Ааспыт ый бµтµµтµгэр Ил Тµмэн Бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов Федерация Сэбиэтин салайааччы Валентина Матвиенко кі±µлээґининэн ыытыллыбыт «Табаары, µлэни уонна іІінµ атыылаґыы эйгэтигэр Федеральнай хантараах тиґигин туґунан» федеральнай сокуон барылын дьµµллэґиигэ аналлаах сµбэ мунньахха кыттыыны ылан кэллэ. Кини онно туох туґунан кэпсэтии барбытын «Саха сирэ» хаґыат корреспонденыгар сиґилии билиґиннэрдэ.
— Ити µіґэ ыйыллыбыт сокуон барыла бастатан туран, государственнай уонна муниципальнай наадыйыыны хааччыйыыга аналлаах материальнай-техническэй ресурсалары атыылаґыы тэрээґинигэр барыллааґынтан са±алаан хантараагы толоруу мониторинын олохтооґуІІа тиийэ биир кэлим сіпсіґµннэриллибит µлэни ыытыыга туґуланар. Ону таґынан бу докумуон іссі биир сµрµн ис хоґоонунан бэйэни кытары ыкса сибээстээх тэрилтэлэргэ государственнай хантараагы толорууну сµктэриигэ коррупция кістµµлэрин туоратыы буолар. Кырдьыгы кистээбэккэ эттэххэ, урукку іттµгэр государство сакааґынан бідіІ суумалаах материальнай-техническэй ресурсалары атыылаґыыга араас коррупционнай буруйу оІоруулар µгµстµк тахсар этилэр. Ону таґынан электроннай балаґаакка ніІµі ыытыллар куонкуруска дьыала барыта компьютер ніІµі быґаарыллар буолан хантараагы толорууга ким тіґі харчыны киллэрбитэ чуолкайдык биллибэт буолара. Онно дойду бµтµннµµтµн иґигэр баар тэрилтэлэр бары кыттыыны ылаллара. Ол тµмµгэр Дьокуускай куорат киин уулуссаларын асфаллааґын µлэтин толоруу куонкуруґугар кыайыы-лаа±ынан тахсыбыт «Дорис» диэн омук дойдутун хампаанньата кэлэн µлэлии сылдьар. БилиІІитэ кини толорор µлэтин хаачыстыбатыгар µІсэргээґин суох диэххэ сіп.
Ол эрээри ханна барытыгар итинник буолбатах. Холобура, электроннай куонкуруска кыттааччылар тутууга тµґэрсиллэр государственнай хантараах сыанатын аґара намтаппыттарын тµмµгэр сорох сирдэргэ тутуллар объектар хаачыстыбалара мілтіін сууллар кутталга киирбиттэрэ мэлдьэх буолбатах. Итини бол±омто±о ылан, РФ Президенэ Дмитрий Медведев билигин ааспыт уон сыл устата µлэлээн кэлбит урукку государственнай атыылаґыы федеральнай сокуонугар саІа уларытыыларга киллэрэргэ уонна саІа механизмы — федеральнай хантараах тиґигин ырытан оІорорго этии киллэрбитэ.
— Виталий Николаевич, саІа сокуон барылын ураты ірµттэринэн тугу ааттыахха сібµй?
— Бастатан туран, ити докумуоІІа государство наадыйыытын эрдэттэн барыллаан ырытан оІоруу уонна государственнай итиэннэ муниципальнай наадыйыыны хааччыйыыны былааннааґын кірµллэр. Иккиґинэн, государственнай уонна муниципальнай наадыйыыны толуйар табаары, µлэни уонна іІінµ атыылаґыыны сµрµннээґин киллэриллэр. Ґсµґµнэн, государственнай уонна муниципальнай наадыйыыны толору кээмэйинэн хааччыйыы хаачыстыбатын хонтуруоллааґын аудит уонна мониторинг кімітµнэн ыытыллыахтаах. Итинник тиґиги олоххо киллэрии Канада, АХШ, Виликобритания, Франция курдук омук дойдуларыгар ситиґиилээхтик дьайарын тоґо±олоон бэлиэтиэх тустаахпын.
Биґиэхэ федеральнай хантараак тиґигин туґунан сокуону олоххо киллэриини аґа±астык кэтээн кірµµгэ общественнай хонтуруол тµмэ тардыллыахтаах. Ол састаабыгар олохтоохтор кіІµл холбоґуктарын, ассоциациялар уонна тµмсµµлэр бэрэстэбиитэлэрэ киллэриллиэхтээхтэр. Кинилэр федеральнай хантараак тиґигин сайыннарыыны уонна тупсарыыны, сыыґалары-халтылары туоратыыны уонна сэрэтиини, сакаасчыттарга иґитиннэриини тиэрдиини кэтээн кірµіхтээхтэр итиэннэ кэґии баар буолла±ына хонтуруоллуур уорганнарга тиэрдиэхтээхтэр.
Итини таґынан µіґэ ыйыллыбыт сокуон барылыгар биир кииннэммит уорганы — Федеральнай хантараах тиґигин сэбиэтин тэрийии кірµллэр. Олор салаалара субъектар уонна муниципалитеттар таґымнарыгар эмиэ тэриллиэхтээхтэр уонна хантараах тиґигин тупсарыыга этиилэри киллэриэхтээхтэр, хантараагы толорууну хонтуруоллааґын тµмµгµн дьµµллэґиэхтээхтэр, атыылаґыыны тэрийии дьайымтыатын µрдэтэр сµбэ-лээґиннэри ырытан оІоруохтаахтар. Сэбиэт чилиэннэрэ табаары, µлэни уонна іІінµ атыылааґыны тэрийэр хамыыґыйа мунньа±ар кыттыыны ылыахтаахтар итиэннэ мунньах боротокуолугар бэйэлэрин бэлиэтээґиннэрин киллэриэхтээхтэр. Ити барыта µлэни-хамнаґы аґа±ас оІорорго туґуланар.
— Ити федеральнай хантараах тиґигэр биґиги хотугу республикабытыгар тирээн турар суолталаах ханнык уларытыылары уонна эбиилэри киллэриэххэ сібµй?
— Биґиги, дойду хотугу оройуоннарыгар тµілбэлээн олорор дьоннор, кэккэ туспа кыґал±алаахпыт. Олортон биирдэстэринэн кыстыкка бэлэмнэнии болдьо±о кылгаґа буолар. Хочуолунайы ыам ыйыгар сабан баран бала±ан ыйыгар булгуччу µлэлэтиэх тустаахпыт. Ити кэм иґигэр улахан кээмэйдээх µлэни толорууга сайаапканы аукциоІІа киллэрэн баран, онно кыайбыт тэрилтэ хаґан кэлэн µлэлиирин кэтэґэн хаарыаннаах кµммµтµн-дьылбытын барыыбыт. Соро±ор ол тэрилтэІ араас биричиинэнэн µлэлииртэн аккаастанна±ына, иккистээн аукциону ыытар бириэмэІ суох буолан хаалар. Оччо±о кыґыІІы бытархан тымныыны туох да бэлэмэ суох кірсір кыґал±а µіскµµр.
Биґиэхэ, хотугу сиргэ, материальнай-техническэй ресурсалары урутаан тиэйии диэн ійдібµл баар. Ити µлэ Хотугу Муустаах муора уонна ірµстэр ніІµі аґара уустук быґыыга-майгыга толоруллар. Онно соро±ор мууґу тэлэр ледоколу туґаныы наадата тирээн кэлэр. Оччо±о метеорологическай, гидрологическай уонна авиационнай кэтээн кірµµнµ ыытыы µлэтин толоруу ирдэнэр. Онно барытыгар ботуччу суумалаах µбµ-харчыны тілµіххэ наада. Оттон урукку сэбиэскэй кэм са±ана итини барытын государство уйунар буолара. Ол кімітµнэн быйыл эґиилги сылга сіп буолар саппаас ресурсалары депонация±а хаґаанар µтµі µгэс баара. Оттон билигин итини барытын республика±а уонна муниципальнай тэриллиилэргэ бэйэлэригэр сµктэрэр буоллулар. Онноо±ор мин Госдума депутатынан µлэлиир кэммэр хотугу таґа±аґы тиэйиини букатын да тохтоторго кэпсэтии барбытын кµµскэ туруорсан тохтоппут тµгэним эмиэ баара.
Аны балыктааґын туґунан федеральнай сокуону ылан кірµі±µІ. Ити докумуон сµрµн балаґыанньата дойду со±уруу оройуоннарыгар кір-нар уонна сынньалаІ быґыытынан тэриллэр любительскай балыктааґыІІа анаан оІоґуллубут. Оттон биґиэхэ, Саха сиригэр, итинэн айахтарын ииттэн олорор Хотугу сир тірµт олохтоох а±ыйах ахсааннаах норуоттара бааллар. Итини бол±омто±о ылан, биґиги ити сокуоІІа кинилэр ортолоругар тілібµр-дээх аукциону ыытыыны кітµрэр туґунан уларытыыны киллэрэргэ туруорсубуппут. Ону баара, бу этии сокуон уопсай тутулугар, ол эбэтэр концепциятыгар кыайан сіп тµбэспэт буолан ылыл-лыбата±а.
Оттон µірэхтээґин итиэннэ доруобуйа харыстабылын туґунан федеральнай сокуоннары олоххо киллэриини государственнай бюджеттан µбµлээґиІІэ олохтоох нэґилиэнньэ ахсаана бол±омто киинигэр ылыллыахтаа±а ыйыллыбыта. Хотугу сиргэ баар нэґилиэнньэлээх пууннарга а±ыйах киґи олороро кимиэхэ барытыгар биллэр. Ити тµмµгэр кыра комплектаах оскуолалар уонна эмтиир тэрилтэлэр федеральнай стандартка кыайан хапсыбат буолан сабыллар турукка киирбиттэрэ. Ону таґынан кый ыраах, быстар мілтіх суоллаах-иистээх сирдэринэн тар±анан сытар нэґилиэктэри материальнай-техническэй ресурсаларынан хааччыйыы ороскуота µс-тµірт тігµл кэриІэ улаатара саарба±а суох. Ол да иґин буолла±а, биґиги республикабыт государственнай бюджеттан туґанар харчыта хас сыл ахсын улам улаатан иґэр.
Ити уонна да атын боппуруостар саІа ылыллар федеральнай хантараах тиґигин туґунан сокуон барылыгар ураты миэстэни ылыахтаахтар. Ол туґунан мин соторутаа±ыта Федерация Сэбиэтигэр буолбут сµбэ мунньахха тус бэйэм кірµµлэрбин уонна сµбэлээґиннэрбин киллэрдим уонна олору бол±омто киинигэр ыларга эрэннэриини ситистим. Онон биґиги сокуон барылыгар этиилэрбитин ырытан оІорорго уонна Федерация Сэбиэтин кірµµтµгэр тµґэрэргэ анаан рабочай білі±µ тэрийдибит. Кини µлэтин дьайымтыатыттан биґиги федеральнай хантараах тиґигин туґунан сокуон барылыгар сµбэлээбит уларытыыларбыт уонна эбиилэрбит дьыл±алара быґаччы тутулуктаах буолуо±а.
Петр Томскай
«Саха сирэ» ха´ыат: http://sakhasire.ykt.ru/