Быйыл мин доҕорум, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Жирков ыҥырыытынан Ньурбаҕа ыытыллыбыт Олоҥхо Ыһыаҕар сылдьыым миэхэ биир дьоллоох, умнуллубат түгэнинэн буолла. Бу ыһыах уратыта, сүҥкэн суолтата – кини Тылга анаммыт. Саха Тылыгар. Оттон бу Тыл ханнааҕар да ордук сөҥпүт уйата, үйэлэри туораабыт сахалар өбүгэлэрин улууканнаах духуобунай, лексическэй уонна историческэй нэһилиэстибэтэ – Олоҥхо.
 
Саха сирин салайааччылара уонна республикатааҕы Олоҥхо ыһыаҕын курдук үрдүк государственнай таһымнаах ыһыаҕы  тэрийээччилэр, мин санаабар, киэҥ уонна дириҥ, ырааҕы өтө көрөр ис хоһоонноох тэрээһини түстээбиттэр: норуот түҥ былыргыттан умнубакка-тумнубакка өйүгэр тутан кэлбит сүҥкэн поэтическай айымньыта  саҥа кэмҥэ ирдэнилиннэ, ирдэнилиннэ туох да саарбахтааһына суох. Ол төрүөтэ, мин санаабар, Саха сирин государственноһа Төрүөбүт Тыл барҕарыытыгар туһаайыллыбыт дьайыылара. Бу кыаҕын толору туһанан, онон кынаттанан Саха норуота бүттүүнэ, эдэриттэн эмэнигэр тиийэ түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах эбит.
 
Аныгы үйэ ырыаһыта түҥ былыргыттан тутуллан кэлбит сиэринэн Күнү Уруйдуура аныгы кэм дьонун өйдөрүн-санааларын тутан, бу дьикти куттаах-сүрдээх ийэ-сир дойду баччааҥҥа диэри биллибэтэх баһаам элбэх ахсааннаах дьонун бэйэтигэр түмэ тарта. Дьокуускайга уонна Ньурбаҕа элбэхтэн элбэх киһи биир санаанан салайтаран, төгүрүччү туран, илии-илииттэн ылсан, ыллыы-ыллыы оһуохай үҥкүүгэ кыттан сир үрдүнэн суох саҥа рекордары олохтообуттарын аан дойдуга биллэр Гиннес экспертэрэ бигэргэттилэр.
 
Оттон ыһыах сири-дойдуну, тулалыыр эйгэни өрөгөй долгунунан көтөҕөн, киэҥ нэлэмэн Саха сиринэн барытынан тэлэһийэрэ. Республика киин куоратыттан тэйэн истэх аайы ол долгун уостуо дии санаабытым, төттөрүтүн эбии улаатан, күүһүрэн испитэ. Ону саха тыллаах государственнай деятеллэр, Ыһыах-2012 тэрийэр кэмитиэтин салайааччылара Саха Республикатын Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Николаевич Жирков, Саха Республикатын Правительствотын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Феодосия Васильевна Габышева эрчимнэринэн күүһүрдүбүттэрэ. Ыһыахтыы кэлбит хас биирдии киһи энергиятынан, үөрүүтүнэн, ыһыах улам киэркэйэн, кэҥээн испитэ.
 
Ньурбаҕа ыытыллыбыт быйылгы Олоҥхо Ыһыаҕа Саха саҥа дьылын көрсөр, Айылҕа далбарын кэрэһитинэн буолла. Күнүскү үөрүүлэх тэрээһиннэр кэннилэриттэн мин, утуйуом иннинэ, хотугу дойду хараҥарбат киэһээтинэн туһанан утуйуом иннинэ дьаарбайдым. Ол сылдьан, арай, саҥа буруус мастан оҥоһуллубут, сарайыгар диэри таһаарыллыбыт сабыс саҥа дьиэ көндөйүн көрө түстүм. Бу тутуу мин болҕомтобун бэйэтин тас таһаатынан тарта – төгүрүк. Тутуу саха былыргы үгэһин кытта сибээстээҕэ өтө көстөрө. Дьикти дьиэ барыла уон-уон икки саастаах оҕолору эмиэ умсугуппут: кинилэр өссө уурулла илик муоста мастарынан ыстана оонньууллара, үөһэ-аллараа куоталаһа сырсаллара. Саҥа-иҥэ баһаам дьоно. Кинилэргэ чугаһаан, дьиэ иһигэр киирээри халбаҥнас мастарга сэрэнэн үктэнним– ханнык тылынан кэпсэтэллэрин билиэхпин олус баҕардым. Ол кэмҥэ бэлэсипиэди мииммит оонньуу сылдьар оҕолор саастыылаахтара уол тиийэн кэлэн сахалыы тугу эрэ хаһыытаата. ¥гүс саҥа быыһыгар мин биир сир аайы ааттанар ааты өйдөөн иһиттим уонна ыйыттым:
 
- Мальчик, что ты сказал?
 
Уол дьиктиргээбиттии мин диэки көрдө:
 
- А Вы что, якутский не знаете? – кини бу сырыыга тоҥ нууччалыы ыйытта.
 
- Нет. Я не якут, - диибин.
 
- А-а… - уолчаан өйдүүрдүү кэҕис гынар уонна ыйытар:
 
- А Вы были на ысыахе? К нам приехал наш Президент Борисов!
 
- Да, - диибин. – И даже встречался с Президентом Егором Афанасьевичем Борисовым.
 
- Да-а?! – уол сүрдээхтик сөҕөн саҥа аллайар уонна үөһээ сүүрэн тилигирийэр. Кини мас талыгырыыр тыаһын баһыйа үөрүүлээх сураҕы дорҕооннохтук доҕотторугар иһитиннэрэр.
 
 Мин олус үөрдүм ол уолчаантан. Сахалыы ыраастык саҥарарыттан уонна бачча кырдьаҕас «саха» (ол аата мин) сахалыы билбэппиттэн соһуйбутуттан.
 
Олоҥхо өспөт Тыла кэлин чулуу саха суруйааччыларынан салҕаммыта. Ону таба өйдөөн, Ньурбаҕа Олоҥхо ыһыаҕын сэргэ ыаллыы ¥өһээ-Бүлүүгэ саха тыллаах биэс суруйааччыларын үбүлүөйдэрин биир дойдулаахтара ытыктаан-махтанан туран бэлиэтээтилэр. Олортон иккилэрэ мин үөлээннээхтэрим, поэттар: доҕорум Семен Руфов уонна Василий Гольдеров. ¥бүлүөйдээхтэри төрөөбүт түөлбэлэригэр, олорбут дьиэлэригэр мемориальнай музейдары, библиотекалары аһан, кинилэр ааттарын саҥа уулуссаларга иҥэрэн чиэстээтилэр.
 
Россия үгүс сэлиэнньэлэрэ дьон-сэргэ үйэлэр тухары олохсуйбут сирдэрэ ааспыт үйэ аргыардаах тоҕуһуонус сылларыгар солуута суох политическай уонна экономическай дьаһаныылар ылыныллар кэмнэригэр сүүһүнэн-тыһыынчанан ахсааннаах симэлийбиттэрэ. Арай Саха сиригэр кинилэр дьикти бэйэлээхтик этэҥҥэ ордон хаалбыттара барҕарыы бэлиэтинэн, Саха Республикатын кэнэҕэскитин кэрэһитинэн буолла.
 
Ыһыах баай уонна чаҕылхай ис хоһоонноохтук барарыгар бэйэлэрин кыһамньыларын ¥өһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин, кини солбуйааччыта Матрена Осипова, улуус эппиэттээх үлэһитэ Спиридон Борбуев, Хомустаах  оскуолатын дириэктэрэ сүүрбэ биэстээх Сергей Прокопьев, Хомустаах нэһилиэгин баһылыга Галина Васильева киллэрбиттэрэ. Удьуор ойуун Кирилл Никонович Никифоров саха суруйааччыта, прозаик Николай Габышев олорбут дьиэтин аттыгар (өтөхсүйбүт алаас тиллэн эрэрин күөл кытыытыгар сылгы үөрэ мэччийэ сылдьара туоһулуура) саҥа сэргэ турбутун алҕааһына, ахсыс кылаас үөрэнээччитэ Алина сүүһүнэн киһилээх оһуохайы таһаарыыта эмиэ бырааһынньык биир дьикти, кэрэ көстүүтэ буолла. Дьиҥнээх сахалыы тыл уйгулаах ыһыаҕа поэттар, суруйааччылар Семен Руфов, Николай Тобуроков, Василий Гольдеров, Василий Харлампьев, Сайа Михалева, Саргы Гольдерова, Дмитрий Наумов литературнай көрсүһүүлэригэр буолла. Мин доҕорум, Семен Руфов, сылдьыбыт улуустарыгар, нэһилиэктэригэр барытыгар ааҕааччыларга бэйэтин саҥа тахсыбыт кинигэтин, аан дойду литературатын классиктарын грузин Шота Руставели, англичанин Уильям Шекспир, чуваш Константин Иванов, казах Абай Кунанбаев айымньыларын сахалыы тылбааһын бэлэхтиирэ. Саха тылын маастара Семен Титович ханна да сырыттар бар дьонун ытыктабылын киинэ буолара.
 
Салгыы биһиги  ханнык да суолтан иҥнибэт УАЗиктардаах кортежпыт улуус саамай ыраах, түҥ сиригэр Хомустаах нэһилиэгэр айаҥҥа турбута. Ол иһэн, өйдүү көрбүтүм массыыналарбыт уонунан километры быһа наар саҥа тутуллубут суолунан айанныыллар. Ол аата, Саха сиригэр литературнай ыһыаҕы республика хас биирдии киһитигэр тиэрдии государственнай суолталаах тэрээһин буоллаҕа. Өссө биир үөрүүлээх түгэн мин болҕомтобун тарта – кыра сэлиэнньэлэр барылара кэриэтэ саҥа тутуллубут уонна тутулла турар дьиэлэрдээхтэр.  Мин Россия бары регионнарын кэриэтэ кэрийбит киһи өйбөр тута бэлиэтиибин: Российскай Федерацияҕа тыа сиригэр саҥа дьиэлэри тутууга, бырыһыанынан ыллахха, Саха сиригэр тэҥнээх суох.
 
Оттон ол өрүттэн эрэр сэлиэнньэлэргэ дьон тугунан дьарыктанар эбитий? Суруйааччы Николай Габышев биир дойдулаахтарын кытта кэпсэтэн билбитим: государство сүөһүнү иитии ороскуотун алта уон уонна онтон да ордук бырыһыаны бэйэтэ уйунар. Маннык  дьаһаллар тыа сирин олохтоохторо төрүт алаастарыгар төннөллөрүгэр, өбүгэлэрин сирдэрин сиэннэрин, хос сиэннэрин куоластарынан сэргэхситэн, ууһаан-тэнийэн олороллоругар кыах биэрэр.
 
Мин Саха Республикатыгар от ыйын 21-28 күннэригэр сылдьыахтаах былааным түмүгэр, бэс ыйын 27 күнүгэр биһиги автобуспут сэттэ сүүс километры аллаах аттыы айаннаан, үс улууһу тилийэ көтүтэн миигин, Семен Тиитэбиһи уонна да атын саргылаах сахалар дойдуларын уруйдаах-айхаллаах государственнай бырааһынньыгын кыттыылахтарын Дьокуускай куоракка тиэйэн аҕалла. Оттон сарсыныгар тэрилтэлэргэ көрсүһүүлэр буоллулар: үөрэҕирии Министиэристибэтигэр Саха Республикатыгар эбэҥкилэргэ, эбээннэргэ, юкагирдарга уонна чукчаларга федеральнай государственнай стандартары киллэрии туһунан сиһилии кэпсээтилэр. Бу дьаһал Сахалин нивхэлэрин, ороктарын (уильтарын) уонна эбэҥкилэрин үөрэҕирии эйгэтигэр баар ыарахаттары туоратарга олус көмөлөөх; гуманитарнай чинчийиилэр уонна Хотугу дойду олохтоох норуоттарын проблемаларын үөрэтэр Институт үлэһиттэрин кытта көрсүһүү кэмигэр биһиги норуоттарбытыгар баар үгүс боппуруостары ырытыстыбыт.
 
Саха сиригэр сырыым  үөрүүлээх уонна туһалаах түгэнинэн түмүктэннэ: Семен Руфовы уонна миигин Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Жирков приемнаата. Бу тэрээһиҥҥэ депутат уонна суруйааччы Дмитрий Наумов миэхэ анаан хаһаайыстыбаннай боппуруостарга сыһыаннаах докумуоннар папкаларын бэлэмннээбит, итиэннэ мин улахан доҕотторум – чулуу драматург, режиссер Андрей Борисов, Россия биир бастыҥ национальнай театрын дириэктэрэ Анатолий Николаев, эбээн уонна саха чулуу суруйааччыта, поэта, государственнай деятель Андрей Кривошапкин буолан ирэ-хоро кэпсэттибит.
 
Бу курдук тахсыылаах уонна туһалаах дьыалабыай кэпсэтиигэ кэнники үгүс сыллар усталарыгар кытта илигим. Чахчы бэйэлэрин дьыалаларыгар ыалдьар, үлэлэрин сыалларын, сорудахтарын чопчу билэр-көрөр, сатаан дьаһанар дьон тылын иһиттим.
 
«Биһиги, сахалар, икки аҥар тыһыынча ахсааннаах нивхтэргэ тэҥнээтэххэ элбэх ахсааннах норуоппут. Ол эрээри сүүһүнэн мөлүйүөн ахсааннаахтары кытта холоотоххо мин норуотум оннук улахан буолбатах. Онон Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттары көмүскүүр уонна харыстыыр механизмнары оҥоруу, туруорсуу дьиҥэр биһиги  бэйэбит норуоппутун аныгы кэм усулуобуйатыгар көмүскүүр уонна харыстыыр, салгыы сайыннарар механизмнары тобулуу буолар», - диэн Александр Жирков миигин кытта бэйэтин санаатын үллэстэр. Норуот муудараһа – кини киэҥ толкуйугар уонна ыарахаттартан кэхтибэккэ инники дьүккүйэр дьулууругар. Саха дьоно кэнэҕэскилэригэр эрэллээхтэр. Ону мин илэ харахпынан көрдүм уонна итэҕэйдим.
 
Итиэннэ испэр кып-кырачаан да буоллар эрэл кыыма хаттаан умайда – бэйэм, төрөөбүт норуотум инники дьылҕатыгар эрэл быыкаа кыыма…  
 
Владимир Санги,
нивх суруйааччыта
(Альбина Борисова тылбааһа)