— Биллэрин курдук, 2005 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Президенин Вячеслав Штыров көҕүлээһининэн «Мамонт фаунатын тобохторун — айылҕа ураты ресурсатын туттууну уонна дьаһайыыны сүрүннээһин» диэн өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыллыбыта. Тустаах докумуон 23 ыстатыйатын 4 пуунугар этиллэринэн, мамонт муоһун уонна тобохторун атыылаһыы бырааба өрөспүүбүлүкэ уонна Российскай Федерация Правительстволарыгар сүктэриллэр. Ил Түмэн депутаттара муоһу атыылаһыы боломуочуйатын өрөспүүбүлүкэ Наукаларын академиятыгар сүктэрэр сыалтан, сокуоҥҥа уларытыылары киллэрбиттэрэ. Онон мамонт тобохторун атыылаһар тэрилтэ чопчуланна.

Ити докумуонтан сиэттэрэн, таба муоһун туттууну уонна эргиниини сокуонунан сүрүннүөххэ, бэрээдэктиэххэ наадалаах эбит диэн санаа миэхэ киирбитэ. Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана: «Россия экономикаҕа уопсай балаһыанньата ыараабытынан этиилэрдэ киллэриҥ», — диэбитин санатабын.

— Хас сыл ахсын өрөспүүбүлүкэ иһиттэн 150 тонна курдук таба муоһа таһаарыллар. Итинтэн баара-суоҕа 70 тонната эрэ регистрацияны ааһан, атыыга барар. Оттон 80 тонната легальнайа суохтук таһаарыллар. Саха сирин сириттэн-уотуттан таба муоһун хоро таһыы салҕанан бара турар. Күн бүгүн биир киилэ хаппыт муос сыаната 14 долларга (700-тэн тахса солк.) тэҥнэһэр.

 

Аҕыйах ый анараа өттүгэр Соҕуруу Кореяҕа Саха сирин табатын, Казахстан уонна Алтай маралларын пантыларын лабораторияҕа чинчийэн көрбүттэрэ. Ол чинчийии түмүгэр биһиги табабыт муоһун киһи доруобуйатыгар туһалаах эттиктэрэ ити мараллар муостарыттан икки бүк үрдүктэрэ, күүстээхтэрэ бэлиэтэммитэ.

 

Аны атыыга барар сыаналарын тэҥнээн көрүөҕүҥ. Алтай маралын инчэҕэй пантытын биир киилэтэ 400 долларга, оттон биһиэнэ иҥэмтэтэ, доруобуйаҕа туһата икки төгүл күүстээҕин үрдүнэн, киилэтэ 150 долларга эрэ тэҥнэһэр. Өрөспүүбүлүкэбитигэр панты атыыланар сыаната намыһах буолан, ити салаанан ким да дьарыктаныан баҕарбат.

 

Хас сыл ахсын ыстаадаларга харааллааһын ыытыллар. Сөптөөх ветеринарнай көмө кэмигэр оҥоһуллар. Ол түмүгүнэн биһиги табаларбытыгар сыстыганнаах ыарыылара, атын регионнарга холоотоххо, лаппа намыһах.

— Үөһэ ахтан аһарбытым курдук, хас сылын ахсын 80 тонна табабыт муоһа, хонтуруолламмакка атыыга барар. Өскөтүн таба муоһун туттууга уонна дьаһайыыга туһуламмыт өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыллара буоллар, кэтээн көрөр уорганнар хонтуруолга ылыах этилэр. Бу түмүгэр тустаах салаа бэрээдэктэниэҕэ.

 

Итини таһынан таба иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыбалар эбии дохуоттаныах этилэр. Өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар эмиэ элбэҕэ да суох буоллар, дохуот син-биир киириэх этэ.

 

Билигин хаппыт муос киилэтэ 14 долларга (700-тэн тахса солк.) тэҥнэһэр дии. Ити суумаҕа тиэйиитэ кыайтарбат. Өскөтүн 30 доллар буоллаҕына, табаһыт эрдэттэн муостарын чөмөхтөөн, улуус киинигэр таспытынан барыаҕа. Судаарыстыбаттан да көмө наадата суох буолуох этэ.

 

Кытайдар тоҕо ирдээн-көрдөөн туран, биһиги табабыт муоһун атыылаһалларый? Биллэн турар, улаханнык туһанар буоланнар, итинник дьаһанан эрдэхтэрэ.

 

Билигин өрөс­пүүбүлүкэбитигэр статистика этэринэн, 152 тыһыынча дьиэ табата баара биллэр. Итини таһынан кыыл табаларбыт бааллар. Онон муоспут олус элбэх.

 

Бу салаа бэрээдэктэнэрэ буоллар, таба хаһаайыстыбалара, төрүт-уус общиналар сайдар туруктаныа этилэр.

-- Табалартан пантыларын сааһын эбэтэр бэс ыйыгар быһаллар. Тоҕо эрэ, урут-уруккуттан Алтай маралын пантыта атын дойдулар (Америка, Корея, Кытай, Новай Зеландия) уонна Россия атын регионнарын табаларын пантыларынааҕар атыыланар сыаната ыарахана бэлиэтэнэр. Хаачыстыбата үрдүк, үчүгэй диэн аан дойдуга имидж олохтоммут, олохсуйбут. Дьиҥэр, сайдыылаах Соҕуруу Корея учуонайдара чинчийбиттэринэн, Сахабыт сирин табатын пантытын хаачыстыбата, суорда быдан үрдүгэ бэлиэтэммитэ. Оннук түмүккэ Томскайдааҕы академгородок анал чинчийэр института кэлбитэ.

 

Биһиги дойдубутугар пантыны сыал-сорук туруорунан 1928 сыллаахтан үөрэтии-чинчийии саҕаламмыта. Ити чинчийиини учуонай-патофизиолог, профессор С.М. Павленко салайбыта. 1933 сыллаахха бу үлэҕэ аналлаах научнай-чинчийэр лаборатория тэриллибитэ. Ити кэмҥэ ордук Алтай маралын пантытыгар сүрүннээн болҕомто ууруллубута бэлиэтэнэр. Оччолорго оҥоһуллубут научнай түмүк өйгө-санааҕа иҥэн хаалбыта эмиэ баар суол.

 

Биллэрин курдук, билигин атын кэрдиис, аныгы технологиялар сайдыбыт кэмнэригэр олоробут. Соҕуруу Корея учуонайдара сыыспатах буолуохтаахтар.

 

История кэриһилииринэн, кытайдар балтараа тыһыынча сыл анараа өттүттэн таба муоһугар интэриэстэрэ үөскээбит. Улахан туһалааҕын билэннэр кытайдар биһиги пантыбытыгар интэриэстэрэ улааттаҕа. 2003 сыллаахха Кытай урбаанньыта таһаҕас тиэйэр массыынанан пантыны тиэйэн иһэрин Алдан улууһун госавтоинспекциятын үлэһиттэрэ туппуттарын туһунан бэчээккэ бэлиэтэнэн хаалбыта баар. Үүннүүр-тэһиинниир сокуон суох буолан, кытайдар пантыбытын хоро таһан эрдэхтэрэ.

 

1993 сыллаахха сэтинньи 11 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Президенин Ыйааҕынан «Таба» хампаанньа тэриллибитэ. Пантыны соҕотуопкалааһыҥҥа уонна переработкалааһыҥҥа боломуочуйа бу хампаанньаҕа бэриллибитэ. Биллэрин курдук, кинилэр биологическай актыыбынай эбиликтэри бэлэмнээн таһаараллар. Маны таһынан косметическай кремнэри оҥороллор. 2007 сыллаахха «Табапан» косметическай уонна доруобуйаҕа туһалаах бородууксуйалара «Всероссийская марка (III тысячелетие). Знак качества ХХI века» диэн ХVIII норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапка-куонкуруска үрдүктүк сыаналаммыттара. Кэлин да дойдуга ыытыллар быыстапкаларга бу хампаанньа бородууксуйалара өрүү ситиһиилэнэллэр. Тас дойдуларга да буолар быыстапкаларга «Таба» хампаанньа бородууксуйаларынан ситиһиилээхтик кыттар. Ол эрээри итиннэ туһуламмыт сокуон суоҕа, үөһэ ахтан аһарбыппыт курдук, үлэҕэ-хамнаска мэһэйдэри үөскэтэр.

 

«Мамонт фаунатын тобохторун — айылҕа ураты ресурсатын туттууну уонна дьаһайыыны сүрүннээһин» диэн өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыллыыта туох үтүө өрүттэрдээх этэй? Бородууксуйаны хостооһун үрдээбитэ, бу хайысхаҕа аччыгый бизнес сайдыыта күүһүрбүтэ, хотугу улуустарга 200 эбии үлэ миэстэтэ таһаарыллыбыта, мамонт муоһунан оҥоһуктары оҥоруу бэрээдэктэммитэ, бюджет бары таһымыгар нолуок киириитэ улааппыта. Оттон мамонт муоһун ресурсаларын туһаныы сиртэн хостонор баайы туһаныы быраабылаларыгар чугаһатыллыбыта. Сокуон олоххо киирбит өссө биир үтүөтүнэн мамонт муоһун хостооһуну уонна туһаҕа таһаарыыны бэрээдэктээбитэ. Ол курдук, тустаах сокуон ирдииринэн, Саха сиригэр муоһу көрдүүр үлэ анал лицензиянан мэктиэлэнэр буолбута.

 

Онон таба муоһугар эмиэ итинник хабааннаах сокуон ылыллара буоллар, үтүө өрүтэ үгүс буолуо этэ дии саныыбын.

 

 

- В 2005 г. по инициативе президента республики Вячеслава Штырова был принят Закон РС (Я) «О регулировании пользования и распоряжения особым природным ресурсом – ископаемыми остатками мамонтовой фауны». В соответствии с пунктом 4 статьи 23 этого закона, на уникальные бивни мамонта и другие остатки мамонтовой фауны приоритетное право имеет государство в лице Правительства Республики Саха (Якутия) и Правительство Российской Федерации. Депутаты Ил Тумэн внесли изменения в закон с целью возложения полномочия по  выкупу бивней мамонта  на Академию наук РС (Я).  Исходя из этого опыта, на наш взгляд, следует упорядочить пользование и распоряжение оленьими рогами. Тем более, Глава республики призвал внести предложения в связи с усложнением экономической ситуации.

 

Ежегодно за пределы республики вывозится около 150 тонн оленьих рог, из которых регистрируется только 70 тонн, остальные 80 тонн нелегально реализуется. Таким образом, продолжается разбазаривание ценной продукции, на сегодня стоимость одного килограмма сушеных рог составляет 14 долларов.

 

Несколько месяцев назад в лаборатории Южной Кореи провели сравнительный анализ пантов оленя из Якутии, маралов из Казахстана и Алтая. Результаты исследования показали, что содержание полезных для здоровья человека веществ в пантах нашего оленя в два раза выше, чем  в пантах маралов. В то же время один килограмм пантов алтайского марала продается за 400 долларов, а наших пантов – за 150 долларов. Из-за относительной дешевизны продукции никто серьезно не хочет заниматься сбытом пантов.

 

В нашей республике ветеринарная служба обеспечивает своевременную необходимую помощь оленьим стадам, ежегодно проводится корализация оленей. Поэтому уровень распространения инфекционных болезней  у оленей у нас ниже по сравнению с другими регионами.

 

В случае принятия закона республики, регулирующего пользование и распоряжение оленьими рогами, соответствующие органы  могли бы контролировать их  вывоз, что привело бы к упорядочению отрасли.  Правовое регулирование позволит оленеводческим хозяйствам, родовым общинам увеличить доходы, создавая предпосылки к их развитию.  Хотя небольшие, но все-таки средства  поступали бы в бюджет. В республике ресурсная база имеется. Пример китайцев, целенаправленно покупающих оленьи рога, показывает, что бизнес – привлекательный.