- Гаврил Николаевич, 2015 сыл эйиэхэ сүрдээх түбүктээх уонна  балачча үтүө түмүктээх сыл буолла.  Ил Түмэн депутатын  уонна  “Сахаэнерго” генеральнай дириэктэрин үпкэ уонна экономикаҕа I солбуйааччы буоларын быһыытынан үлэҕэр быһаччы сибээстээх, улахан эппиэттинэстээх боппуруоска үлэлэстин. Ол курдук Саха сирэ өр сылларга туруорсубут туруорсуута – хоту сир энергетикатыгар  хардарыта субсидиялааһын тохтотуу дьэ  быһаарылынна,  дойду президенин Владимир Путин таһымыгар докумуон таҕыста. Эн бу улахан  суолталаах боппуруоһунан тэриллибит правительственнай бөлөх састаабыгар үлэлэстиҥ. Уустук боппуруоһу оннуттан хамсатыыны хайдах ситистигит?

 

- Дизельнэй уматыгынан электроэнергияны оҥоруу киин уот ситимиттэн холбонууттан   ороскуота  лаппа үрдүк. Дизельнай станция оҥорор уота  1кВ/ч – 32,78 солк., оттон уот ситимиттэн кэлэр уот – 3,67 солк. Судургутук эттэххэ, бу сыана биир хочуолга угуллан баран, араастаһыыта промышленнай тэрилтэлэргэ сүктэриллэр. Ол араастаһыы  2016  сыллааҕы сыананан – 8 млрд солкуобайтан тахса  улахан үп.  Ол иһин хардарыта субсидиялааһын нөҥүө дизельнэй станцияттан уоттанан олорор, чуолаан ыраах, кытыы сытар, 23 улууска 137 ДЭС баар нэһилиэгин олохтоохторо киин улуустары кытта биир тарыыбы төлүүр кыахтаналлар.  Биир өттүнэн  Саха сиригэр электроэнергия бэйэтигэр турар сыанатын тэҥнээһиҥҥэ  төлөбүрү уйунар «АЛРОСА», “Якутуголь” курдук промышленнай хампаанньалары, көмүһү хостуур тэрилтэлэри, улахан, дьоҕус  бизнес сайдыытын улаханнык атахтыыр. Бу түмүгэр инвестор кэлбэт, ити эппит тэрилтэлэрим экономикаларыгар оҕустараллар, энергия кууһунан атыыланар ырыынагар бара сатыыллар. Уһун кэм устата федеральнай правительствоны кытта үлэ, туруорсуу түмүгэр муус оннуттан хамсаата. Бастакы кэмҥэ киин бюджет 6 миллиард солк. үбү көрүөҕэ. Кэнники ити эбэһээтилистибэ Саха сирин бюджетыгар көһөр. Хардарыта субсидиялааһыны суох оҥоруу республикаҕа инвестицияны тардыаҕа, ол түмүгэр дохуоппут  үрдүөхтээх,  экономикабыт тупсуохтаах.

 

- Аан дойду үрдүнэн судургута суох политическай  балаһыанньа үөскээбитэ  республика экономикатыагар сабыдыаллаах буолла. Эн  Ил Түмэн бюджеккэ, үпкэ уонна нолуок, сыана, итиэннэ бас билии, приватизация боппуруостарыгар кэмитиэт чилиэнин быһыытынан үбү-харчыны тыырыыга үлэлэһэҕин. Быйылгы  бюджеты  былааннааһын уустуктук барбыта чуолкай.

 

- Оннук, олус тыҥааһыннаахтык, мөккүөрдээхтик ааста. Бюджет дохуоттаах чааһа туолара уустук буолуо дии саныыбын.  Доллар үрдүүрэ,  нефть сыаната түһэрэ, кыра да халбаҥнааһын охсуута улахан. Биһиги бюджет үбүн экономиканы салгыы сайыннарар хайысхалаахтык былааннаатыбыт.  Оҥорон таһаарыыны, тыа хаһаайыстыбатын хамсатарга, дьоҕус бизнес өйөбүлүгэр  улахан үбү анаатыбыт. Бюджеты аҥардас социальнай эрэ соруктаах оҥордоххо, сиэн-аһаан бүтэрэн кэбиһэбит буоллаҕа дии.

 

- Дьон-сэргэ биир үксүн хамнас уонна социальнай төлөбүр  өттүгэр долгуйар.  

- Биллэн туран. Бюджет сүрүн эбэһээтилистибэтэ – хамнаһы, социальнай өйөбүл үбүн  кэмигэр, толору төлөөһүн. Бу хайысхаҕа тыын суолта бэриллэр. Хамнас, социальнай харчы бюджеккэ толору угуллан, былааннанан турар.  

 

- Тыа хаһаайыстыбатыгар кэлэр сылга төһө үп ананна?

- Республикабыт  биир сүрүн салаатыгар – тыа хаһаайыстыбатыгар 10,2 млрд солк. бэрилиэҕэ. Бу харчыттан быспыт аҥара – 4 млрд солк. үүтү туттарбыт дьоҥҥо барар. Үп-харчы уустук кэмигэр хас биирдии кэппиэйкэ үс төгүл барыстаахтык эргиллэрин  курдук  толкуйдаахтык туттар наада.

- Тыа сиригэр тутуу боппуруоьа еруу сытыы. Тутуу убэ сарбыллыан сеп дуо?

- Тутууга 17 млрд солк. кэриҥэ былааннанна. Инники күөҥҥэ социальнай эбийиэктэр, хочуолунайдар, уот ситимэ, электростанциялар тураллар. Холобурдаан эттэххэ, Дьааҥы Баатаҕайыгар, Муома Хонуутугар аныгы ДЭС-тэр тутуллуохтара.

 

- Эн уокуруккар Горнайга уонна  Үөһээ  Бүлүүгэ бюджет көмөтүнэн туох тутуу барыаҕай?

 

- Горнай улууһугар Маҥаны нэһилиэгэр оскуола тутуута түмүктэниэхтээх. Былырыын Орто Сурка уонна Маҥыраска сана оскуола дьиэлэрэ  киирбиттэрэ. Үөһээ Бүлүүгэ быйыл Нам нэһилиэгэр оскуола тутуллуохтаах. Манчаары оонньууларыгар анаан Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэр спортивнай саала уонна 3000 миэстэлээх бүрүөһүннээх манежтаах стадион тутулла турар. Итини таһынан эмиэ улуус киинигэр уонна Кэнтиккэ икки хочуолунай,   Михаил Алексеев аатынан гимназия 100 миэстэлээх интернат дьиэтин тутуута былааҥҥа киирдэ.  

- 2016 сылы  Ил Дархан Тупсарыы сылынан биллэрдэ. Бу хайысханан уокуруккар үлэ төһө тэтимнээҕий?

 

- Бу хайысхаҕа СР правительствотын уонна СР олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыбатын уонна энергетикатын министиэристибэтин  кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиибин. Ааспыт сылга Горнай улууһугар олорор дьиэлэри киин ититэр ситимҥэ холбуур үлэ күүскэ барда. 300-тэн тахса ыал оһох оттор түбүктэн босхолонно. Бу өттүгэр Үөһээ Бүлүүгэ көрдөрүү сэмэй. Нэһилиэнньэни кытта көрсөрбөр дьон быйыл тупсарыы үлэтигэр кэлэр үбү киин ититэр ситимҥэ холбонорго туттуохха диэн этиилээх. Тыа сиригэр чааһынай дьиэни толору хааччыллыылаах оҥорорго үлэ тэтимириэхтээх. ОДЬКХ министиэристибэтэ  уонна «Алмаасэргиэнбаан”  кыттыгас бырайыактаахтар. Министиэристибэ баан устааптаах хапытаалыгар 50 мөл.солк. угуохтаах. «Алмаасэргиэнбаан” онно бэйэтин харчытын эбэн, чааһынай дьиэлэри толору хааччыллыылаах оҥорорго нэһилиэнньэҕэ  чэпчэтиилээх кредит биэриэхтээх.

 

- Гаастааһыҥҥа туох үлэ көһүтэрий?

- Гаастааһыҥҥа харчы өттүнэн быйыл уустук. Горнай улууһун  Аһыматыгар  магистральнай турба тардыллан турар. Аны нэһилиэк иһинээҕи ситими тутар үлэ барыахтаах. Манна 21 мөл.солк. ананна.  Инвестиционнай программаҕа Үөһээ Бүлүүгэ Хомустааҕы гаастааһын киирбитэ. Бу улууска гаас кыайан киирэр кыаҕа суох нэһилиэктэригэр уотунан оттук киириэҕин,  уот ситимин кыамтата тиийбэт. Сунтаар-Ньурба 220 кВт кыамталаах уот ситимин тутууну СР правительствота инники күөҥҥэ тутар. Уһук Илиҥҥи энергетическай салайар хампаанньа инвестиционнай программатыгар киллэрэн тутууну туруорсабыт. Быйыл ити боппуруоска хамсааһын тахсыан сөп.  Федеральнай киин кыттыгас үбү көрүөхтээх. Итиэннэ Сунтаар-Ньурба-Накыын хайысханан «АЛРОСА” уонна федеральнай киин үп көрөн, тутуллар буолла. Онон энергетическай инфраструктураны сайыннарыыга үлэ түмүгэ балачча ситиһиилээх.

 

- Үп кириисиһин  эн уопуттаах экономист-финансист хайдах сылыктыыгын?

 

- 2015 сылга кириисиһи билбэккэ аһарбыппыт. Оннооҕор бюджет дохуота улааппыта. Ньиэп сыаната түһэн, доллар үрдээн «АЛРОСА” сылы барыстаахтык түмүктээбитэ. Ыраах олорор буоламмыт, биһиэхэ барыта бытаннык кэлэр, онон быйыл кириисис, дьэ, кэлиэҕэ, уустуктар баар буолуохтара. Республика салалтата кириисискэ бэлэмнэнэн, стратегическай тэрилтэлэрбитигэр,  тыа хаһаайыстыбатыгар улахан өйөбүл оҥордо. Сахабыт сиригэр ньиэп хостооһуна улаата турар, гаастаах сирдэри үлэлэтии тэтимириэҕэ. “АЛРОСА” уонна нолуогу төлүүр улахан хампаанньалар  туруктара  үчүгэй. Саамай сүрүн ирдэбил -  харчыны кэмчилээн суоттаан, былааннаан туһаныахха  наада. Быйылгы сылы эрэ аастарбыт, эһиилгиттэн балаһыанньа тупсуоҕа, чэпчиэҕэ.  

 

- Россия салалтата эбии дохуоту киллэрээри государство кыттыгастаах улахан хампаанньалар, ол иһигэр «АЛРОСА” акцияларын атыыга таһаарары толкуйдуур.  

 

- Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха Республиката “АЛРОСА” акциятыгар өлүүтэ – 25 %  уонна 1 акция. Маны таһынан алмаастаах улуустарбыт 8% акцияны бас билэллэр. Россия правительствотын өлүүтэ – 43,9 %, уоннаҕы 23% - физическэй, юридическай сирэйдэр бас билиилэрэ буолар. Саха сирэ бэйэтин акцияларыттан 8% атыылыан сөп диэн толкуйдуубун. Уоннааҕы 25 бырыһыан олох тыытыллыа суохтаах. Акцияны атыылааһын саамай сүрүн ирдэбилэ  -  приватизация үбүн хайаан да кэнэҕэскигэ харчы киллэрэр хайысхаҕа угуу.  Бүгүҥҥү күҥҥэ бу улахан политическай  боппуруоска быһаарыы ылылла илик.

 

- Биир гектар сири түҥэтэр туһунан сокуон барыла улахан долгуйууну таһаарда. Эн маннык дьаһалы өйүүгүн дуу, утараҕын дуу?

 

- Билигин аан дойдуга  буола турар утары турсуу дьиҥ иһэ  күн аайы баранан иһэр  айылҕа ресурсатын,  сири былдьаһыыттан тахсар.  Биһиги Россияҕа саамай элбэх сир баайдаах, улахан иэннээх сирдээх соҕотох региоммут. Онон биһиги сирбитигэр  харахтарын уотун түһэрбиттэрэ ыраатта.  Ол иһин бу сокуону туһанан, сирбитин бэйэбитигэр, оҕолорбутугар суруйтаран кэбиһэр кыах бэриллэр. Утарылаһан күнү-дьылы  ыыппакка, түргэнник дьаһанар наада. Аныгы кэм тэтимэ наһаа түргэн, сайдыахпытын, омук быһыытынан баар буола туруохпутун баҕарар буоллахпытына, аан дойдуну, Россияны кытта тэбис-тэҥҥэ хардыылаһан иһиэхтээхпит.