Гаврил Николаевич АЛЕКСЕЕВ 1979 с. Горнайга төрөөбүтэ. Санкт-Петербурдааҕы Экэниэмикэ уонна үп судаарыстыбаннай университетын 2001 с. бүтэрбитэ. 2001-2003 сс. Култуура уонна Үп министиэристибэлэригэр идэтинэн үлэлээбитэ.

2003-2013 сс. “Якутскэнерго" АХ ААУо үпкэ управлениетын экэнэмииһинэн, сүрүннүүр экэнэмииһинэн, салайааччы солбуйааччытынан, буҕаалтыр департаменын салайааччынан, кылаабынай буҕаалтыр солбуйааччытынан үлэлээбитэ. 2013 с. тохсунньутуттан "Сахаэнерго" ААУо генеральнай дириэктэрин экэниэмикэҕэ, үпкэ бастакы солбуйааччы. 2013 с. балаҕан ыйыттан “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа испииһэгинэн  Горнай уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыттан дьокутаакка талыллыбыта. Кэргэннээх, икки оҕолоох.

 

 

– Тыа дьонун саамай улахан кыһалҕалара – олох-дьаһах хаачыстыбата. Уотунан, сылааһынан хааччыйыыны тэрийии уонна ол төлөбүрэ нэһилиэнньэҕэ охсуутун чэпчэтии  тыын суолталаах. Манна уонунан сылларга мунньуллубут уустук боппуруоһу быһаарыахха наада. Дьон-сэргэ сыл аайы наар тарыып үрдүүрүн, олох ыарыырын эрэ көрөр. Итиннэ дириҥник ылыстахха, уоту, итиини оҥорор, атыылыыр, туһанар, атыылаһар өрүттэр интэриэстэрин сааһылаатахха, маны быһаарыахха сөп. Дьокутаат быһыытынан онно үлэлэһэ сылдьабын.

 

Бастакы түмүк баар. Ил Түмэн билиҥҥи састаабын биир улахан ситиһиитэ – бүтэһик мунньахха “Элэктэриичэстибэҕэ, ититэр эниэргийэҕэ чэпчэтэр тарыып туһунан” СӨ сокуонун ылынныбыт. Бу сокуонунан Бүлүү ГЭС-тэн уот ылар нэһилиэктэр элэктэриичэстибэнэн ититинэр буоллахтарына, уокка чэпчэтиилээх тарыыбы туһаныахтара. Бүддьүөттэн 68 мөл. солк. субсидия көрүлүннэ. Биллэн турар, бу суума барыларыгар тиийбэт. Уоппут ситимин техническэй туруга мөлтөх. Бүлүү эҥээр нэһилиэктэргэ уотунан ититии барыларыгар кыайан бэриллибэт. Саамай сүрүнэ – тыа дьоно уотунан ититинэллэригэр сокуон өттүттэн көмүскүүр улахан суолталаах суол арылынна. Энэргиэтиктэри, ОДьХХ үлэһиттэрин кытта бииргэ үлэлээн, сыл аайы бу сокуоҥҥа хабыллар дьон ахсаанын элбэтэн иһиэхпит. Үөһээ Бүлүүөттүгэр бу үлэ бара турар.

 

 

– Уотунан ититинии киэҥник тарҕанарын Сунтаар-Ньурба уотун ситимэ тутулла илигэ атахтыыр. Бүлүү улуустарын ылан көрдөххө, Бүлүү гааһынан ититинэр, Сунтаарга 220-лээх ситим кэлбитэ. Ордук Үөһээ Бүлүү, Ньурба кыһалҕалаахтар. ВЛ-200 элбэх үбү эрэйэр: 3 млрд. солк. СӨ Бырабыыталыстыбата итини федеральнай бүддьүөттэн үбүлэтэр туһугар үлэлэһэр. Федеральнай киин “РФ бүддьүөтүттэн  үбүлүөхпүтүн сөп, ол эрээри социальнай бырайыак буоллаҕына, харчы биэрбэппит, биисинэс интэриэстээх буолуохтаах” дииллэр. Ньурбатааҕы ХБК диисэлинэн олорор. “АЛРОСА-ны” кытта кэпсэтии барар. Ол иһин уот ситимин бырайыага “нэһилиэнньэни сэргэ Накыыҥҥа тиийэн алмаас хостооһунун элэктэриичэстибэнэн хааччыйыахтаах” диэн оҥоһуллар. Ылыналлар дуу, суох дуу – көстөн иһиэ.

 

– Балаһыанньа ыарахан, ол эрээри кириисискэ тиийэ иликпит. Үлэ барар. Кыра сыыһа баар, көннөрүллэр. Дьиҥинэн, чох куһаҕана  суох оттук, сыаната чэпчэки. Үчүгэй бырайыактаах типовой хочуолунай наада. Биһиги элбэх чохтоохпут эрээри, үчүгэй энэргэтиичэскэй чохпут суох.

 

“Сахаэнерго” Депутатскай ТЭЦ-гэр чоҕу урут Дьабарыкы Хайаттан таһар этэ. Ол чох хаачыстыбата мөлтөх. Ол иһин иккис сылбытын үчүгэйдик умайар чоҕу Хакасияттан таһабыт. Сүрдээх ырааҕынан айаннаан тиийэр. Ити ороскуоттаах. Онон инникитин хайдах гынан уоту, итиини биэрэр ыстаансыйабытын, хочуолунайбытын чэпчэки, табыгастаах оттукка көһөрөрү толкуйдуохтаахпыт. Тугу талабыт, таһыы ороскуотун хайдах чэпчэтэбит? Билигин “хоту бөһүөлэктэргэ ньиэп оттуктаах күүстээх диисэл ыстаансыйа туруоран баран, ититиини уокка көһөрбүт киһи” диэн үөрэтэн эрэбит. Элбэх кыһалҕа быһаарыллыан сөп. Хочуолунай тутар, теплотрасса тардар, үлэһит дьону тутар кыһалҕа сотуллар.

 

Үчүгэй ыстаансыйа туттуҥ – уот, итии баар. Ньиэп сыаната диисэл киэниттэн икки төгүл кыра. 1 туонната 14 тыһ. солк., тиэрдиитин кытта 22 тыһ. солк. курдук тахсар. Диисэл 1 туонната 45-50 тыһ. солк. Хочуолунай саахалламмат, турба тоҥмот. Саппааска иккис диисэли туруордуҥ да бүтэр.  Билигин төһө ороскуот буоларын ааҕа сылдьабыт. Ньиэп кыһын тоҥор, харайарга эрэйдээх соҕус да, быһаарыллар кыахтаах.

 

– Билбэтим. Ол эрээри Бүлүү ГЭС-н уотун туһаныыга итинник барбыттара. Айхал, Удачнай уотунан ититиллэр гына оҥоһуллубуттара.

 

Онтон ырыынакка киириигэ уот сыаната гааһынан да оҥор, сэлээркэни, ньиэби, чоҕу да туһан (дьиҥэр, ГЭС олох босхо) – сыаната биир буолуохтаах диэн федеральнай сокуон уларыйбыта. Инньэ гынан Бүлүү ГЭС-н 1 кВт уотун сыаната 6 солк. буолан хаалар. Билигин “АЛРОСА” “эһигиттэн 6 солк. уот ылбаппын, ыарахана бэрт, ол оннугар гаас тардан хочуолунай туттуом” диир. Айхалга диэри гаас тардан, хочуолунайдара гааһынан оттуллар. Удачнайга баран иһэн тохтоотулар. Саха сиригэр уот, итии боппуруоһа көрөрүҥ курдук, дьикти баҕайы балаһыанньалаах. Уопсайынан, ититиини уокка көһөрүү үөрэтиллиэн наада. Сотору ааҕан бүтэриэхпит, сатанарын-сатамматын билигин этэр кыаҕым суох.

 

– Элэктэриичэстибэ улахан социальнай суолталааҕынан көҥүл сыана олохтоммот, судаарыстыба быһаарар. Уот оҥоруутун ороскуота хоту ыарахан, куорат сиргэ чэпчэки. Ол да буоллар уот оҥорор тэрилтэ барыларыттан тус-туһунан төлөбүрү ылбат. Барытын эбэн баран, орто тарыып  таһаарар (перекрестное субсидирование). Холобур, 2013 с. хоту 1 кВт. уот оҥҥоһуллар сыаната  28-45 солк., ким да кыайан төлөөбөт ыарахан сыаната. Хоту дьонтон, тэрилтэлэртэн “Якутскэнерго” орто тарыыбынан 1 кВт иһин 3,5 солк. ылабыт. Ити 28 солк. икки 3,5 солк. икки ардын араастаһыытын “АЛРОСА”, “Якутуголь” курдук улахан тэрилтэлэр төлүүллэр. Кинилэр итини сөбүлээбэттэр. Алмаасчыттар “уоппутун Бүлүү ГЭС-н ылабыт, 1 киловатын ороскуота солкуобайы да кыайбат, итини билэн олорон биһиги хотулар ороскуоттарын сабарга  6 солк. тоҕо төлүөхтээхпитий?” дииллэр. “Газпром”, “Сургутнефтегаз”, “Транснефть” курдук биһиэхэ үлэлиэхтээх улахан тэрилтэлэр “биһигиттэн төлөтөр уоккут үбүттэн хоту улуустаргыт иһин төлөтөр усулуобуйаҕытын ылыҥ, оннук оҥорботоххутуна, бэйэбит ыстаансыйа туттуохпут” дииллэр. “Сургуттар” Талакааҥҥа электростанция туттубуттара. Оттон биһиги ити орто тарыыпка хапсар 124 диисэл ыстаансыйалаахпыт. 2014 с. балар орто тарыыпка тахсар  ороскуоттарын сабарга 5 млрд солк. наада. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ итиччэ үбү уйунар кыаҕа суох. Маныаха үрдүкү салалтабыт билигин федеральнай бүддьүөтү кытта күүскэ үлэлиир. Соторутааҕыта бэрэсидьиэн Е.Борисов бу боппуруоска РФ үбүн миниистирэ А.Силуановы кытта көрүстэ. Мин ахсынньыга РФ Энэргиэтикэтин министиэристибэтигэр сылдьыбытым. Биһиги тарыып араастаһыытын федеральнай бүддьүөт төлүөхтээх диэн туруорсабыт. Тоҕо диэтэххэ, маннык быһыы бүтүн Арассыыйа үрдүнэн Саха сиригэр эрэ баар. Биһиги биэс сылга ылыҥ диэн көрдөһөбүт. Кэпсэтии олус ыараханнык барар. Москубалар позициялара судургу. “Сиргит баайа элбэх, улахан хампаанньаларгыт сүктүннэр эбэтэр бүддьүөккүт улахан, онтон 5 млрд тоҕо биэрбэккит?” дииллэр.

 

 

– Эппитим курдук, энэргиэтикэбит олус уустук оҥоһуулаах, ордук социальнай суолтата баһыйар. Оҥоһуллар харчытын аахтахха, тыа дьоно өссө элбэҕи төлүөхтээхтэр. Дьокуускайга олорор дьоҥҥо ГРЭС субу турар, куорат ыалыгар тиэрдэргэ ороскуот олох кыра. Ырыынак сокуонунан куорат дьоно тыа дьонунааҕар балтараа төгүл аҕыйаҕы төлүөхтээх этилэр. Бэл, федеральнай былаас “тыа сиригэр уот тиэрдиитэ ыараан тиийиэхтээх, тарыыбы тоҕо чэпчэтэҕит?” диир. Сыл аайы “тыа сиригэр тоҕо кыра оҥордугут?” диэн ыйыталлар. Өрөспүүбүлүкэ бакаа ону тутан олорор. Иккис өттүнэн, тыа дьонугар уот сыанатын хайдах кыччатыахха сөбүй? Уот төлөбүрүн чэпчэтэргэ нэһилиэнньэ уот оҥоһуута ыараханын  өйдөөн, бэйэтэ харчытын харыстыыр туһунан толкуйдуохтаах. Итиниэхэ судаарыстыба кэккэ усулуобуйаны олохтоору гынар.

 

От ыйын 1 күнүттэн уокка туһаныыга “социальнай нуорма” киириэхтээх. Ол эрээри, билигин соҕуруу итиннэ улахан мөккүөр барар. Дьиҥинэн, үчүгэйдик толкуйдаан оҥордоххо, бу нуорма тыа дьонугар уот харчытын чэпчэтиигэ сүрдээх наадалаах буолуо этэ. Буорту гымматтара буоллар. Бу сокуонунан эрэгийиэн олохтообут нуорматыттан элбэҕи туттубат буоллаххына, кыраны төлүөхтээххин. Элбэх тэлэбиисэрдээх, улахан халадьыынньыктаах, бэл, бассыайыннаах, уоту дэлэйдик туттар баай дьон элбэҕи төлүөхтээхтэр. Тыһыынчанан кВт туттар эрээри, кыра дохуоттаах тыа ыалын курдук төлүүр дьон бааллар. Үһүс өттүнэн эниэргийэни харыстааһын күүскэ барыахтаах. Ыал барыта “хайдах гынан нуормаҕа киирэбин?” диэн толкуйдуохтаах. Аҕыйах сылынан уртууттаах, эниэргийэ харыстыыр лаампалары диодтаах лаампалар солбуйуохтара. Билиҥҥитэ сыаналара үрдүк, биирэ – 400 солк. Диод өссө кыраны сиир. “Сахаэнерго” хоту дьон уот иһин төлөбүрдэрин аҕыйатаары, эниэргийэни харыстыыр социальнай эспэримиэни саҕалаата. Өлөөҥҥө 4000 уоту кыратык сиир лаампаны аҕалан уларыттыбыт. 120 солк. ылан баран 50 солк. атыылаатыбыт. Биир итинник лаампа икки төгүл аҕыйах уоту сиир. Хас биирдии лаампаттан 70 солк. ночоотурдарбыт да, ити лаампаларынан 1 ый холбоннохторуна, диисэл ыстаансыйабытыгар ороскуотурар уматыкпытын кэмчилээн ночооппутун толуйабыт. Сыл түмүгэр улаханнык кэмчилиибит. Дьикти экэниэмикэ буолбат дуо? Быйыл ити үлэни салгыыр былааннаахпыт.  Эниэргийэни кэмчилээһин куолу буолбатах, харчыбытын халлааҥҥа көтүппэт биир ньымабыт буолар.

 

– Энэргиэтикэ уонна ОДьХХ сокуон өттүнэн сааһыланарыгар күүскэ үлэлиэхпин баҕарабын. Саха сиригэр олох хаачыстыбатын ыстандаарда баар буолуохтаах. Киһи тугунан хааччыллыахтааҕа: сылаас туалет, тымныы-итии уу, ититиилээх дьиэ, уо.д.а. цивилизация ситиһиитэ – барыта ыйыллыбыт сокуона наада. Ол эрээри “судаарыстыба оннук олоҕу оҥорон биэриэхтээх, дьону иитиэхтээх” диэн боппуруос турбат. Киһи үлэлээн ситиһиэхтээх. Бастаан бу ыстандаарка төһө киһи эппиэттиирий диэн ааҕыллыахтаах. Оттон судаарыстыба соруга – ол таһымҥа тиийбэт, кыаммат дьоҥҥо көмөлөһүү. Дьоҥҥо сыал-сорук буолар ориентир баар буолуохтаах. Итини ситиһэргэ элбэх үлэ миэстэтэ тэриллиэхтээх. Көрөргүт курдук, олох хаачыстыбатын үрдэтии – былаас уонна нэһилиэнньэ бииргэ быһаарар улахан кэлим  боппуруоһа.

 

Ити баҕа санаабын дьон өйүүрүн ситиһэрбэр түөрт аҥаар сыл хаалла. Биллэн турар,  быыбардааччыларым этиилэрин толорор үлэм инники күөҥҥэ сылдьыахтаах.