Норуот депутаттарын Саха Республикатын бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэнигэр талыллыбыккытынан эҕэрдэлиибин. Эһиэхэ республика сокуоннарын оҥорууга көдьүүстээх үлэни баҕарабын.

 

Инники түөрт ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин опытыгар тирэҕирэн, дойдуга үөскээбит бүгүҥҥү быһыыны-майгыны, итиэннэ Российскай Федерацияҕа уонна Саха Республикатыгар парламентаризм инники дьылҕатын туһунан анаарыылары аахсан туран, саҥа талыллыбыт парламент инники үлэтин сүрүн хайысхаларын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Бүгүн этиллэр тезистэр биһиги республикабыт судаарыстыбаннай былааһын үрдүкү сокуон оҥорор, бэрэстэбиитэллээх уонна хонтуруоллуур уорганын статуһун, аатын-суолун, суолтатын үрдэтиигэ, кини үлэтэ утумнаах уонна туруктаах буолуутун ситиһиигэ, республика уопсастыбаннай-политическай системата бүттүүн биир тиһиктээх, кэлим буолуутун хааччыйыыга туһуланаллар.

 

Билиҥҥи парламент үлэтэ Россия экономиката түһүүлээх-тахсыылаах уустук кэмигэр түбэһэр чинчилэннэ.  Российскай Федерация кэлэр сыллааҕы бюджетыгар бөрүкүтэ суох көннөрүүлэр киирэн эрэллэр. Ол биһиги республикабыт бюджетыгар, үппүтүгэр-харчыбытыгар охсуутун намтатар эбии дьаһаллары ылынарбытын ирдиир. Итинтэн сылтаан биһиги дьоҥҥо-сэргэҕэ соччо кэрэхсэммэт даҕаны быһаарыылары ылынарга күһэллиэхпит, онуоха депутаттар бэлэм буолуохтаахтар. Саха Республикатын судаарыстыбаннай бюджетын табыгастаахтык тыырыыга уонна көдьүүстээхтик толорууга туһаайыллыбыт дьаһаллар ураты хонтуруолга ылыллыахтаахтар.

 

Республика парламена дойдубут финансовай, экономическай уонна социальнай эйгэтигэр тахсар уларыйыыларга хардаран, экономика тыын суолталаах салааларын тэтимнээхтик сайыннарыыга туһуламмыт саҥа суоллары тобулара ирдэнэр. Республика парламена туһааннаах сокуоннары ылыныыга уонна олор тутуһуллууларын ирдэһиигэ суолтата уонна эппиэтинэһэ биллэ күүһүрүөхтээх. Онуоха Президент даҕаны, Правительство даҕаны, Ил Тµмэн даҕаны бюджет социальнай өттө уларыйбатыгар, мөлтөөбөтүгэр биир санаалаах уонна дьулуурдаах буолуохтаахтар.

 

Үөһэ этиллибитин курдук дьаһаныы, Парламент Саха Республикатын Президенин уонна Правительствотын кытта хардарыта итэҕэйсэн, эрэнсэн үлэлииригэр итиэннэ бары партиялары, уопсастыбаннай холбоһуктары, гражданскай уопсастыба атын институттарын кытта сыһыаныгар тирэх буолуоҕа.

 

Республика социальнай-экономическай сайдыытыгар судаарыстыба стратегическай кэскилин тутуһар сокуоннарга улахан болҕомто ууруллуоҕа. Онуоха социальнай эйгэҕэ бизнеһи кытта тэҥҥэ тутуһуу, төрүт айылҕабыт харыстабылын, сир сыһыаннаһыыларын, ону тэҥэ Саха сиригэр олохтоох дьон-сэргэ уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын эйгэтигэр бэйэбит туспутун сокуонунан көмүскээһини хааччыйыах кэриҥнээхпит.

 

Тыа сирин туруктаах сайдыытын биэс сыла биллэрилиннэ. Ил Түмэн тыа сирин олоҕун тупсарыыга болҕомтото ахсыа суоҕа. Биһиги инвестицияны түмэр кыаҕы улаатыннарыыга, судаарыстыба уонна бизнес көдьүүстээхтик хардарыта дьайсар, бииргэ үлэлиир суолларын  тобулууга, олохтоох салайыныыга былааннааһын уонна салайыы ордук көдьүүстээх, туһалаах ньымаларын киллэриигэ сөптөөх дьаһаллары ылыныахтаахпыт. Олохтоох былаастар улахан, кэскиллээх дьаһаллары көҕүлүүрү, туруорсары сатыах кэриҥнээхтэр. Улуустар уонна поселениелар социальнай-экономическай сайдыыларыгар тирэх буолар сокуоннары оҥорууну эмиэ олохтоох дьаһалта тэҥҥэ саҕалаһыахтаах. Олохтоох бюджеттар дохуоттара биллэрдик улаатарын ситиһэр туһуттан биһиги бу бырайыактар олоххо киириилэригэр көмөлөһүөхпүт.

 

Российскай Федерация  Федеральнай Мунньаҕын кытта, Российскай Федерация сокуону оҥорооччуларын Сэбиэтин кытта, Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаннай былааһын сокуон оҥорор, бэрэстэбиитэллээх уорганнарын салайааччыларын Сэбиэтин кытта, итиэннэ «Дальнай Восток уонна Забайкалье» Парламентскай ассоциацияны кытта үлэ салҕаныаҕа. Маныаха федеральнай таһымҥа сокуону оҥоруу эйгэтигэр Уһук Хоту дойду уонна Арктика оройуоннарыгар инвестицияны түмүүгэ ордук улахан болҕомто уурулларын ситиһиэхтээхпит. Ордук чуолаан түһээни уонна тарыыбы сүрүннээһини, нефть, газ, хайа баайын хостуур промышленность салааларын курдук биһиги республикабыт экономикатыгар улахан суолталаах салааларга түһээн төлөбүрүн аттарыыга сөптөөх дьаһаллар ылыллыахтаахтар.  Энергетикаҕа уонна транспорга табыгастаах тарыып олохтонуох, оҥорон таһаарар үлэ инновационнай салаалара өйөнүллүөх кэриҥнээхтэр. Сокуону оҥорууга көҕүлээһиннэрбитин федеральнай таһымҥа лаппа утумнаахтык уонна дьаныардаахтык туруорсуохтаахпыт. Ол инниттэн сокуону көҕүлүүр бырааптаах атын субъектары кытта сүбэлэһэн, тэҥҥэ өйөһөн үлэни тосту күүһүрдүөх тустаахпыт. 

 

Республикаҕа кэлэр өттүгэр улахан суолталаах дьаһалынан республика салайааччытын талыы буолуоҕа. Ааспыт сылга биһиги республика саҥорбуппут, «Саха Республикатын Ил Дарханын быыбарын туһунан» Сокуону  ылыммыппыт. Онон бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн республика олохтоохторун бүттүүн тэҥ уонна быһаччы быыбардыыр бырааптарыгар олоҕуран, республикабыт Ил Дархана бүттүүн быыбарынан талыллар буоларын хааччыйыаҕа.

 

Ытыктабыллаах норуот депутаттара! Биһиги экономикаҕа уонна социальнай эйгэҕэ ситиһиллибит тэтими ыһыктыбакка сайыннарыах, уһун болдьохтоох соруктары  уонна бырайыактары олоххо киллэриини салгыах тустаахпыт. Туруктаах, эйэлээх уопсастыбаннай-политическай быһыыны-майгыны харыстааһын уонна бөҕөргөтүү ураты суолтаны ылыахтаах. Итиниэхэ былаас атын хайа да уорганыттан Саха Республикатын Ил Түмэнэ сүрүннүүр тирэх буолуохтаах.  Парламент элбэх партиялаах, онон политическай күрэстэһиигэ кыах баар. Республика правовой эйгэтин сайыннарыы халбаҥнаабат мэктиэтинэн саталлаахтык, сөпкө оҥоһуллубут сокуоннары ылыныы, сокуону оҥорууга депутатскай корпус үлэтин көдьүүһүн үрдэтии, парламент үлэтэ дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буолуутун ситиһии буолуохтара.

 

Норуот депутата буолуу – республикабыт уйгута улаатарын туһугар, быыбардааччылар итэнҕэллэрин толорор иннигэр улахан эппиэтинэһи, ахсаабат үлэни ирдиир.

 

Биһиги Саха Республикатын Ил Түмэнин статуһун биллэ бөҕөргөтүөх уонна үрдэтиэх кэриҥнээхпит. Хас биирдии депутат бэйэтин депутатскай боломуочуйатын толорууга үтүө холобуру көрдөрөргө, дьоһун ааттаах-суоллаах, идэтин толору баһылаабыт үрдүк таһымнаах, бигэ, дьоҥҥо дэбигис өйдөнөр гражданскай позициялаах буоларга дьулуһуохтаах. Республикаҕа судаарыстыбаннай былаас сүрүн күүһүн – Саха Республикатын норуотун интэриэһин туруулаһааччы быһыытынан норуот депутатын правовой статуһун итэҕэтиилээхтик толорор туһугар бэйэбит үлэбитигэр сокуоннаһы өрө тутан Российскай Федерация Конституциятынан уонна Саха Республикатын Төрүт Сокуонунан, федеральнай уонна республикатааҕы сокуоннарынан салайтарыах тустаахпыт.

 

Саха Республиката социальнай, уопсастыбаннай-политическай бигэ туруктаах, үчүгэй олохтоох, экономическай сайдыылаах регион буоларын ситиһии – биһиги барыбыт халбаҥнаабат сорукпут.

 

 

 

Саха Республикатын бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэнин пленарнай мунньаҕа,

2013 сыл алтынньы 2 күнэ