— Мин дойдубар Өлөөҥҥө үлэлии сылдьан, улуус Мунньаҕын (Сугулаанын) бэрэссэдээтэлэ этим. Саҥа талыллыбыт депутаттар бэйэбит иннибитигэр төрөөбүт-үөскээбит улууспут туһугар биир-икки улахан суолталаах боппуруоһу быһаарыахпыт диэн сыал-сорук туруоруммуппут.

 

Биир сүрүн сорук­путунан улууспутугар национальнай статуһу туруорсуу буолбута. 1991 сыллаахха биһиги улууспут итини ситиһээри, референдум ыыппыта. Ол эрээри оччолорго Союз ыһыллан, бу боппуруос кыайан быһаарыллыбакка хаалбыта. Эбээн-Бытантай уонна Анаабыр улуустара ити статуһу ыланнар, дьон-сэргэ дойдуларын тустарыгар эппиэтинэстэрэ улааппыта уонна үлэ-хамнас күүскэ барара көстөрө.

 

Депутаттар архыыбы хасыһан, оччотооҕу референдум түмүгүн үөрэппиппит. Ааспыт дьыаланы сөргүппүппүт уонна саҥалыы референ­дум тэрийбиппит. Өлөөн улууһун олохтоохторун 93% эбэҥки национальнай улуус буоларыгар сөбүлэҥнэрин биэрбиттэрэ. Ити тэрээһин улахан быыбардар курдук сүрдээх интэриэһинэйдик ааспыта. Референдуму ыытан бараммыт, салгыы хайдах буолабыт диэн боппуруос күө­рэйэн тахсыбыта. Эмиэ өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын хасыһаммыт үөрэттибит. Улууска статуһу иҥэрэргэ пар­ламент быһаарыныы ылыахтаах эбит.

 

2001 сыллаахха «Айылҕаны туһаныы үгэс буолбут сирдэрэ-уоттара» диэн федеральнай сокуон ылыллыбыта. Бу докумуон ылыллыбытыттан наһаа сүргэбит көтөҕүллүбүтэ. Тоҕо диэтэргин, урукку өттүгэр төрүт олохтоохтортон ыйыппакка эрэ, үөһэттэн дьаһалынан Эбэлээхпитин, Айхал, Удачнай сирдэрин-уоттарын былдьаппыппыт.

 

Өлөөммүт тэриллибитэ 70 сыллаах үбүлүөйүнэн Дьокуускайга улууспут күннэрэ ыытыллыбыттара. Онно сугулаан депутаттара өрөспүүбүлүкэ салал­татыттан икки боппуруоһу туруорсубуппут. Улуус­путугар национальнай статуһу иҥэрии уонна хоту улуустарга бородуукта сыаната олус үрдүк буолан, транспорт ороскуотун көрөн, социальнай бородуукталары араарыы боппуруостарын оччо­лорго Ил Түмэн бэрэс­сэдээтэлигэр Ньургун Тимофеевка уонна быра­быыталыстыба бэрэс­сэдээтэлигэр Егор Борисовка туруорсубуппут. Ити туруорсууларбыт быһаарыллыбыттара. Сотору кэминэн Ил Түмэн Сугулаан депутаттарын туруорсуутун өйүүргэ, Өлөөн улууһугар эбэҥки национальнай стату­һун иҥэрэргэ диэн быһаарыы ылым­мыта. Бу парламент быһаарыы ылыммыт күнэ, Өлөөн эбэҥки национальнай улууһун күнүнэн официальнайдык билиниллибитэ. Быйыл ити бырааһынньык уон биирис төгүлүн бэлиэтэнэр. Сүрдээх суолталаах докумуон ылыллан, улуус олохтоохторугар улахан дьайыыны оҥорбута. Күн-дьыл аастаҕын ахсын оруола өссө дириҥээн, кэҥээн иһэр.

 

 

Россияҕа 122 №-дээх сокуон тахсыытыгар кыра кээмэйдээх оскуолалар дьылҕалара, кинилэри үбүлээһин боппуруоһа сытыытык турбуттара. Оччолорго Ил Түмэн нау­каҕа, үөрэххэ, культураҕа уонна сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ сис кэмитиэтин бэрэс­сэдээтэлэ Алек­сандр Жирков үгүс киһи кыт­тыылаах улахан парламент истиитин ыыппыта. Онно үөрэх эйгэтин үлэһитин уонна улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлин быһыытынан санаабын эппитим. Ити этиибин мустубут дьон болҕом­толоохтук истибиттэрэ.

 

Улууһум олоҕор-дьаһаҕар суолталаах боппуруоһу туруорсуубут, быһаарыыбыт уонна парламент истиитигэр кыттыым улахан политикаҕа кэлэрбэр төһүүнэн, далаһанан буолбуттара.

 

Ил Түмэн быыбара буолаары турдаҕына, Өлөөнүм олохтоохторо, дьонум-сэргэм «быыбарга кыттыҥ» диэн этии көтөхпүттэрэ. Бастаан утаа ити этиилэрин оччо аахайбатаҕым. Онтон элбэх киһи этэн киирэн барбыттарыгар, дьэ, олохтоохтук толкуй­даммытым. Эрдэ Анаабыр улууһун баһылыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо, хоту улуустар олохтоохторо дириҥник ытыктыыр киһибит Николай Егорович Андросов: «Ил Түмэн быыбарыгар кыттан көрүөҥ этэ», — диэн эппиттээх. Хомойуох иһин, мин быыбарга кыттарбар кини биһиги ортобутугар суоҕа. Николай Егорович этиитин кэс тыл курдук ылыммытым.

 

Мин быыбардыыр уокурукпар түөрт улуус киирэрэ. Оччолорго киэҥ эйгэҕэ биллибэт-көстүбэт буоламмын, быыбарга кыттарга сүрдээх ыарахана. Үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ, тустаах министерство күүс-көмө, өйөбүл буолбуттара. Ити курдук, олоҕум оҥкула тосту уларыйбыта.

 

 

 

— Уустук бөҕө буоллаҕа дии. Бастаан утаа кыайан күлбэт да этим (күлэр). Күн бүгүнүгэр диэри улуустар туруорсар боппуруостарыгар болҕомтолоохтук сыһыаннаһан үлэлээн-хамсаан кэллим. Көтөҕөр боппуруостара судаарыстыбаннай бырагыраамаларга киирэллэрин курдук гына үлэлэһэбин. Уон үс хоту улууска социальнай-экономическай сайдыы бырагыраамалара ылыллыбыттара. Бу докумуоннар чэрчилэринэн үгүс үлэлэр ыытыллалларын бэлиэтиибин. Ити барыта өрөспүүбүлүкэ салалтата хотугу эргимтэҕэ болҕомтотун ууруутун түмүгэ буолар. Уопсайынан, Арктика боппуруостара Россия таһымыгар сытыытык тураллар.

 

Былаас бары таһымыгар, политикаҕа дьахталлар хайаан да баар буолуохтаахтар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ити боппуруос син сөптөөхтүк тутуһуллар дии саныыбын. Политика диэн дьон туһугар үлэ буолар. Оттон үлэҕэ — эр киһи да, дьахтар да тэҥ. Өрөспүүбүлүкэбит сайдарын туһугар, бары биир сыаллаах-соруктаах үлэлии-хамсыы сырыттахпыт.

 

— Виталий Басыгысов, Андрей Кривошапкин, Зоя Корнилова, Александр Жирков уонна Александр Уаров буолаллар.

 

 

— Депутатынан аҥаардас эдэрдэр эрэ буолуохтаахтар диэн өйдөбүл сыыһа. Хайа баҕарар үлэҕэ курдук, олоххо, үлэҕэ уопуттаах, дириҥ билиилээх-көрүүлээх дьон парламеҥҥа хайаан да бааллара ордук. Холобурга билиҥҥи Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын да ылан көрүөх. Биэс ыҥырыы тухары быыбардааччыларын итэҕэллэрин ылбыт уопуттаах парламентарийдар Александр Жирков уонна Александр Уаров өрөспүүбүлүкэ сокуону оҥорон таһаарар былааһын уорганын сүнньүн тутан олорор дьон буолаллар. Оннук үлэлииллэр даҕаны. Маннык бас-көс дьоммутун харыстыах тустаахпыт. Кинилэр таһымнарыгар тиийии улахан үлэттэн тахсар дии саныыбын.

 

Бу Ил Түмэн Уһук Илиҥҥи регион пар­ламеннарын ортотугар сокуону оҥорууга ба­стыҥ көрдөрүүлээх парламент буолла. Манна уопуттаах депутаттарбыт оруоллара, биллэн турар, улахан. Итини таһынан парламентарийдар, бырабыыталыстыба, уонна улуус, нэһилиэк депутаттарын, бары бииргэ сүбэнэн үлэбит түмүгэ буолар.

 

Орто саастаахтар уонна эдэрдэр эмиэ пар­ламеҥҥа баар буолуохтаахтар. Кинилэр аҕа саастаах көлүөнэттэн уһуйуллуохтаахтар, үөрэниэхтээхтэр. Эдэр киһи эрчимэ, күүһэ эмиэ наада.

 

 

— Киһи үлэтэ түмүктээх буоллаҕына, астыныыны, дуоһуйууну ылар. Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытыгар парламент наукаҕа, үөрэххэ, культураҕа уонна сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ сис кэмитиэтин салайан олорон, «Үөрэҕирии туһунан» федеральнай сокуон барылыгар эбиилэри, көннөрүүлэри киллэрэргэ күүскэ үлэлээбиппит. Тустаах сокуон барыла Госдумаҕа иккис ааҕыыга киирэригэр биһиги өрөспүүбүлүкэ 12 этиини бэлэмнээн киллэрбитэ. Онтон сэттэтэ өйөбүлү ылан, докумуоҥҥа киирбитэ. Мантан олус астыммытым. Биһиги Госдума тустаах кэмитиэтин кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээбиппит. Онон үлэбит түмүктээх буолбута. Манна үлэлии сылдьан, дойдуларын, дьоннорун-сэргэлэрин тустарыгар бэриниилээх дьон баалларын көрбүтүм.

 

Үлэбиттэн иккис астыныым диэн табаһыттар хамнастара олох олоруу алын кээмэйигэр тириэр­диллибитэ буолар. Икки сыллааҕыта кинилэр хамнастара 7 тыһ. солк. буоллаҕына, билигин 21 тыһ. 402 солк. тиийдэ. Бэйэм эйгэм буолан, билигин үлэлии олорор кэмитиэтим ыытар үлэтэ ордук миэхэ чугас. Кылгастык быһаардахха, дууһам сытар хайысхата. Дьонум-сэргэм туһугар күүспүн-уохпун, өйбүн-санаабын ууран туран үлэлиибин.

 

 

— Билигин Арктика уонна хоту улуустарыгар нэһилиэнньэтин ахсаана аччыы турар. Көһөн барыы элбэх. Ас-таҥас сыаната ыарахан. Олохпут таһыма үрдүөх курдук буолан эрдэҕинэ, кризис кэлэн хаалла.

 

Уон-сүүрбэ сылынан Арктикаҕа туһаайыллыбыт сокуон баар буоллаҕына, 13 хоту улуус, бары Арктика улуустарын статустарын ыллахтарына, федеральнай бырагыраамаларга терри­ториялар сайдыылара күүскэ көһүннэҕинэ, үлэ миэстэлэрэ таҕыс­тахтарына, үүнүү-сайдыы баар буолуоҕа. Билигин дьиэ-уот тутуута күүскэ ыытыллар. Хоту сиргэ тулуурдаах уонна дьулуурдаах дьон олороллор. Кэнэҕэскитин да кинилэр, олохтоох дьон, Арктика хаһаайыттарынан хаалыахтара дии саныы­бын.

 

 

— Эн көс олоҕу иһиттэн билэҕин. Туох үтүө өрүттэрдээҕий?

 

— Мин оҕо сылдьан, эбээлээх эһээбин кытта көс олох диэн тугун иһиттэн билбитим. Былыр-былыргыттан биһиги өбүгэлэрбит таба аһылыгын батыһан, киэҥ нэлэмэн туундара устун, саҥаттан-саҥа сиргэ көһө сылдьаллара. Таба — туундара баар-суох баайа. Көс олох бэйэтэ туспа философиялаах. Үтүө өрүтэ үгүс. Итинник олохтоох киһи мындыр, муударай, тулуурдаах, хорсун буолар. Көс олох баар буоллаҕына эрэ, таба баар.

 

— Ордук дойдубар Өлөөҥҥө сөмөлүөтүнэн көтөн иһэн хоһоон суруйар буоллум. Урут хаһан даҕаны суруйбат этим. Кэлин айар иэйии киирэр буолла. Сороҕор үлэм-хамнаһым туһунан толкуйдуубун.

 

— Өлөөҥҥө култуура наһаа сайдыбыт сирэ. Оҕо эрдэхпиттэн ыллыырбын сөбүлүүбүн. Эдэр сылдьан, кулууп дьиэҕэ ыллааччыбыт. Учуутал оҕоҕо холобур буолуохтаах диэн, бэйэбитин эргиччи сайыннара сатыырбыт. Онон ыллыырым да, үҥкүүлүүрүм да.

 

— Елена Христофоровна, Үрдүкү күүс баар дии саныыгын дуо?

 

— Үрдүкү күүс баар. Итэҕэйэбин. Киһини салайар биллибэт-көстүбэт эйгэ диэн баар. Онон сиэри-туому тутуһан, дьон сиэринэн сылдьыахтааххын.

 

— Чугас дьонуҥ тустарынан ахтан аас эрэ.

 

— Ийэлээх аҕам төрүт Өлөөн олохтоохторо. Ыраах Красноярскай уонна Анаабыр сирдэринэн көһө сылдьыбыт табаһыттар оҕолоро. Иһирэх ийэм Мария Константиновна өр сылларга оҕо саадыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. Кэлин бочуоттаах сын­ньалаҥҥа тахсан баран, иистэнэр буолбута. Олох-дьаһах өҥөтүнэн хааччыйар комбинакка этэрбэс тигэр саҥа салаа арыйан үлэлэппитэ.

 

Амарах аҕам улуус­ка бастакы дип­лом­наах суруналыыс. Эрэ­дээктэринэн үлэлии сылдьыбыта. Биэс уон сааһын туолан баран, бачыым көтөҕөн ыстаадаҕа табаһыттыы тахсыбыта. Төрөппүттэрим олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыыр, мэлдьи үөрэ-көтө сылдьар дьон этилэр.

 

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА, «Ил Түмэн» хаһыат