнай правовой төрүт уларыйа турар кэмигэр, ордук суолталаах.

 

Итинэн сибээстээн, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар муниципалитеттар бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар методическай көмөнү оҥорор туһугар, ол иһигэр сир-уот уопсастыбаннай салайыныытын тэрийэр уонна толорор боппуруоска, сыл аҥарыгар бииртэн аҕыйаҕа суох курсу, семинары уонна да атын тэрээһини ыытарыгар сүбэлиибит.

 

Ити туолар кыахтаах, ол иһигэр үбүлээһин өттүнэн: ааһан иһэр сылга «2012–2019 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин кадры бэлэмнээһин кыаҕын сайыннарыы» өрөспүүбүлүкэтээҕи тосхол «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр муниципальнай сулууспаны сайыннарыы» хос тосхолунан 8 мөлүйүөн 650 тыһыынча солкуобай көрүллүбүт, ити ааспыт сылга толоруллубуту кытта тэҥнээтэххэ 5,6 төгүл үрдээбит (2016 с. – 1537 тыһ. солкуобай).

 

 

Инники этиллибиккэ олоҕуран, олохтоох таһымҥа ситиһиилээхтик үлэлиир дьокутааттары кадр резервэтигэр киллэрии боппуруоһа тоҕоостоох.

 

Куорат уонна тыа сирин түөлбэннэрэ, куораттааҕы уокуруктар уонна муниципальнай оройуоннар (улуустар) бэйэлэрэ муниципальнай тэриллии салайар кадрдарын резервэтин оҥороллор, ол Саха Өрөспүүбүлүкэтин салайар кадрын резервэтин оҥорууга аахсыллар.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин салайар кадрын резервэтигэр олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарыттан баара-суоҕа 3 эрэ дьокутаат: Дьо­куускай куораттан, Мэҥэ Хаҥалас уонна Горнай улуустарыттан киирбит.

 

Саха сиригэр муниципалитеттарга 5002 дьокутаат баар, олор истэриттэн баара-суоҕа үс эрэ киһи резервэҕэ турар (толорор былаас муниципальнай тэриллиилэрин толорор-дьаһайар уорганнарыттан – 47 киһи). Бу олус аҕыйах көрдөрүү. Бэйэлэрин үчүгэй өттүттэн көрдөрбүт дьокутааттары Саха Өрөспүүбүлүкэтин салайар кадрдарын резервэтигэр, киллэрии, ол иһигэр олохтоох салайыныы үрдүкү таһымнаах бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар, олохтоох салайыныы дьаһалтатын үлэтигэр, судаарыстыбаннай былаас өрөспүүбүлүкэтээҕи уорганнарын таһымыгар таһаарыы ньымаларын тупсарыахха наада.

 

 

Съезд өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох салайыныы сайдыытыгар дьоһун хардыы буолуох тустаах. Эһиги дьоҥҥутугар-сэргэҕитигэр тиийэн, съезд үлэтин туһунан сиһилии кэпсиэх, олохтоох салайыныы көдьүүһүн үрдэтэр туһугар үлэни, төгүрүк остуолларга уонна семинардарга туруоруллубут боппуруостары, съезд ылыммыт быһаарыыларын сырдатыах, дьүүллэһиэх кэриҥнээххит.

 

Резолюция барылыгар маннык съезтэри үс сылга бииртэн аҕыйаҕа суохтук ыытарга этии киллэрилиннэ. Съезтэр ардыларыгар съезд быһаарыыларын толоруу тэриллиэхтээх. Бу үлэни Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин иһинэн саҥа тэриллэр бэрэстэбиитэллэр уорганнарын Сэбиэттэригэр сорудахтыырга этии киллэрэбин.

 

Ытыктабыллаах делегаттар! 2017 сылга бары бүттүүн куоластааһын кү­нүгэр – балаҕан ыйын 10 күнүгэр 32 муниципальнай оройуон уонна «Дьо­куус­кай куорат» куораттааҕы уокурук муниципальнай быыбарыгар 8 муниципальнай оройуон баһылыктара (Үөһээ Бүлүү, Дьааҥы, Бүлүү, Мэҥэ Хаҥалас, Ньурба, Өймөкөөн, Орто Халыма, Томпо) уонна «Дьокуускай куо­рат» куораттааҕы уокурук баһылыга талыллыахтара. 6 муниципальнай­ оро­йуоннарга (Булуҥ, Дьааҥы, Кэбээйи, Өймөкөөн, Томпо, Усуйаана) 109 оройуон сэбиэтин дьокутааттарын быыбара ыытыллыаҕа. Түөлбэннэр та­һымнарыгар 215 баһылык уонна 280 бэрэстэбиитэллээх уорган талыллара күүтүллэр. Барыта өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 3050 дьокутаат саҥа талыллыаҕа.

 

Хас биирдиигитигэр туһаайан этэбин. Кэлэр быыбарга эһиги үгүскүт бэйэҕит кандидатураҕытын туруорунаргыт сөптөөх буолуо этэ. Бэрэстэбии­тэллээх уорганнарга опыттаах дьокутааттар наадалар. Биһиги дьокутаат үлэтин төрдүттэн билэр, бу үлэҕэ балайда эриллибит бүгүҥҥү съезд делегаттара үгүскүт дьон-сэргэ итэҕэлин ылан, «норуот дьокутаата» үрдүк ааты сүгүө диэн эрэнэбит.

 

Эһиэхэ кэлэр быыбарга ситиһиилэри баҕарабын! Хас биирдии бэйэҕити­гэр төрөөбүт сэлиэнньэҕит, бөһүөлэккит, улуускут уонна куораккыт дьонун-сэргэтин олоҕо тупсарын туһугар тэрээһиннээх, күннэтэ ахсаабат үлэни баҕарабын. Хас биирдии дьокутаат быыбардааччы итэҕэлин эҥкилэ суох толорор тулхадыйбат анала. Сахабыт сирэ, кини элбэх омуктаах норуота саргылаах буоларын туһугар күүрээннээх үлэни, ситиһиилэри баҕарабын!