Санкт-Петербурга Таврическай дыбарыаска 2014 сыл муус устар 25 күнүгэр РФ Федеральнай Мунньаҕар Российскай Федерация Сокуону оҥорооччуларын Сэбиэтин мунньаҕа буолла. Мунньахха Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын, Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ, Судаарыстыбаннай Дуума депутаттара, регионнар былаастарын сокуону оҥорор уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.
Сокуону оҥорооччулар Сэбиэттэрин мунньаҕар бюджеттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыылар проблемалара, Российскай Федерация правовой, политическай, экономическай, социальнай, финансовай тиһиктэригэр Крым Республиката уонна Севастополь табыгастаахтык алтыһыыларын сокуонунан хааччыйыы дьаһаллара, бюджеттар икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыылар көдьүүстэрин үрдэтии суоллара, Федеральнай мунньахха Президент Анал этиитин олоххо киллэрии хаамыыта уонна оҕолор интэриэстэригэр ыытыллар үлэ Национальнай стратегията дьүүллэһилиннилэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков Российскай Федерация Президенэ 2013 сыл ахсынньы 12 күнүгэр Федеральнай мунньахха Анал этиитин судаарыстыбаннай былаас сокуону оҥорор (бэрэстэбиитэллээх) уорганнара олоххо киллэриилэрин дьүүллэһиигэ тыл эттэ. Саха сирин парламенын спикерин тыл этиитин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабыт.
Ытыктабыллаах Валентина Ивановна, ытыктабыллаах Сергей Евгеньевич!
Ытыктабыллаах Сокуону оҥорооччулар Сэбиэттэрин
мунньаҕын кыттыылаахтара!
Российскай Федерация Президенэ 2013 сыл ахсынньы 12 күнүгэр Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕар Анал этиитигэр Сибиири уонна Дальнай Востогу өрө тардыыны бүтүн XXI үйэ сүрүн национальнай тускулунан биллэрдэ.
Бүгүҥҥү күҥҥэ Дальнай Востогу сайыннарыыга элбэх этиилэр киирэллэр, сокуоннар уонна тосхоллор барыллара оҥоһуллаллар. Ити барыта Дальнай Восток инникитигэр улахан суолталаах. Ити үлэҕэ Дальнай Восток уонна Байкал регионун сокуону оҥорооччулара эмиэ көхтөөхтүк кытталлар. Макрорегиоҥҥа киирэр Российскай Федерация 12 субъектарын бэрэстэбиитэллэрэ 2014 сыл муус устар 3-4 күннэригэр Дьокуускай куоракка анаан-минээн мустан Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирин-уотун көдьүүстээхтик сайыннарыыны сокуонунан сүрүннээһин боппуруостарын иҥэн-тоҥон дьүүллэстилэр.
Ити күннэргэ, ытыктабыллаах Валентина Ивановна, Эһиги эмиэ өйөбүлгүтүнэн Дьокуускайга Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын боппуруостарыгар Российскай Федерация сокуоннарын тупсарыыга этиилэри бэлэмниир Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕүн мунньаҕа эмиэ ыытылынна.
Сокуон өттүн көрөр буоллахха, макрорегион субъектарын бэрэстэбиитэллэрэ Россияҕа билигин үлэлиир сокуоннар бүтүн Дальнай Восток уонна Байкал регионун сүүнэ сирин-уотун тэтимнээх сайдыытын толору хааччыйар кыахтара суоҕун бэлиэтииллэр. Олохтоох бэйэбит кыахпыт эмиэ итэҕэс. Онон сири-уоту сайыннарыыга политическай быһаарыы, толкуйдаммыт судаарыстыбаннай өйөбүл эрэйиллэр. Маныаха макрорегион сайдыытын көҕүлүүр туһугар федеральнай таһымҥа, бастатан туран, кэлим быһаарыылар ылыллыах тустаахтар.
Ытыктабыллаах коллегалар, дьиҥинэн, биһиги дэбигис кыаллар соҕус туруорсуулары оҥоробут. Биһиги Российскай Федерация Президенэ Федеральнай Мунньахха Анал этиитигэр “Сибиири уонна Дальнай Востогу өрө тардыыны бүтүн XXI үйэ сүрүн национальнай тускулунан оҥоруоҕуҥ” диэн туруорбут стратегическай соругун быһаарыы уталытыллыбакка, саҕаланыах тустаах диибит, уонна ити үлэҕэ, бастатан туран, үчүгэйдик ырытыллан оҥоһуллубут кэскиллээх тосхоллор, программалар оҥоһуллуохтаахтар, уонна, иккиһинэн – ити тосхоллору олоххо киллэриигэ көмөлөөх сокуоннар кэлим тиһиктэрэ уонна олорго тирэҕирэр атын нуормалыыр правовой актар хара бастакыттан төрүт быһыытынан ууруллуох тустаахтар диэн этэбит. Дальнай Восток уонна Байкал регионун олохтоохторо, салалтата олоччу билигин оҥоһулла сылдьар бөдөҥ судаарыстыбаннай бырайыактарга улахан интэриэстээхтэр.
Маныаха сыһыаннаах программалар оҥоһуллууларын туһунан этэр буоллахха, хомойуох иһин, РФ Правительствота 2014 сыл муус устар 15 күнүгэр ылыммыт Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыытын судаарыстыбаннай тосхолун саҥа редакцията региоҥҥа сайдыыны хааччыйар кыаҕа ситэтэ суох. Үбүлээһинин кээмэйэ да мөлтөх, олоххо киллэрэр дьаһаллара да тутах. Программаҕа үксүн суол-иис тутууларын үбүлээһин эрэ көрүллэр, оттон Дальнай Восток регионнара бары кэриэтэ улахан суолталаах социальнай уонна инфраструктурнай тутууларын инники дьылҕатын туруорсаллар. Олор, хомойуох иһин, бүгүҥҥү күҥҥэ балачча элбэх үп ороскуоттаммытын үрдүнэн, федеральнай бюджеттан үбүлээһин тохтотуллан, программаҕа киллэриллибэтэхтэр.
Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын туһунан сокуоҥҥа Российскай Федерация сирин-уотун 45 бырыһыанын ылан сытар биһиги макрорегиоммут уратылара хайаан да учуоттаныах тустаахтар диэн этэбит. Российскай Федерация бары регионнарын сокуон иннигэр тэҥниир сокуоннар, ис дьиҥэр киирдэххэ, Дальнай Восток уонна Байкал регионун атын субъектартан тэҥэ суох балаһыанньаҕа тириэрдэллэр. Ол биһиги сирбит айылҕатын, климатын, географическай, демографическай уо.д.а уратыларыттан тутулуктаах. Онон Байкал уонна Дальнай Восток макрорегионун сайыннарар туһугар ити тэҥэ суох буолууну сымнатар эбэтэр туоратар саҥа сокуоннар тиһиктэрэ ылыныллыахтаах.
Дальнай Восток регионун ити үөһээ этиллибит уратыларын балачча аахсан, дьоһуннаахтык оҥоһуллубут, атын сокуоннарга төрүт буолар кыахтаах оннук барылынан биһиги Федерация Сэбиэтин В.А. Штыров салайааччылаах үлэлиир бөлөҕө оҥорбут “Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйаларын туһунан” сокуон барылын ааҕабыт.
Бу сокуон барыла биһиги региоммутугар общественнай дьүүллэһиини ааста, Дальнай Восток уонна Байкал регионун сокуону оҥорооччуларын ассоциациятын биһирэбилин ылла. Бу сокуон барылын бэлэмнээһиҥҥэ Федеральнай Мунньах итиэннэ Российскай Федерация субъектарын сокуону оҥорооччулара бииргэ үлэлээһиннэрэ сокуону тупсарыыга балайда көмөлөөх буолуоҕа көһүннэ, федеральнай сокуоннар барылларыгар бииргэ үлэлээһин саҥа көрүҥэ үөскээтэ.
Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө оҥорбут бырайыагын биһиги чорботон бэлиэтиирбит түбэспиччэ буолбатах. Бу күннэргэ Дальнай Восток сайдыытын министерствотын иһигэр өссө биир сокуон барыла оҥоһулла сылдьар. Биһиги бу барылы урутаан сайдыы сирдэрин туһунан сокуон (ТОР) диэн быһа барыллаан ааттыыбыт. Бу барыл туһунан тугу этиэххэ сөбүй? Кини региоҥҥа дьүүллэһиини ааспатах, саатар, көннөрү биһирэбили да ылбатах эрээри, кабинеттарга иҥнигэһэ суох ааһар.
Бу икки сокуон барылларын утарыта туруорар санаа биһиэхэ суох. Ол гынан баран, ТОР сокуона Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын сокуон өттүнэн толору хааччыйар да, эбэтэр бу макрорегион сүүнэ сирин-уотун тэтимнээх сайдыытын тэрийэр туспа механизм да быһыытынан биир тыла суох ылыныллыар табыллабат. Бу сокуон барылын сорох балаһыанньалара Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө оҥорбут сокуонун барылын хайа эрэ өттүнэн дириҥэтэр эбэтэр чопчулуур эрэ ис хоһоонноохтор.
ТОР туһунан сокуон барыла билиҥҥи туругунан регионнар этиилэрин аахсыбат, сиһилии дьүүллэһиини ааспата. Быһаччы эттэххэ, Дальнай Восток сайдыытын министерствота биирдиилээн сирдэри, объектары эрэ сайыннарар механизмнар көмөлөрүнэн Дальнай Восток уонна Байкал регионун өрө тардыы стратегическай даҕаны, күннээҕи даҕаны соруктарын быһаарара күчүмэҕэй буолуоҕа. ТОР эрэ сокуона кэлгэйдии ылыныллыыта биһигини күн сарсын саҥа, ордук дириҥ уонна утумнаах сокуон актатын, ол эбэтэр бүгүн Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө оҥорбут сокуонугар майгынныыры эбэтэр оннук курдугу оҥорорго күһэйиэҕэ. Сокуону оҥорооччу көрүүтүгэр, ТОР туһунан сокуону олоххо киллэрии механизмнара Федерация Сэбиэтин сокуонун барылын балаһыанньаларыттан уратылара улахана суох. Бу эбиискэ, чааһынай сокуон.
Биллэн турар, сокуон барыллара иккиэн тэҥҥэ ылылыннахтарына, Дальнай Востокка онтон куһаҕан буолуо суоҕа. Биһиги санаабыт итиннэ буолбатах. Баараҕай макрорегион уустук экономикатын сайдыы аҕыйах туочукаларынан өрө тардар кыаллыа суоҕа, онон урутаан дуу, хойутаан дуу, син биир саҥа, баар кыһалҕалары киэҥник хабар сокуону ылынарбыт эрэйиллиэҕэ. Оннук кэлим сокуону билигин ылынар кыах баар буоллаҕына, тоҕо уталыта сатыыбытый? Российскай Федерация Президенэ Дальнай Восток уонна Байкал регионун өрө тардыы чопчу соругун туруорда, онон күнү-дьылы ыыппакка, сайдыы бигэ төрүтүн билигин ууруоҕуҥ.
Түмүкпэр, үлэлиир бөлөх бүгүҥҥү мунньаҕын боротокуолугар этиилэри оҥоробун.
1. Российскай Федерация Президенин Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕар Анал этиитигэр сөп түбэһиннэрэн, Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын боппуруостарыгар федеральнай сокуону тупсарар сыалтан, Федерация Сэбиэтин сыл ахсын оҥорор Дакылаатыгар “Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирин-уотун социальнай-экономическай сайдыытын боппуруостарыгар Российскай Федерация судаарыстыбаннай политикатын сокуон өттүнэн хааччыйыы” диэн эбии раздел киллэрэн, Российскай Федерация сокуонун тиһигэ бу хайысхаҕа хайдах үлэлиирин хонтуруолга ылыахха.
2. Дальнай Восток уонна Байкал регионун уонна регион олохтоохторун социальнай-экономическай сайдыыларын сокуон төһө сөпкө хааччыйарын үөрэтии тиһигин тэрийиэххэ, көрүллүбүт программалары олоххо киллэриини итиэннэ макрорегион сайдыытыгар туһуламмыт судаарыстыбаннай үп көдьүүстээхтик туһаныллыытын учуоттаан туран, стратегическай сыаллары толорууну ирдиэххэ.
3.Федеральнай Мунньах үлэлиир бөлөҕө бу макрорегиоҥҥа олорор Российскай Федерация субъектарын экономическай төрүттэрин бөҕөргөтөр туһугар бюджет уонна нолуок сокуоннарын тупсарыыга туһуламмыт сокуоннар пакеттарын салгыы оҥорорууга үлэлиирин тэрийиэххэ.