2014 сыл муус устар 4 күнэ, Дьокуускай к.

 

 

Быйыл биһиги өрөспүүбүлүкэбит элбэх омуктаах норуота Ил Түмэн тэриллибитэ сүүрбэ сылын бэлиэтиир.

 

Биһигиттэн үгүспүт өрөспүүбүлүкэ саҥа парламенын олохтоспут, сүһүөҕэр турарыгар быһаччы кыттыспыт дьоммут. Москваҕа Российскай Федерация народнай депутаттарын Съеһин уонна Үрдүкү Сэбиэтин үлэтин тохтоппут 1990 сыл алтынньы ыйынааҕы аймалҕан түмүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ бэйэтин үлэтин болдьоҕун иннинэ тохтоппута. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин 1993 сыл алтынньы 12 күнүнээҕи уурааҕар уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин 1993 сыл алтынньы 30 күнүнээҕи Ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн, 1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай былаас төрүт саҥа уорганыгар – Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки палааталаах Сокуон оҥорор Мунньаҕар - Ил Түмэҥҥэ депутаттары талыы буолбута.

 

Саҥа Ил Түмэн  Бэрэстэбиитэллэрин Палататын уонна Өрөспүүбүлүкэтин Палататын 1994 сыл тохсунньу 25 күнүгэр буолбут бастакы пленарнай мунньахтарыгар саҥа талыллыбыт депутааттар боломуочуйалара бигэргэммитэ. Ол кэнниттэн 1994 сыл тохсунньу 26 күнүгэр икки палаата холбоһуктаах мунньаҕар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар уларытыы киллэрэр туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуона ылыныллыбыта. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ» диэн тыл оннугар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ» диэн тыл киллэриллибитэ. Итинэн, саҥа парламент билиҥҥи аата Конституцияҕа бигэргэтиллибитэ, уонна кини судаарыстыбаннай былаас бэрэстэбиитэллээх, сокуон оҥорор уонна хонтуруоллуур үрдүкү уорганын быһыытынан Конституциянан мэктиэлэммитэ. Онон, 1994 сыл тохсунньу 26 күнүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ тэриллибит уонна үлэтин саҕалаабыт официальнай күнүнэн билиниэххэ толору сөптөөх.

 

Ытыктабыллаах үөрүүлээх мунньах кыттыылаахтара, эһигини уонна эһиги ааккытыттан өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун барыларын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ 20 сылын туолар бэлиэ түгэнинэн эҕэрдэлиирбин көҥүллээҥ!

 

***

 

Дьиҥ иһигэр, бүгүҥҥү бэлиэтэнэр түгэн суолтата Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа парламена төрүттэммитэ 20 сыллаах бэлиэ кэмин аһара түһэр, оннооҕор ордук улахан, үрдүк. Итинник этэрбитигэр биһиги Сахабыт сиригэр парламент уонна парламентаризм үөскээһинэ аҥардас тэрээһин-правовой эрэ үлэ түмүгэ буолбатаҕын, норуот бэйэтэ судаарыстыбаннастаах буоларга дьулуһуутун дириҥ историческай, экономическай уонна политическай төрүөттэригэр олоҕурбутун өйдүүбүт. 

 

Норуот судаарыстыбаннаска итинник өр кэмнээх дьулуһуута туоларыгар аан бастакынан 1917 сыллааҕы Россия улуу революцията суолу аспыта диэн анаан бэлиэтиибин. Бу революция Россияҕа саҥа судаарыстыбаннай тутул тэриллиитин соруктарын уонна норуоттар бэйэлэрин иннилэрин бэйэлэрэ быһаарынар төрүт бырааптарын бииргэ ситимнээн, бүтүн норуоттар үйэ-саас тухары дьулуспут дьулуһууларын үрдүкү салалта өттүттэн өйөөн, судаарыстыбаннай-правовой төрүттээбитэ. Официальнай Россия киин судаарыстыбаннай былааһа Саха сирин судаарыстыбаннаһын туһунан туруорсууну сөптөөҕүнэн билиниитэ, онтон салгыы РСФСР иһинэн Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиитэ Сахабыт сирин норуоттарын историческай дьылҕаларыгар өлбөт-сүппэт ураты суолталаахтар. Биһигини кытта тэҥҥэ Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар – эбээннэр, эбэҥкилэр, чукчалар, юкагирдар, долганнар – судаарыстыбаннаһы ылар бырааптара эмиэ мэктиэлэммитэ.

 

Сахабыт сирэ автономнай республика быһыытынан бүтүн историческай улахан кэрдиис кэми ааспыта, судаарыстыбаннас институттарын төрүттээбитэ уонна бөҕөргөппүтэ, индустриальнай сайдыы суолугар үктэммитэ, бүттүүн үөрэхтээһини уонна культура үрдүк таһымын ситиспитэ, олохтоох кадры, өй-билии интеллектуальнай кыаҕын өрө таһаарбыта.

Биһиги, бүгүҥҥү кэм дьоно, Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа парламенын 20 сылын бэлиэтиир күммүтүгэр ааспыт кэм суолтатын, олохпут бары түгэннэрэ биир утумнаахтарын сөпкө ылынан, Сахабыт сирин судаарыстыбаннаһын төрүттэспит чаҕылхай дьоммут Максим Аммосов уонна Платон Ойуунускай, Исидор Барахов уонна Степан Аржаков, оччолорго эдэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин салайсыбыт бары дьоммут аатыгар махтанар, сүгүрүйэр ытык иэстээхпит. Ити ааттаммыт бастыҥ  дьоммутун кытта биир кэккэҕэ тэҥҥэ тутан, бэйэлэрин мындыр өйдөрүнэн, билиилэринэн-көрүүлэринэн уонна дьаныардаах үлэлэринэн норуоппут инники сайдыытыгар олук уурбут, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын олохтоспут уонна бөҕөргөтүспүт Илья Винокуров уонна Семен Борисов, Гавриил Чиряев уонна Юрий Прокопьев, Мария Нартахова уонна Александра Овчинникова, Евдокия Горохова уонна Афанасий Илларионов, уо.д.а. үтүө ааттарын бэлиэтээн этэбит.

 

Эҕэрдэ  тылларын барыбыт аатыттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенигэр, Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Судаарыстыбаннай Думатын депутатыгар Михаил Ефимович Николаевка уонна 2002-2010 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенигэр, Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин солбуйааччытыгар Вячеслав Анатольевич Штыровка тиэрдэрбин көҥүллээҥ.

 

***

 

 

Бүгүн үлэлиир парламент уонна парламентаризм институттарын сүрүн олуктара ааспыт үйэ 90-с сылларын саҕаланыытыгар ууруллубуттара. Бу кэмҥэ  сокуону оҥоруу конституционнай төрүттэрин  аныгы тиһигэ олохтоммута.

 

Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай тутулугар сүҥкэн суолталаах докумуону – ССРС уонна РСФСР састаабыгар судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларацияны ылыммыта. Бу Декларацияҕа олоҕуран, Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ өрөспүүбүлүкэ Конституциянан мэктиэлэммит анал автономнай туругун уларыппыта итиэннэ Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин официальнай аатын бастаан Саха Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэҕэ, онтон Российскай Федерация иһинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр кубулуппута. Декларация Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Төрүт сокуонун оҥорууга тирэх буолбута, федеральнай киини кытта дуогабарга олоҕурар сыһыаннаһыылары төрүттээбитэ.

 

Онон, 1993 сыл ахсынньы 12 күнүнээҕи норуот бүттүүн референдумугар ылыныллыбыт саҥа Российскай Федерация Конституциятын кытта тэҥҥэ талыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэнэ судаарыстыба, сокуон уонна быраап сыһыаннаһыыларыгар олохсуйбут тиһиктэри саҥа Конституция ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн төрдүттэн саҥардыыны ирдиир, уларыйбыт конституционнай-правовой быһыы-майгы кэмигэр үлэлээбитэ.

 

Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн уустук кэмҥэ - дириҥ экономическай уонна политическай кризис, үөһээттэн алларааҥҥа диэри былаас тутула мөлтөөбүт кэмигэр, правовой, политическай уонна экономическай ситим быстардык мөлтөөбүт сылларыгар үлэлээбитэ. Ол уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ уопсастыба сүрүн туругун өйөөһүҥҥэ, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар сүрүн салаалары чөл хаалларыыга, дьон-сэргэ олоҕор ханнык эмэ да буоллар сөптөөх усулуобуйаны тэрийиигэ хантан да ыйытыга суох балайда көдьүүстээх уонна тутулуга суох дьаһаллар ылыллыбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Өрөспүүбүлүкэ нолуогун-түһээнин уонна бюджетын бэйэтэ бигэргэтэрэ. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн депутааттара чахчы ылынан, сыраларын ууран үлэлэспиттэрэ. Бу кэм элбэх ыарахаттардаах, ол эрээри саҥа парламены уонна парламентаризмы олохтуур өрө көтөҕүллүүлээх, күүрээннээх кэм этэ.

 

Федеративнай сыһыаннаһыылары сайыннарыыга Москваҕа 1995 сыл бэс ыйыгар Российскай Федерация судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын икки ардыларыгар дьаһайар эйгэни уонна боломуочуйалары тыырсыы туһунан Дуогабар илии баттаныыта улахан ситиһии этэ. Ону тэҥэ экономика, бюджет, социальнай политика, аан дойдутааҕы уонна тас политическай сыһыаннаһыы эйгэтигэр 15 Сөбүлэһии илии баттаммыта. 

Түмүктээн эттэххэ, бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн былаас аныгы судаарыстыбаннай уорганнарын хардарыта сыһыаннаһыыларын сүрүннүүр итиэннэ өрөспүүбүлүкэҕэ атын судаарыстыбаннай-правовой институттары олохсутар төрүттэри оҥорбута, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын салгыы сайыннарар көрүүлэри саҥа таһымҥа таһаарбыта. Итини сэргэ бастакы ыҥырыылаах парламент экономика салаалара хаһаайыстыбаннай-экономическай сыһыаннаһыылар саҥа көрүҥнэригэр көһөллөрүн хааччыйар нормативнай төрүттэри олохтообута уонна оччотооҕу уустук кэмҥэ дьон-сэргэ социальнай көмүскэлин мэктиэлиир кыахтаах дьаһаллары ылыммыта.

 

Иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтэ Российскай Федерацияҕа быраап биир кэлим эйгэтин бөҕөргөтүү уонна быраап аакталарын кэрискэлэрин тутуһуу, Россияҕа федерализм тутулларын бигэтитии, регионнар сокуоннарын федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрии күүскэ саҕаламмыт кэмигэр ааспыта.

 

Иккис ыҥырыылаах парламент Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун аан тылыгар уонна төрүт суолталаах кэккэ ыстатыйаларыгар уларытыы киллэрэр туһунан судургута суох быһаарыылары ылыммыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонуттан «сувереннай судаарыстыба» диэн өйдөбүл таһаарыллыбыта. Ону тэҥэ иккис ыҥырыылаах парламент депутаттара национальнай өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын оннунан хаалларыыга үгүс сыраларын уурбуттара, онуоха федеративнай судаарыстыба иһигэр баар судаарыстыбаннас диэн өйдөбүлү чиҥэтиигэ, сайыннарыыга ордук үлэлэспиттэрэ.

 

Ити кэмҥэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын үлэтигэр биллэр уларытыылары киллэрии уонна олохтоох салайыныы уорганнарын тэрийии соруга турбута. Иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн ситэриилээх былаас салаатын балайда күүһүрдүбүтэ. Президент өрөспүүбүлүкэ баһылыгын статуһун ылбыта, өрөспүүбүлүкэ статуһун үрдүкү мэктиэһитинэн буолбута. Бу аҥаардас, кэлтэй быһаарыы буолбатах этэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын боломуочуйатын күүһүрдүүнү кытта тэҥҥэ Ил Түмэн дьайар кыаҕа улаатыахтааҕа, кини өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны, федеральнай таһымҥа даҕаны буолар быһыыга-майгыга сөптөөхтүк дьаһанар кыахтаах, көдьүүстээх парламент буолуохтааҕа олохтоммута. 

 

Судаарыстыбаннай былаас уорганнарын реформата бара турар кэмигэр иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн быһаарыытынан, саҥа талыллар Ил Түмэн биир палаталаах парламент буолбута. Биир кэлим правовой эйгэни олохтооһун кэмигэр үһүс ыҥырыылаах парламент депутаттара өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннар төрүттэрин Российскай Федерация Конституциятыгар уонна федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэр үлэни салҕаабыттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонуттан судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларацияҕа быһаччы сигэнэр балаһыанньалар таһаарыллан, суох буолбуттара.

 

Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара сокуону оҥорор үлэлэригэр оҥорон таһаарар экономика сектордарын, промышленность, энергетика, транспорт, тыа хаһаайыстыбатын салааларын, өрөспүүбүлүкэҕэ экономическай куттал суох буолуутун сокуонунан хааччыйыыга улахан болҕомтолорун уурбуттара. Сүрүн болҕомто бюджекка харчы киллэрэр тутаах салааҕа – алмааһы хостуур промышленноска – ууруллубута. Нефть-газ, таас чох уонна промышленность атын салааларын сайыннарыыга эмиэ суолта бэриллибитэ. Тус сыаллаах судаарыстыбаннай тосхоллор – программалар ылыныллыбыттара.

 

2008 сыл кулун тутар 2 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин депутаттарын талыы буолбута.

 

Төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттарын аҥаардара (35 киһи) биир мандааттаах уокуруктан, атын аҥаардара – партия испииһэгинэн талыллыбыттара. Ил Түмэн депутаттарын  маннык аҥаардаан талыы аан бастаан оҥоһуллубута.

Өрөспүүбүлүкэ төрдүс ыҥырыылаах парламена Российскай Федерация субъектарын конституционнай-правовой эйгэлэрэ улам кыаратыллан иһэр кэмнэригэр үлэлээбитэ. Үөһээттэн маннык дьаһаныы эрдэттэн саҕаламмыта. Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэнэ даҕаны Россияҕа  маннык дьаһаныы салҕанан бара турар кэмигэр үлэлиир. Төрдүс ыҥырыы депутаттара парламент үлэтигэр үгүс уларытыыны киллэрбиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ туттулла сылдьар сокуоннары кодификациялааһын саҕаламмыта, нормативнай аакталары оҥоруу бары түһүмэхтэригэр коррупцияны туоратарга экспертизалааһын киллэриллибитэ, өрөспүүбүлүкэҕэ Счетнай палата тэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын быһаччы талыы бэрээдэгэ бигэргэтиллибитэ.

 

***

 

Онон, түмүктээн эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ парламена сүһүөҕэр туруутугар хас биирдии ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтэ, көмөтө түмүллүбүтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ парламентаризм олохтонуутугар уонна сайдыытыгар Ил Түмэҥҥэ   бары кэмҥэ талыллан үлэлээбит парламентарийдар өҥөлөрө баар. Итинник сүрүн түмүк иһинэн наардаан, ырытан көрөр буоллахха, бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэлиир кэмигэр парламентаризм сүрүн төрүттэрэ олохтоммута диэн бэлиэтиэххэ сөп. Ити кэмҥэ парламент үлэтигэр хас биирдии депутат бэйэтин кыаҕа, үлэтэ өрө тутуллара.

 

Итинник, биирдиилээн депутат кыаҕын, үлэтин түмүгэр тирэҕирбит парламентаризм сыыйа уларыйан, үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ араас бэйэлэрин сүрүн интэриэстэринэн түмсүбүт депутаттар бөлөхтөрүгэр уонна ол бөлөхтөр этиилэрин туруулаһар лидердэргэ тирэнэр парламентаризм көрүҥэ баар буолбута. Эмиэ ити кэмҥэ парламент иһигэр тэриллэн барбыт партиялар суолталара улам күүһүрбүтэ уонна салгыы төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин саҕана лаппа кыаҕырбыта.

 

Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ элбэх партиялаах парламентаризм дьайар эйгэтин кэҥэтэн, судаарыстыбаннай былаас уонна уопсастыба үлэтигэр сабыдыала күүһүрэн иһэр кэмэ. Онуоха, политическай партияларга сыһыаннаан, өрөспүүбүлүкэ парламена Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын туспа уорганын быһыытынан хаалар уонна уопсастыбаны уонна уопсастыба тэрийэр тутулларын кытта бэйэтин сибээһин олохтуур. Үгүс уопсастыбаннай тэрилтэлэр, палаталар үөскээһиннэрэ, олор Ил Түмэни уонна араас партиялары кытта хардарыта дьайсыылара күүһүрэн иһиитэ биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр парламентаризм института сайдан иһэрин кэрэһилиир.

 

Биир тылынан эттэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр, эмиэ Российскай Федерация атын субъектарыгар курдук, парламент уонна парламентаризм института сүһүөҕэр туран, бар дьонтон боломуочуйалаах былаас уорганын быһыытынан уопсастыбаҕа салгыы бигэтик киирэн иһэр кэмэ. Бу тиһэҕэр тиэрдиллэ илик, салҕанан бара турар хамсааһыҥҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бары ыҥырыылара кыттыбыттара. Сокуону оҥорууга парламент хас биирдии ыҥырыытын депутаттара урут ситиһиллибиккэ тирэнэр уонна салгыыр, кэлэр соруктары саҕалыыр айымньылаах үлэҕэ тэҥҥэ, бииргэ үлэлэспиттэрэ.

Онон, өрөспүүбүлүкэ парламена – биһиги бүттүүммүт ситиһиитэ. Парламентаризм олохтонуута биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын сайдыытын кытта быстыспат, биир ситимнээх. Судаарыстыбаннас уонна парламентаризм инникилэрин тэҥҥэ тутан салгыы үлэлээһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин бары ыҥырыылаах Ил Түмэнин сүрүн соруга буолар.

 

***

 

 

Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бэйэтин судаарыстыбаннаһын историятын былаһын тухары федеративнай судаарыстыба – Российскай Федерация биир кэлим буолуутун тутуһар төрүт суолтан туораабатаҕа. Саха судаарыстыбаннаһа Российскай Федерацияҕа буолар политическай, экономическай, социальнай уонна уопсастыбаннай уларыйыылары кытта тэҥҥэ алтыһан, биир кэлим федеральнай  эйгэҕэ сайдар.

 

Өрөспүүбүлүкэ парламена бэйэтин Конституциянан мэктиэлэммит боломуочуйаларын тутуһар, Российскай Федерация национальнай  субъегын быһыытынан конституционнай-правовой анал туругун көмүскэһэр, судаарыстыбаннас институттарын салгыы сайыннарыынан дьарыктанар соруктаах. Бу этиллибит хайысхалар  Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин үлэтин сүрүн төрүттэрэ. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн билиҥҥи олоххо, үлэҕэ-хамнаска, бизнес эйгэтигэр, айылҕа, сир-уот харыстабылыгар, Саха сирин нэһилиэнньэтин уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар кыһалҕаларын быһаарыы эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэ интэриэһин сокуонунан көмүскүүр сыалы салгыы тутуһар. Итинник үлэни сатаан тэрийии, биллэн турар, туох ханнык иннинэ сир-уот, нэһилиэнньэ уонна судаарыстыбаннай былаас боппуруостарын хабар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирэ-уота уонна тас кыраныыссата «Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан» БСКСК 1922 сыл муус устар 27 күнүнээҕи Декретинэн быһаарыллыбыта. Саха сирин Төрүт сокуонун 44 ыстатыйата өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун кини элбэх омуктаах норуота бас билэрин уонна ити сир-уот Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүт олохтоох омуктара үгэс быһыытынан тарҕанан олорор төрүт сирдэрэ буоларын мэктиэлиир. Өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун, бу сир-уот биир кэлим буолуутун, ону тупсарыыны уонна көдьүүстээхтик туһаныыны Ил Түмэн өрүү бэйэтин сүрүн болҕомтотугар тута сылдьыахтаах.

 

Саха сирин Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын сиргэ-уокка сыһыаннаах интэриэстэрин көрүү өрүүтүн улахан суолталаах. Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирин-уотун кытта кини сир аннынааҕы баайын баһылааһын тула сыһыан эмиэ быһаччы ситимнээх. Аныгы быһыыга-майгыга ити алтыһыы сиртэн хостонор баайы туһаҕа таһаарааччылар уонна Саха сирин олохтоохторун интэриэстэрин көмүскүүр өрөспүүбүлүкэ икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыы таһымын курдук көрүллэр буолла. Бу сыһыаннаһыы  ардыгар табыллар, сатанар, онтон ардыгар дьон-сэргэ өйдөөбөт, ылыммат өрүттэрдээх. Онуоха өрөспүүбүлүкэ парламена тулалыыр эйгэни, тыыннаах айылҕаны көмүскээһиҥҥэ, айылҕа баайын-дуолун сөптөөхтүк уонна көдьүүстээхтик туһаныыга, дуогабарга олоҕурар сыһыаннаһыылары сайыннарыыга олохтоох нэһилиэнньэ Конституциянан мэктиэлэммит бырааптарын ситэри туруулаһыыга, кэҥэтиигэ үлэлэһэргэ кыаҕын толору туһаныахтаах.

Демография, нэһилиэнньэ ахсаанын, туругун  туһунан  этэр буоллахха, киэҥник тайаан сытар сиргэ-уокка аҕыйах киһи олороро, эбиитин олохтоох  нэһилиэнньэ өрөспүүбүлүкэ араас өттүгэр тэҥэ суохтук тарҕанан олохсуйбута, олохтоох дьон үгэс буолбут дьарыгын уратылара биһиги өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар, күннээҕи олоҕор, үлэтигэр куруутун даҕаны биллэ, дьайа тураллара көстөр.

 

Оҕо төрөөһүнэ эбиллиитин, дьон социальнай көмүскэлин тэрийии, доруобуйа, үөрэх эйгэтин, нэһилиэнньэ ахсаанын биир тэҥҥэ тутуу курдук, куһаҕана суох тирэх көрдөрүүлэр баалларын үрдүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ демография, нэһилиэнньэ туруга син биир улахан болҕомтону эрэйэр. Билиҥҥи кэмҥэ олохтоох нэһилиэнньэ, ордук чуолаан, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар үйэлэрин орто көрдөрүүтэ кылгаһын туһунан, доруобуйа харыстабылыгар, ийэ уонна оҕо көмүскэлигэр баар кыһалҕалар тустарынан, үөрэнии, идэни-үлэни булуу, өрөспүүбүлүкэҕэ кадр кыаҕын үрдэтии, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар аныгы институттары тэрийии итэҕэстэрин туһунан  этэбин. Бу - күннээҕи кэпсэл эрэ таһыма буолбатах. Бу судаарыстыбаннай суолталаах ирдэбил. Ис дьиҥэр киирдэххэ, былаас-салалта бэйэтин дьонугар-сэргэтигэр төһө бигэ уонна сөптөөх олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы хааччыйар кыахтааҕын көрдөрөр сүрүн ирдэбил буолар.

Сэбиэскэй судаарыстыбаны уонна Саха АССР-ы тэрийии кэмигэр олохтоммут Саха сирин судаарыстыбаннай былааһа ааспыт кэм устатыгар уустук суолу ааста. Кылгастык этэр буоллахха, ааспыт үйэ 90-с сылларыгар Саха сирин судаарыстыбаннай былааһа үөһэттэн кытаанах ирдэбиллээх уонна биир партияттан толору тутулуктаах үлэлээбитэ. Судаарыстыбаннай былаас саҥа тиһигэ XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт быһаарыыларыгар олоҕуран тэриллибитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуона ылыныллыаҕыттан саҥа үөскээбит былаас салгыы сайдыбыта. Төрүт Сокуонунан олохтоммут Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһа регионнааҕы сокуоннары федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрии кэмигэр даҕаны улаханнык уларыйбатаҕа.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар олоҕурбут судаарыстыбаннай былаас өрөспүүбүлүкэ бэйэтин көҕүлээһининэн былаас тиһигэр киллэрбит уларыйыыларыгар сөп түбэһиннэриллэн сайдар. Холобура, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ» диэн ааттаах баһылык институтун өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ көҕүлээн бигэргэппитэ. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ» диэн формула олохтоох сокуону оҥорооччу көҕүлээһининэн кэлин эмиэ уларыйбыта. Ону тэҥэ эмиэ олохтоох көҕүлээһин түмүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ бастаан икки палаталаах, онтон биир палаталаах Ил Түмэн тэриллибитэ.

Ааспыт сылга биһиги өрөспүүбүлүкэ үрдүкү сололоох киһитин быһаччы талыы туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун нуорматын төннөрөн чөлүгэр түһэрэммит, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын быыбарын туһунан» сокуону ылыммыппыт. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн гражданнар бүттүүн тэҥ уонна быһаччы быыбардыыр, көҥүл санааларын биллэрэр бырааптарыгар олоҕуран, биһиги өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханын талыыны мэктиэлиэҕэ.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа Российскай Федерация Конституциятыгар уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар таба тэҥнэнэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа Конституциянан мэктиэлэнэр, кини демократическай уонна социальнай тутуллаах. Саха судаарыстыбаннаһа Российскай Федерация иһигэр баар  судаарыстыбаннай тэриллии кэриҥнэригэр сөп түбэһэр, бэйэ омугун уонна бэйэ култууратын уратытын билиниини тутуһар. Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһа бигэ олохтоох, салгыы сайдар кыахтаах, кини уопсастыба ордук түмсүүлээх буолуутун ситиһэргэ туһаайыллар итиэннэ Российскай Федерация Конституциятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун таба туһанар туһугар уопсастыбаны сомоҕолуур соругу толорор.

 

***

 

 

Сахабыт сирин элбэх омук дьонноох норуота Крым Өрөспүүбүлүкэтин дьоно-сэргэтэ Российскай Федерация норуоттарын кытта бииргэ буолар көҥүл санаатын биллэрбитин өйөөтө. Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтата, Ил Түмэн Российскай Федерация Президенэ В.В.Путин норуоттар бэйэлэрин дьылҕаларын бэйэлэрэ быһаарынар бырааптарын ытыктыыр, кинилэр бэйэлэрин судаарыстыбаннастарын сайыннарыыга уонна бөҕөргөтүүгэ дьулуһууларын утумнаахтык туруорсар политикатын өйүүллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ Крым Өрөспүүбүлүкэтин Российскай Федерацияҕа ылар уонна Российскай Федерация иһигэр саҥа субъектары тэрийэр туһунан Российскай Федерация уонна Крым Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар түһэрсиллибит дуогабар илии баттаныытын, «Крым Өрөспүүбүлүкэтин Российскай Федерацияҕа ылар уонна Российскай Федерация иһигэр саҥа субъектары – Крым Өрөспүүбүлүкэтин уонна федеральнай суолталаах Севастополь куораты – тэрийэр туһунан» Федеральнай конституционнай сокуону биһириир. Билигин биһиги Крым норуота, Герой-куорат Севастополь олохтоохторо Российскай Федерация толору бырааптаах субъегын тэрийии быыһык кэмин тулуурдаахтык туоруулларыгар туох кыалларынан көмөлөһөргө дьулуһабыт.

 

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ бэйэтин 20 сылын үлэ үөһүгэр көрсөр. Бэҕэһээ Дьокуускайга «Дальнай Восток уонна Забайкалье» парламеннарын ассоциациятын мунньаҕа буолла. Түгэнинэн туһанан, бүгүн «Дальнай Восток уонна Забайкалье» парламеннар ассоциацияларын саҥа чилиэнин – Бурятия Өрөспүүбүлүкэтин Народнай Хуралын Народнай Хурал бэрэссэдээтэлэ Матвей Матвеевич Гершевич аатынан сирэйдээн, эҕэрдэлиибит.

 

Бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайыннарыы боппуруостарыгар Российскай Федерация сокуоннарын тупсарыыга анаан тэриллибит  Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы В.А.Штыров салалталаах үлэлиир бөлөҕө үлэлээтэ. Бу үлэ чэрчитинэн эмиэ өрөспүүбүлүкэ парламенын көҕүлээһининэн «Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирдэрин-уоттарын көдьүүстээхтик сайыннарыы боппуруостарын сокуонунан сүрүннээһин» диэн темаҕа регионнар икки ардыларынааҕы «төгүрүк остуол» ыытылынна. Икки күннээх үлэ түмүгүнэн тустаах докумуоннар ылылыннылар.

 

Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирдэрин-уоттарын кэлимник сайыннарыыны туруорсууга В.А.Штыров салайар бөлөҕө ыытар үлэтин анаан бэлиэтиэхпин баҕарабын.

Өрөспүүбүлүкэ Президенигэр Е.А.Борисовка, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлигэр Г.И.Данчиковаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин кытта көдьүүстээх үлэлэрин, биһиги көҕүлээһиннэрбитин федеральнай таһымҥа өйүүллэрин, бииргэ үлэлииргэ куруук бэлэмнэрин иһин махталбын тириэрдэбин. Былааһы тыырсыы парламентаризм төрүтүнэн буолар, ол гынан баран былааһы тыырсыы былааһы хайытыы буолбатах, төттөрүтүн, былаас атын-атын салаалара өрөспүүбүлүкэ уонна кини олохтоохторун тустарыгар сөптөөх сүбэни тобулан бииргэ үлэлииллэригэр туорайдаспат,  кыах биэрэр.

 

***

 

Ил Түмэн 20 сыла – история далааһынынан ыллахха кылгас түгэн. Оттон биһиги хас биирдиибит олоҕор бу балайда уһун кэм.  Бу кэм устатыгар хотторуу, мөлтөөһүн да, өргөйүү, ситиһии да бааллара. Бу кэми тус бэйэм, эмиэ эһиги курдук, барытын сүрэҕим ортотунан аһардым. Ылҕаан ылан быраҕыллыбат, умнуллубат кэмнэр аастылар. Иннибитигэр үлэ элбэх, эбиллэн иһэр.

 

Биһиги ураты айылҕалаах, туспа климаттаах, киэҥ сиринэн тайаан сытар макрорегиоҥҥа бары бииргэ тутуһан олоробут уонна үлэлиибит. Бу - биһиги төрөөбүт сирбит. Биһиги майгыннаһар олохтоохпут, биир сыаллаахпыт-соруктаахпыт. Биһиги бииргэ үлэлииргэ дьулуһабыт.

 

Саарыҥнаан, тэпсэҥнээн хаалбакка, сир ыла турбут хаһан даҕаны ордук.  

Өрөспүүбүлүкэбит Ил Түмэнэ 20 сыл үлэлээн кэллэ. Парламент уонна парламентаризм институттара Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа сүһүөҕэр турар уустук кэрдиис кэмин тэҥҥэ туорууллар, судаарыстыбаннас салгыы сайдар төрүттэрин олохтууллар. Мунньуммут билиибит  парламент  саҥаттан саҥа ыҥырыытыгар байытыллан, эбиллэн иһэр, туһаныллар. Парламент хас биирдии ыҥырыытын иннигэр олохпут саҥа соруктары туруорар. Маныаха, халбаҥнаабат, уларытыллыбат биир сүрүн ирдэбил баар – өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын туруулаһыы уонна сайыннарыы, норуот талбыт депутатын үтүө аатын үрдүктүк тутуу, парламент статуһун - анал туругун үрдэтии уонна төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит дьонун-сэргэтин төрүт интэриэстэрин көмүскээһин.

Ил Түмэн бары депутаттарын, бииргэ үлэлээбит коллегаларбын эҕэрдэлиибин. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аппаратын үлэһиттэрин, сокуону оҥорор үлэҕэ ардыгар биллибэт-көстүбэт курдук эрээри улахан суолталаах үлэҕэ кыттыспыт уонна кыттар дьону барыларын эҕэрдэлиибин. Биһиги ытык ыалдьыттарбытыгар, үөрүүлээх мунньах кыттыылаахтарыгар, төрөөбүт Сахабыт сирин олохтоохторугар истиҥ эҕэрдэбин тиэрдэбин.

 

Бэлиэ түгэнинэн – Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын сүүрбэ сылынан эҕэрдэлээн туран, барыгытыгар дьолу, чөл туругу уонна бары үтүөнү, инникигэ эрэли, тапталлаах төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит уонна дойдубут – Российскай Федерация туһугар саҥа ситиһиилэри, айымньылаах үлэни баҕарабын.

 

***

 

Саха сирин парламенын 20 сылыгар аналлаах, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата, былаас федеральнай уорганнарын, Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин уопсастыбаннаһа кыттыылаах Ил Түмэн үөрүүлээх мунньаҕын түмүктэммитинэн биллэрэбин.