Нам улууһа, Хатырык с., 2018 сыл ыам ыйын 4 күнэ
Ытыктабыллаах ветераннар! Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аатыттан эһигини Улуу Кыайыы 73 сыла туолар бэлиэ түгэнинэн истиҥник эҕэрдэлиибин!
Бастатан туран, манна олус үчүгэйдик доргуччу хоһоон ааҕан, көрсүһүүнү арыйбыт Хатырык нэһилиэгин кыракый оҕолоругар уонна кинилэри бэлэмнээбит иитээччилэргэ махталбын тиэрдэбин! Бу дьонтон кэнэҕэс хайаан да үтүө дьон үүнэн тахсыахтара.
Ытыктабыллаах ветераннар! Үгэс буолбут бу көрсүһүү бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын төрүттэспит М.К. Аммосов төрөөбүт сиригэр тэриллэр. Биһиги норуоппут историятыгар Саха Автономнай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиитэ сүҥкэн, үйэлэргэ сүппэт суолталаах. Өрөспүүбүлүкэ статуһун ылан биһиги бэйэбит судаарыстыбаннай былааспытын тэриммиппит. Олохтоох ситэриилээх былаас уонна олохтоох бэрэстэбиитэллээх былаас баар буолбуттара. Олохтоох дьон ортотуттан Саха сиригэр, бүтүн Россия, Советскай Союз таһымыгар тиийэ судаарыстыбаннай, политическай, общественнай уонна да атын эйгэҕэ үлэлиир кыахтаах дьонноммуппут. Саха норуотун кытта бииргэ хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар эмиэ судаарыстыбаннаһы ылар бырааптаммыттара. Саха сирэ автономнай өрөспүүбүлүкэ быһыытынан бүтүн история кэрдиис кэмин ааспыта, судаарыстыбаннас институттарын төрүттээбитэ уонна бөҕөргөппүтэ, индустриальнай сайдыы суолугар үктэммитэ, үөрэх, наука, культура эйгэтигэр сөҕүмэр ситиһиилэммитэ. Россия федеративнай судаарыстыбатын састаабыгар Саха сирэ билигин салгыы сайдар төрүтэ сэбиэскэй кэмҥэ ууруллубута.
Биһиги норуоппут историятыгар болҕомтолоохтук, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһабыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ ити суолу тутуһар.
Ил Түмэн бэрэстэбиитэллээх уорган быһыытынан бэйэтин билиҥҥи историятын 1922 сыллаахха маҥнай тэриллибит Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр бастакы съезтэриттэн илдьэ иһэр.
Онтон ыла 96 сыл – үйэ кэриҥэ кэм ааста. Ити кэм устатыгар тоҕус төгүл Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи съезтэрэ (1922–1937 сс.), 12 төгүл Үрдүкү Сэбиэт (1938–1993) ыҥырыллыбыттара. Кэлин, 1993 сылтан Ил Түмэн тэриллэн, билигин бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин түмүктээн эрэр.
Эһиги ортоҕутугар Үрдүкү Сэбиэт, Ил Түмэн, Государственнай Дума депутаттара, салайааччылара бааллар. Үгүстэр нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар таһаарыылаахтык үлэлээбиккит. Онон бэрэстэбиитэллээх былаас үлэтэ диэн тугун балайда билэр дьон олороҕут, кини үлэтигэр күн бүгүнүгэр диэри көмөлөһө, сүбэ-ама буола сылдьаҕыт. Ити иһин эһиэхэ махталбын этэбин.
Ытыктабыллаах ветераннар, бүгүн эһиги иннигитигэр соторутааҕыта Ил Түмэҥҥэ тахсыбыт быһыы-майгы туһунан этиэх кэриҥнээхпин. Өйдүөхтэрэ, ылыныахтара диэн эрэнэбин.
Бу дьыл муус устар ый 25-26 күннэригэр Ил Түмэн уочараттаах пленарнай мунньаҕа буолбута. Мунньах буоларын туһунан дьаһал биир ый иннинэ тахсыбыта, онон туһааннаах тэрилтэлэр бары бу күн Ил Түмэн пленарнай мунньаҕа буоларын билэллэр этэ. Пленарнай мунньах иккис күнүгэр, 26-ка, сарсыарда 8 чаастан саҕалаан Ил Түмэн икки кабинетыттан докумуоннары ылҕааһын буолбута. Ол күн икки депутаты утары холуобунай дьыала тэриллибитэ. Билигин кинилэр дьиэлэригэр тутуллан олороллор.
Маннык бөрүкүтэ суох быһыылар урукку өттүгэр эмиэ тахсыталыыллара. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин устатыгар хас даҕаны маннык охсууну ылла.
Бу быһылаан дьону-сэргэни долгутта, аймаата даҕаны. Ил Түмэн депутаттарын аатыгар түөн, күлүк түстэ. Дьон санаата эмиэ атын-атын.
1. Сорохтор Ил Түмэн Правительствоны алыс истэр, эбэтэр, төттөрүтүн, Правительствоны кытта утарсан сүгүн үлэлээбэт тэрилтэ курдук этэ сатаатылар.
Манна тугу этиэҥий?
Ил Түмэн Правительствоны кытта бииргэ үлэлиэхтээх, биир өрөспүүбүлүкэ, биир дойду туһугар. Үлэҕэ-хамнаска сөпсөһөр да, сөпсөспөт да түгэннэр баар буолаллар. Ити – күннээҕи үлэ түбүгэ. Инникитин даҕаны Ил Түмэн ити суолу тутуһуоҕа. Утарыта турсуу, хардарыта өсөһүү судаарыстыбаннай таһым буолбатах. Итинник быһыыланыыны биһиги таһаарыа суохтаахпыт.
2. Сорохтор бу быһылаан эрдэттэн бэлэмнэнэн, өрөспүүбүлүкэ аатын-суолун, эбэтэр салалтатын мөлтөтөр соруктаах анаан оҥоһуллар диэн улаханнык дьиксинэллэрин биллэрдилэр. Оннук буолбатар ханнык диэн баҕа санаалаахпын.
3. Сорохтор бу тоҕо Саха Өрөспүүбүлүкэтин Правительствотынан тэриллибит, сүнньүнэн онтон үбүлэнэр, салаллар Саха телевидениетэ, ЯСИА курдук бэчээт уорганнара алыс сытайан туран Ил Түмэн үрдүнэн көтө сатаатылар, ити аата өрөспүүбүлүкэҕэ былаас иһигэр киирсии бара турар эбит диэн сылыктыыллар. Маннык санаа сыыһа буолуоҕа.
Биллэн турар, ити икки этиллибит сибээс тэрилтэлэрэ үөһээттэн дьаһала суох буолбатахтар. Ол гынан баран бу сырыыга ол дьаһал алыс үөһэттэн буолбакка, ортоку соҕус тойоттор үлүмнэһиилэрэ буолла.
4. Сорохтор бу быһылааҥҥа түбэспит дьону тус бэйэлэрин буруйдууллар, онуоха эмиэ – ким сэтэриир, кэлэйэр, ким аһынар, көмүскүү саныыр.
Ис дьиҥэр ким буруйдааҕын – буруйа суоҕун суут эрэ быһаарар кыахтаах. Сокуон оннук. Билигин бу дьон уорбалааһыҥҥа түбэстилэр. Силиэстийэ барар. Мин кинилэри үһүөннэрин өрдөөҕүттэн билэбин. Кинилэр эмиэ бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик билсэр дьон. Маннык быһыыламмыттара буолуо диэн санаам хоппот. Ол туһунан этэн турабын. Силиэстийэ киһилии, сиэрдээхтик барыахтаах. Онтон ким кырдьыгын-сымыйатын суут быһаарыаҕа.
Дьон-сэргэ баһыйар үгүс өттө бу быһылааҥҥа мындырын, киэҥин көрдөрдө. Оннук буолуохтаах даҕаны. Уһун тыыннаах, киэҥ санаалаах норуот хаһан баҕарар ордук бөҕө, бөҕөх буолар. Ханныгын да иһин, бу түгэнтэн Ил Түмэн үлэтэ тохтоон хаалыа суоҕа. Дьон-сэргэ ону өйдүүр.
Үлэҕэ итэҕэс, кыаллыбатах да үгүс. Ол гынан баран, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин таһы мэлдьэһэр кыаллыа суоҕа. Ил Түмэн Ил Дарханы, Правительствоны, муниципальнай тэриллиилэри, дьону-сэргэни кытта утумнаах, өрөспүүбүлүкэ интэриэһигэр туһуламмыт үлэни дьаныһан туран тутуһан кэллэ.
Бэһис Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ иһинэн муҥурдаммакка, Федеральнай таһымҥа бэйэтин этиитин балайда тириэртэ. Өскөтүн ааспыт өттүгэр түөрт ыҥырыылаах Ил Түмэн Федеральнай мунньахха киллэрбит этиилэрин 3-5 бырыһыана ылыныллыбыт эбит буоллаҕына, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн хас төрдүс этиитэ барыта Федеральнай таһымҥа ылынылларын ситистэ.
Өрөспүүбүлүкэ хас да сокуона атын субъектарга тарҕанна, федеральнай таһымҥа билиниини ылла. Ил Түмэн депутаттара Федеральнай Мунньах араас хамыыһыйаларыгар, бөлөхтөрүгэр үлэлэстилэр уонна үлэлии сылдьаллар. Кинилэр этиилэрэ Федеральнай сокуоннары бэлэмнээһиҥҥэ, ылыныыга балайда туһалаах буолла.
Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын туруулаһыыга, баайын-дуолун, сирин-уотун дьаһайсыыга олохтоох дьон интэриэһин тутуһан үлэлээтэ. Төрөөбүт тыл, төрүт омуктар көмүскэллээх буолууларын туһугар Россия атын субъектарыгар суох сокуоннары ылынна.
Ил Түмэн ылыммыт Экологическай доктрината төрөөбүт дойдубут айылҕата, сирэ-уота чөл буоларын үгүс сылларга араҥаччылыы туруоҕа.
Ил Түмэн депутаттара Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын сайыннарыыга, бэйэбит норуоппут историята ситимнээх буоларыгар, саха норуотун инникитин, норуоттарын дьылҕатын туһугар үлэлэспит дьоннор ааттарын үйэтитиигэ утумнаахтык, сыал-сорук туруоран үлэлээн кэллэ.
Ил Түмэн депутаттара өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга буолар хамсааһыннарга көхтөөхтүк кытталлар. Дойду, ону таһынан норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах тэрээһиннэргэ Ил Түмэн депутаттара төрөөбүт Сахаларын сирин, бүтүн Россия аатын ааттаттылар. Ил Түмэҥҥэ үрдүк профессиональнай таһымнаах депутаттар үлэлииллэр, өрөспүүбүлүкэ сокуоннара Россия правовой хонуутугар үрдүк хаачыстыбалаахтарынан, ситэ-хото чочуллубуттарынан билиниллэллэр. Бу таһымы биһиги намтатыахпыт суоҕа. Үлэ оннук барыахтаах.
Ытыктабыллаах ветераннар! Барыта санаа хоту буолбатах. Олохпут оннук. Бу түһүүлээх-тахсыылаах кэмҥэ Ил Түмэн үлэлээбит тэтимин ыһыктыа суоҕа. Ил Түмэҥҥэ дьон итэҕэлин, бэйэлэрин ааттарын, дойдуларын туһун үрдүктүк тутар депутаттар үлэлииллэр. Инникитин даҕаны оннук буолуохтаах, буолуоҕа даҕаны.
Эһигини бука барыгытын, өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии олохтооҕун Улуу Кыайыы 73 сылынан Ил Түмэн аатыттан, тус бэйэм ааппыттан эҕэрдэлиибин. Уһуннук олоруҥ, дьоллоох-соргулаах буолуҥ, ыччаттаргыт эһиэхэ үөрүүнү эрэ тосхойдуннар. Эдэр дьоҥҥо көрсүө тылгытын, үтүө санааҕытын тириэрдэн мэлдьи норуоккутун, омуккутун алҕыы, араҥаччылыы сылдьыҥ! Кыайыы күнүнэн!»
Опубликовано: 9 мая, 2018 - 17:44