Саха Республикатын Ил Тµмэнин Председателэ А.Жирков Дьокуускайга «Республикаҕа түргэнник тутуллар объектары тутуу үөрүйэҕэ уонна инникитэ» диэн «төгүрүк остуол» кыттыылаахтарын иннигэр этиитэ.
– Бүгүҥҥү мунньаҕынан Республика V-с ыҥырыылаах Ил Түмэнэ Саха сиригэр производственнай объектары, дьиэни-уоту тутуу олохсуйбут концепциятыгар уларытыыны киллэрэргэ былааннаабыт үлэтин саҕалыыр. Уларытыы республикаҕа тутуу комплексыгар аныгы технологиянан тутууну күүскэ тэнитиигэ көмөлөһүөхтээх. Тута этэбин – аныгы ньыманан тутуу бу кэскиллээх, Аан дойдуга күүскэ тэнийбит хайысханы биһиги Саха сиригэр сатаан туттар, туһанар буолуохтаахпыт. Ити – олох, сайдыы ирдэбилэ. Онон бу хайысхаҕа үлэни Ил Түмэн бэйэтигэр анал сорук оҥостон саҕалыыр уонна олоххо киириэр, сокуонунан, нормативтарынан мэктиэлэнэн атаҕар туруор диэри үлэлэһиэҕэ. Ил Түмэҥҥэ бу үлэни Александр Афанасьевич Романов салайар тустаах комитета тэрийэр.
Бүгүн биһиги бу күҥҥэ диэри тутуу саҥа хайысхатыгар туох ситиһиилээхпитин, итэҕэстээхпитин ырытыахпыт, инникибитин быһаарсыахпыт. Ол кэнниттэн Ил Түмэн Республика Правительствотын, уонна бу хайысхаҕа ылсан эрэр тэрилтэлэр салалталарын кытта республикаҕа капитальнай тутуу эйгэтигэр саҥа технологиянан тутууну олохсутууга, өйөөһүҥҥэ сокуон, дьаһал өттүттэн туох оҥоһуллуохтааҕын быһаарыаҕа.
Бүгүн республикаҕа кыра уонна орто кээмэйдээх социальнай уонна промышленнай объектары тутууга биһиги этэр уларытыыларбытын киллэрэргэ үс сүрүн төрүөтү аахсабыт:
Бастакытынан. Республикаҕа социальнай уонна промышленнай объектары тутуу кээмэйэ улаатан, тэтимэ күүһүрэн иһэр. Инникитин бу тэтим мөлтүө суохтаах. Ол иһигэр олорор дьиэлэри, биирдиилээн дьон бас билэр дьиэтин киллэрэн туран, оскуолалары, балыыһалары, детсадтары, онтон да атын социальнай объектары тутуу, тыа хаһаайыстыбатын, производство атын көрүҥнэригэр объектары тутуу кэҥээн, элбээн иһиэхтээх.
Иккиһинэн. Ити үөһээ этиллибити сэргэ аны биһиэхэ республикаҕа тутуу матырыйаала, тутуу барыта даҕаны бэйэҕэ турар сыаната үрдээн иһэр. Холобур, бүгүн Черскэйгэ 270 миэстэлээх оскуола үгэс буолбут тутуу ньыматынан 670 мөлүөйүөн солкуобайга тутуллар. Бэйэҕит санаан көрүҥ – аҥардас бу биир объект республикаҕа үөрэх эйгэтигэр 2014 сылга тутууга көрүллүбүт инвестиция үбүн биэс гыммыт биирин ылар. Тутуубут маннык ыараан иһэр буоллаҕына тутуу тэтимин үрдэтэр туһугар сыллата бюджекка көрүллэр үп-харчы балысхан кээмэйинэн эбиллэн иһэрэ ирдэнэр. Ол гынан баран, үсүһүнэн, республика бюджета итини толору уйар кыаҕа суох. Эһиги, сыһыаннаах дьон, билэҕит, ааспыт сылларга республика бюджетыгар тутууга көрүллэр үп улаатан испитэ, 2013 с. – 17,6 млрд. солк. тиийбитэ. Онтон 2014 сылтан бу эбиллии тохтоото, сарбылынна. Ити төрүөтүн эһиги эмиэ билэҕит, уонна Россияҕа экономическай быһыы-майгы көнө охсон, кэлэр 2015 сылга даҕаны бюджеппытыгар киирэр үп-харчы эбиллэ түһүө диэн эрэнии кэрэгэйин эмиэ билэҕит эбэтэр сэрэйэҕит. Көстөрүн курдук, тутуу сыаната биһигиттэн тутулуга суох үрдүү турар кэмигэр тутууга түргэн тэтими ситиһэр кыаллыбата өйдөнөр.
Маннык быһыыга хайдах дьаһаныахтаахпытый? Бастатан туран тутуу сыанатын чэпчэтэр суолу тобулуохтаахпыт. Тутуу сыанатын чэпчэтиигэ хас да сүрүн хайысха баар:
1. Тутуу матырыйаалын сыанатын түһэрии; 2. Тутуу ыйааһынын чэпчэтии (ол тутуу матырыйаала таһаҕастанарыгар, сири-буору объект наһаа күүскэ баттаабат буоларыгар, тутууну судургутутарга, түргэтэтэргэ туһалаах); 3. Тутууну хас эмэ сыл соспокко түргэнник, (биир-икки сылынан), эбэтэр адьас түргэнник (сыл иһигэр) бүтэрии. (Тутууга үлэлиир дьон хамнастара манна толук барбакка, туспа быһаарыллыахтаах. Ол туһунан сотору эмиэ эргиллэн кэпсэтиэхпит).
Аны туран, бу чэпчэки сыанаҕа уонна кылгас кэмҥэ тутуллубут объекпыт тупсаҕай, сылаас, олорорго-үлэлииргэ табыгастаах, үйэлээх буолуохтаах. Наука тылынан эттэххэ: үлэҕэ киирбит тутуу аныгы ирдэбилгэ дэгиттэр сөп түбэһэр буолуохтаах.
Дьэ оннук тутууну хантан булабыт?
Дьиҥэр, итини көрдүү аһары ыраата айанныыр кыһалҕа биһиэхэ суох. Аан дойдуга, Россияҕа даҕаны үлэ-олох аныгы, үрдэтиллибит ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр чэпчэки уонна түргэнник таҥыллар тутуу хайысхата түргэнник сайдар. Тас, технология өттүнэн сайдыылаах дойдуларга аһара ыарахан кээмэйдээх тутуулартан аккаастаммыттара, тумнубуттара ыраатта. Россияҕа ити кэнники 20-чэ сылга киирэн, балайда түргэнник сайдан эрэр. Биһиэхэ, Саха сиригэр эмиэ, ордук кэнники сылларга, саҥа ньыманан үлэлиир хас да тэрилтэ үөскээн, атаҕар тура сатаан эрэр. Холобур: «Адгезия» – Охлопков М.Ф. салайар, «Завод базальтовых материалов» – Жирков Е.П. салайар, «Интехстрой» –Иванов Н.В. салайар, «Строй-индустрия» - Е.П. Неустроев салайар, онтон да атыттар. Бу тэрилтэлэр үчүгэй уратылара – тутуу матырыйаалын үгүс өттүн манна, бэйэбитигэр, Саха сиригэр оҥороллор. Саха сиригэр олохтоох тутуу промышленноһын, тутуу технологиятын, тутуу матырыйаалын оҥорууну сайыннарар соруктаах дьон, бу бэйэбитигэр үөскээн тахсыбыт тэрилтэлэри өйүөхтээхпит.
Үөһээ этиллибит, онтон да атын тэрилтэлэр саҥа технологиянан тутуулары республикаҕа олохсута сатыыллар. Дьокуускайга, Мэҥэ-Хаҥаласка, Чурапчыга, Үөһээ Бүлүүгэ, Горнайга, Уус-Алдаҥҥа, сорох атын да улуустарга биирдиилээн да буоллар, бу тутуу саҕаланан эрэр. Холобура, Мэҥэ-Хаҥалас Томторугар «Адгезия» тэрилтэ 80 миэстэлээх оскуоланы 7 ый иһигэр 90 мөл. солк. тутан үлэҕэ киллэрдэ. Уус-Алдан Тиит-Арыытыгар «Сахабазальт» тэрилтэ 60 миэстэлээх оскуоланы сылы кыайбат кэм иһигэр 19 мөл. солк. тутан бүтэрдэ. Мэҥэ-Хаҥалас Маттатыгар 45 миэстэлээх детсады «Адгезия» уонна «Жилстройинвест» тэрилтэлэрэ 20 мөл. солк. туппуттара.
Аныгы ньыманан тутуу киһи мөккүспэт хас даҕаны ордуктардаах:
1. Түргэнник тутуллар. Ити биһиги кылгас сылаас кэмнээх дойдубутугар суолтата улаатан тахсар.
2. Тутуу сыаната лаппа (2-5 төгүлгэ тиийэ) чэпчиир.
3. Ирдэбилгэ сөп түбэһэр гына оҥоһуллар буолан сылаас, киэҥ, сырдык уонна тимир-бетон тутууттан улахан итэҕэһэ суох үйэлээх.
4. Объект ыйааһына чэпчэки, онон хоту дойду кэбирэх сиригэр тутарга табыгастаах.
Ити сүрүн өрүттэрин таһынан саҥа ньыманан тутуу таһаҕастыырга чэпчэки. Холобур «Адгезия» оҥорор эриллэн киирэр тимир сваялара тимир-бетон сваятааҕар уйумтуолара итэҕэһэ суох эрээри уон төгүл чэпчэкилэр. Ол аата биир тиэйиигэ 5 буолбакка, 50 сваяны тиэйиэххэ сөп. Төһөнөн тиэйэр сириҥ ыраах да, тимир свая сыаната чэпчээн иһэр.
Саҥа ньыманан тутуу конструкцията судургу, онон олохтоох дьону дэбигис үөрэтэн, тутууга тардыахха сөп.
Саҥа ньыманан тутууга олохтоох матырыйаалы туттуу кэҥиир, тутуу матырыйаалын оҥорор тэрилтэлэри миэстэтигэр тэрийэр кыах үөскүүр. Ол олохтоох дьону үлэҕэ тардар.
Биир суолу ордук кичэйэн бэлиэтиибин. Республикаҕа тутуу тэтимин түргэтэтэр сорук өссө биир өрүттээх. Биһиги, төһө даҕаны ыаллыы субъектартан социальнай объектары, ордук оскуола дьиэлэрин тутууга лаппа чорбойон истэрбит, республикаҕа социальнай объектар эргэрэн – хаарбахтыйан иһиилэрин кыайан ситэ иликпит. Ити ордук тыа сиригэр, ордук чуолаан аҕыйах нэһилиэнньэлээх түөлбэлэрбитигэр охсуулаах. Республикаҕа бүгүҥҥү күҥҥэ официальнайдык билиниллэр 280-ча кыра бөһүөлэк баар. Бу бөһүөлэктэри барыларын биирдии квадратнай миэтэрэтэ 100-кэ тыһыынчаҕа чугаһыыр сыаналаах тимир-бетон тутууларынан хааччыйыахпыт диэн этэр да кэрэгэй. Онтон үчүгэй тутуу түөлбэ кыратыттан-улаханыттан тутулуга суох барыахтаах. Ол эбэтэр, бу саҥа, аныгы ирдэбилгэ сөп түбэһэр, сыаната чэпчэки, үйэлээх, таһаҕастааһына дэбигис тутуулары биһиги сүрүн түөлбэлэрбитигэр, тыа сиригэр ордук хото тэнитиэхтээхпит.
Күн-дьыл күүппэт. Манна мунньахха үксэ тутааччылар, производство салайааччылара, улуустар бэрэстэбиитэллэрэ мустан олороҕут. Саҥа ньыманан тутуу кэскилин өйдүүгүт. Ил Түмэн саҥа ньыманан тутууну сокуон, үп-харчы, нолуок, кредит өттүнэн өйөөһүн, олохтоох дьон олохтоох тутуу матырыйаалын хото туһанан бу хайысханан үлэлэһэллэрин өйөөһүн өттүгэр ирдэнэр бары үлэни саҕалыыр. Саҥа ньыманан тутуу дэгэттэрин дэгиттэр баһылааһын – билиҥҥи кэм ирдэбилэ, биһиэхэ төрүт-уус түөлбэлэрбитигэр тутууга өрүттэр кыаҕы биэриэҕэ. Ону мүччү тутуо, таһыттан кэлэн оҥороллорун кэтэһэн олорон хаалыа суохтаахпыт.