Муус устар 3-4 күннэригэр Дьокуускай куоракка «Дальнай Восток уонна Забайкалье» парламеннар ассоциацияларын киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа буолуоҕа. Мунньахха бу макрорегион бары субъектарын сокуон оҥорор үрдүкү уорганнарын салайааччылара кыттыахтара. Ону сэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин ыҥырыытынан Дьокуускай куоракка Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы В.А.Штыров салалтатынан Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө анаан кэлэн мунньахтыахтаах. Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө уонна Дальнай Восток уонна Байкал регионнарын субъектарын сокуон оҥорор уорганнарын салайааччылара кыттыылаах мунньахха Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы тутулун олохтооһуҥҥа туһуламмыт федеральнай сокуоннар барыллара дьүүллэһиллиэхтэрэ.
Итини тэҥэ Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатыгар Арктика сирин-уотун сайыннарыы туһунан өссө биир бөдөҥ бырайыак дьүүллэһиллэ сылдьар, ол олоххо киириитэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит инники сайдыытыгар, кэскилигэр эмиэ быһаччы сыһыаннаах буолуоҕа. Бу барыллары ырытан оҥорууга уонна ылыныыга кыттыы Саха Республикатын бэһис ыҥырыылаах парламенын үлэтин биир сүрүн хайысхатынан буолуоҕа. Онтон атын буолуон да сатаммат. Ити баараҕай барыллартан бүгүн Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы барылларын туһунан бэйэм санаабын үллэстиэхпин баҕарабын.
Дальнай Восток сирин-уотун баһылааһын историятын былаһын тухары Россияҕа бу кытыы сирдэри анаан кэлимник сайыннарыы соруга үстэ төхтүрүйэн турбута. Бастаан, ыраахтааҕылаах Россия саҕана, империя илиҥҥи кыраныыссатын бөҕөргөтөр туһугар бу сири-уоту социальнай уонна экономическай өттүнэн сайыннарар сорук үөскээбитэ. Бу соругу ыраахтааҕылаах Россия оччотооҕу премьер-министрэ П.А.Столыпин ордук дьэҥкэтик туруорбута. Кини регион инники кэскилин айылҕатын баайын кытта чопчу ситимнээбитэ. Метрополияттан ыраах, ол оннугар «уһуктубут» Илиҥҥи дойдулартан чугас сытар, сүүнэ айылҕа баайдаах Дальнай Востогу аанньа аахтыбат буолууну П.А. Столыпин «судаарыстыба бэйэтин баайын сирэйэ-хараҕа суох ыскайдааһынын көстүүтэ» диэн ааттаабыта.
Онтон салгыы, сэбиэскэй былаас саҕана,В.И.Ленин эппитинии, “ыраах сытар” эрээри “биһиги” Дальнай Востокпутун сайыннарыыга бу сир баайын-дуолун туһаныы, сирин-уотун сайыннарыы, дьонун-сэргэтин олоҕун тупсарыы соруктарын барытын холбуу тутан кэлимник көрөр ньыма аан бастаан туттуллубута. Ол улахан туһалаах буолбута. Онтон билиҥҥи кэмҥэ, Российскай Федерация Президенэ В.В.Путин Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕар Туһаайан этиитигэр «…Сибиири уонна Дальнай Востогу өрө тардыыны» «XXI үйэҕэ биһиги дойдубут сайдыытын сүрүн суолталаах туһаайыыта» диэн ааттаабыта. Маныаха дойду Президенэ Дальнай Восток уонна Байкал макрорегионун биирдиилээн сирдэрин эбэтэр биирдиилээн производстволарын буолбакка, бүтүн макрорегиону «өрө тардыы» туһунан этэрин бэлиэтиир тоҕоостоох.
Дьиҥэр, Дальнай Восток уонна Байкал макрорегиона инникитин күүскэ сайдарыгар бары кыах барыта баар. Айылҥатын баайа аан дойду кээмэйинэн да ылан көрдөххө, сөҕүмэр. Ону сатаан туһаныы эрэ ирдэнэр. Бу сир баайа-дуола дойду сайдарыгар туһалыырын тэҥэ бу дойду сирэ-уота эмиэ сайдарын, олохтоох дьоҥҥо эмиэ туһалаах буоларын ситиһиэххэ диэн этии баһыйыахтаах, Россия салалтатыгар. Онуоха бу макрорегион сирин-уотун, айылҕатын, климатын, экологиятын, олохтоох дьонун эйгэтин уратылара барыта сөпкө аахсыллыахтаах.
* **
Билигин, Азиатскай-Тихоокеанскай регион тас өттө дохсуннук сайдар кэмигэр, Дальнай Востогу уонна Байкал регионун билиҥҥи туругунан хаалларыы Россия экономикатыгар даҕаны, бүтүн регион дьонун-сэргэтин ис туругар даҕаны инникитин улахан охсуулаах буолуоҕа. Аны туран, Российскай Федерация арҕааҥҥы дойдулары кытта хардарыта сыһыаннаһыылара соччо бөрүкүтэ суох уларыйан иһиитэ, ол иһигэр Украинаҕа үөскээбит билиҥҥи быһыы-майгы дуорааннара Россия экономикатыгар бэрт сотору булгуччу дьайыахтаахтара, Российскай Федерация бэйэтин политикатыгар Азиатскай-Тихоокеанскай регион дойдуларын кытта политическай уонна экономическай сибээһи сайыннарыыга уталытыллыбат тэтимнээх дьайыылары оҥорорун ирдиир буолбута өйдөнөр дии саныыбын. Маныаха, Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирин аннын сүүнэ баайа, дьиҥинэн, түргэнник сайдар Азия ырыынактарыттан олох чугас, субу сытарын уонна ырыынак сокуоннарынан арҕаа дойдулардааҕар илиҥҥи дойдуларга ордук тардыһарын аахсыах тустаахпыт. Бу эмиэ туох да саарбаҕа, мөккүөрэ суох.
Өссө биир өрүт баар. Дальнай Восток уонна Байкал региона, бүтүн Сибиир курдук, Арҕаа Европа уонна Илиҥҥи дойдулар икки ардыларыгар сытар. Ити Россияҕа геоэкономическай өттүнэн барыстаах, ону сэргэ инвестиционнай былдьаһыылаах сиргэ сытар буолан, икки макроэкономическай полюстарга күрэстэһэр интэриэһи үөскэтэр. Биһиги сирбит-уоппут – Европа уонна Азиатскай-Тихоокеанскай регион икки ардыларыгар сылдьыһыы суола. Ити бэйэтэ туспа барыһы биэрэр кыахтаах. Транссибиирдээҕи магистраль уонна Хотугу муора суола – бу икки маршрут – Суэцкай ханаалынан Арҕаа уонна Илин эҥэрдэр сырыыларын суолунааҕар быдан кылгаһын бары билэбит. Атын да аргуменнар элбэхтэр. Онон, үөһээ этиллибит санааны түмүктүүр буоллахха, Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирин-уотун киэҥник хабан тэтимнээхтик сайыннарыы билиҥҥи кэмҥэ уталытыллыбат сорук буолла.
Дьэ, маныаха сүрүн мунаарыы, мөккүөр күөрэйэн тахсар. Ханнык суолунан, хайдах сайдыы барар? Туох кыахтар баалларый? Күн бүгүн итиниэхэ сөптөөх чопчу быһаарыы суох. Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы туһунан кэлиҥҥи кэмҥэ судургута суох дьүүллэһиилэр тохтоло суох буолаллар. Сорох тутаах боппуруостарга өйдөһүү баар эрээри, хомойуох иһин, бары өттүттэн ырытыллыбыт, сөбүлэһиллибит дьаһаныы күн бүгүҥҥэ диэри оҥоһулла илик.
***
Бу ыстатыйаҕа биир суолу бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох. Регион айылҕатын, климатын уонна географическай усулуобуйатын сорох уратылара үтүө өрүттэрдээхтэрин тэҥэ дьиҥ олоххо регион сайдыытын атахтыыр сүрүн төрүөтүнэн буолан хаалар түгэннэрэ баар. Сир баайын туһаҥа таһаарыы, производствоны тэрийии, тырааныспар, энергетика тутулун олохтооһун, үлэҕэ дьону түмүү – барыта регион айылҕатын, климатын уонна географическай усулуобуйатын уратыларыттан тутулуктаах уонна ол тутулук ыарахаттары үөскэтэр, атахтаһар өттө баһыйар буолан тахсар. Биллэн турар, атахтыыр түгэн айылҕа ыарахаттарынан уонна географическай төрүөттэринэн эрэ муҥурдаммат, ол гынан баран бу өрүт үксүгэр сүрүн, быһаарар суолталанар диэм этэ.
Тоҕо диэтэххэ, оҥорон таһаарыы (производство), билиҥҥи тылынан – бизнес хаһан баҕарар табыгастаах, барыстаах сиргэ сайдар үгэстээх. Аан дойду киэлитэ киэҥ, аан дойду таһымыгар бизнескэ үлэлээччилэр биһигиттэн бизнеһи тэрийиигэ тэҥ усулуобуйа олохтуурбутун эрэйэллэр. Итинник ирдэбил сиэрэ сайдыылаах дойдуларга үгүс сыллар усталарыгар олохсуйбута. Онон, производствоны сайыннарарга инвестордары кэрэхсэтэр эрэ буолбакка, ону ааһан кинилэри куоттарбат, мүччү туппат сорук турар.
Биир тылынан эттэххэ, Дальнай Восток – ураты айылҕалаах, климаттаах, киэҥ сиргэ ыһыллыбыт мөлтөх инфраструктуралаах сир буолан, биир үксүн манна ыытыллар ханнык баҕарар үлэ ороскуота, сыаната ыараан тахсар. Ол манна олорор, үлэлиир дьон олоҕун уйгутугар эмиэ мөлтөх өттүнэн дьайар. Ити уратыбыт сокуоҥҥа хайаан да көстүөхтээх, толору аахсыллыахтаах, тоҕо диэтэххэ, итиннэ үөскүүр үп-харчы араастаһыытын, олоххо үөскүүр ыарахаттары сокуоҥҥа эрэ олоҕуран чэпчэтиэххэ, толуйуохха сөп.
***
Күн бүгүнүгэр диэри Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайыннарыы соругун ураты экономическай зоналары (ОЭЗ) тэрийэн уонна инникитин итинник зоналары кэҥэтэн, ону таһынан эбии нолуок, бюджет сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэн, түмүгэр сайдыыны кэлимник көрөр сокуоҥҥа тиийиэхпит диэн санаа баара.
Ол гынан баран, кэнники кэмҥэ Российскай Федерация Правительствотыгар саҥа концепцияны, “Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан” (территория опережающего развития - ТОР) концепцияны ордук тутуһар буоллулар.
Дьиҥэр, сокуон өттүнэн көрдөххө, бу икки хайысха правовой тутуллара уратылара суох. Общественнай сыаллара-соруктара эмиэ майгыннаһаллар -туһааннаах сиргэ-уокка бизнескэ да, бу сир-уот сайдыытыгар да муҥутуурдук күрэстэһэр кыаҕы итиэннэ үбү ордук барыстаахтык угууга туһуламмыт бизнес көрүҥүн тэрийии. Ол гынан баран, бу икки сокуон үлэлиэхтээх эйгэлэрэ уратылаах. Ол өттүттэн көрдөххө, саҥа үөскээбит сокуон хайысхата биһиги республикабыт инникитигэр улахан эбиитэ суох өрүтэ элбэх. Ол туһунан – саас сааһынан.
Билигин макрорегион инники сайдыытын сүрүн сыала-соруга «Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экномическай сайдыыта» судаарыстыбаннай программанан (тосхолунан) сүрүннэнэр.
Бу тосхолго, бастатан туран, Дальнай Востогу тэтимнээхтик сайыннарыыга сөптөөх усулуобуйаны тэрийэн, региону олоччу үрдүк барыстаах, бастыҥ технологиялаах күрэстэһэр кыахтаах производстволаах, бигэ туруктаах экономикалаах региоҥҥа кубулутуу соруга киирбитэ.
Өскөтүн, бу тосхол ситиһиилээхтик олоххо киирэр кыахтаммыта буоллар, Дальнай Восток уонна Байкал регионун сиригэр-уотугар айылҥа, инфраструктура уратыларын балайда билинэр, социальнай-демографическай быһыыны-майгыны, олоҕу-дьаһаҕы лаппа көннөрөр, сайдыы күөнүгэр регионнар уонна олохтоох нэһилиэнньэ кыһалҕаларын, интэриэстэрин балайда күүскэ аахсар быһыы-майгы үөскэтиллиэхтээҕэ.
Хомойуох иһин, бүгүн бу тосхолу үбүлээһин күүскэ сарбылынна. Тосхолу үбүлээһин аан бастааҥҥы кэриҥэ 5,7 трлн. солкуобайтан 3,8 трлн. солкуобайга тиийэ аччатылынна. Үбүлээһин кээмэйэ күн бүгүн даҕаны биллэрдик үбүнэн-харчынан хааччыллыбакка турар.
Бу программаны Федеральнай сокуонунан ылыныахха диэн этии баарын үрдүнэн, программа РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан бигэргэммитэ. Онон, бу программа инники өттүгэр үлэлиирин хааччыйар, уонна, биирдэ диэн эттэххэ, инникитин программа иинэн-сүтэн хаалбатын да мэктиэлиир туһуттан анал сокуон оҥоһуллара наада буолбута. Салгыы мөккүөрдэр, сүбэлэһиилэр түмүктэригэр билигин ити биһиги үөһээ ахтан аһарбыт икки хайысхабыт үөскээн тахсыбыта.
Бастакы хайысха – макрорегионы сайыннарар туһугар олохтоох табаары тас дойдуларга, ордук Азиатскай-Тихоокеанскай регион дойдуларыгар таһаарыыга туһуланар. Ол гынан баран, бүгүн бу туһаайыы сыччах бөдөҥ компанияларга эрэ төһө барыстаах өттүн көрөн улахан инвестиционнай бырайыактары талан ылыыга кубулуйан эрэр.
Маннык бырайыактар инникитин урутаан сайдар территориялар (сирдэр-уоттар) төрүттэринэн буолуохтара диэн этэллэр. Дальнай Восток сайдыытын Министиэристибэтин иһитиннэриитинэн, итинник сокуон барыла Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатыгар киирдэ.
Иккис туһаайыы – Дальнай Востогу уонна Байкал регионун кэлимник сайыннарыы туһунан этэр. Кэлимник уонна түргэн тэтимнээхтик сайыннарыы айылҕа баайын туһаныыны, атын да производствоны тэрийиини туһааннаах социальнай-экономическай инфраструктураны тэрийиини кытта таба дьүөрэлиири ирдиир.
Биллэн турар, бу хайысха түргэнник ситиһиллэр түмүктэргэ эрэ буолбакка, Дальнай Восток уонна Байкал регионун курдук Российскай Федерация киэҥ нэлэмэн сирин-уотун социальнай-экономическай сайдыытын кэлимник быһаарыыга туһаайыллар, ордук элбэх үбү-харчыны эрэйэр бырайыак.
Бу барыйыак Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҥын Федерациятын Сэбиэтин В.А. Штыров салайар үлэлиир бөлөҕө бэлэмниир сокуоннарын пакетыгар киирэ сылдьар.
Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө Дальнай Восток уонна Байкал регионун сирин-уотун кэлимник баһылааһыҥҥа, инвестицияны тардыыга уонна Бурятия, Тыва, Саха Өрөспүүбүлүкэлэрин, Забайкальскай, Камчатскай, Приморскай уонна Хабаровскай кыраайдары, Амур, Иркутскай, Магадан, Сахалин уобаластарын уонна Еврейскэй автономнай уобалаһы, Чукотка автономнай уокуругу киллэрэн туран, бүтүн макрорегион экономикатын өрө тардыыны хааччыйар аналлаах хас даҕаны сокуон барылын тэҥинэн ылынарга этии киллэрэр.
***
Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө оҥорбут сүрүн сокуонун барыла «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы ураты усулуобуйаларын туһунан» диэн ааттаах. Бу сокуон барылын кытта тэҥҥэ РФ Түһээнин уонна Бюджетын кодекстарыгар, онтон да атын сокуоннарга уларытыы киллэрэр туһунан федеральнай сокуоннар барыллара көрүллүөхтээх.
Бу этиилэр ылылыннахтарына, Россия биир сүҥкэн киэҥ макрорегионын сайыннарыыны сүрүннүүргэ олук буолар правовой акталар саҥа тиһиктэрэ оҥоһуллар кыаҥа үөскүөҥэ.
Российскай Федерация сокуоннарын олохсуйбут тиһигэр маннык уларытыылары киллэрии төһө сөптөөҕүн туһунан ыйытыы үөскүөн сөп. Бу уларытыылар дойду биир кэлим правовой эйгэтин кэһиэхтэрин сөп диэн дьиксинээччилэр эмиэ бааллар.
Итинник дьиксинии олоҕо суох. Дальнай Востогу уонна Байкал регионун тэтимнээхтик сайыннарыы туһунан сокуон барыла Россия сокуонун тиһигин үрэйиигэ буолбакка, тупсарыыга уонна кэҥэтиигэ туһуланар, ол эбэтэр макрорегион тэтимнээхтик сайдарыгар баар сокуоннары макрорегион уратыларыттан көрөн чопчулуур уонна тупсарар правовой механизмы олохтооһуҥҥа туһуланар.
Маннык ыраах сытар, айылҕа-климат, ис тутул, демография уонна да атын өттүнэн уустуктардаах макрорегиоҥҥа оҥорон таһаарыыны сайыннарар туһугар инвестордарга табыгастаах быраабыланы олохтуох, туруоруллубут былааны ситиһэр сөптөөх ньыманы тобулуох, социальнай сайдыыга, дьон-сэргэ олоҕор, чуолаан, олохтоох дьон олоҕор сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэх тустаахпыт.
Бу барыта олохтоох уратылары, туруоруллубут соруктары аахсан туран сокуонунан кэлимник сүрүннээһини, тустаах правовой ньымалары чопчулааһыны ирдиир.
Тоҕо маннык кыһалҕа үөскээтэ?
Россияҕа билигин туттулла сылдьар сокуоннар чэрчилэрин иһинэн, производство сайдыытыгар ханна баҕарар тэҥ усулуобуйа көрүллэрин, олох-дьаһах таһымын кэмнээһиҥҥэ тэҥ индикатордар туттуллалларын тухары, Дальнай Восток уонна Хоту сир сайдыылара хаалан, киин сирдэртэн быстан-ойдон иһиилэрин тохтотор күчүмэҕэй буолуоҕа. Ол иһин биһиги анаан туран «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйаларын туһунан» сокуон барылын төрүт оҥостон ылынарга дьулуһабыт.
Бэлиэтээн этэбин, Российскай Федерацияҥа билигин туттулла сылдьар сокуоннар бүгүҥҥү күҥҥэ Дальнай Восток уонна Байкал макрорегионун сайыннарыы судаарыстыбаннай тосхолугар көрүллүбүт кэлим сайдыыны толору хааччыйар кыахтара суох. Онон, Российскай Федерация билиҥҥи сокуоннарыгар уларытыылары киллэрбэккэ эрэ, Дальнай Восток уонна Хотугу дойду сирин-уотун хаалыыттан таһаарар улахан уустук, кыаллыбат даҕаны буолуоҕа. Маннык уларытыылар, бастатан туран, Дальнай Восток уонна Байкал регионун олорчу, ол эбэтэр быстах кэмҥэ эбэтэр барыстааҕын эрэ тала сылдьан буолбакка, кэлимник сайыннарыыга олоҕуруохтаахтар.
***
Аны, “Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан” сокуон барылыгар биһиги сыһыаммытын дьон-сэргэ да, салалта да иннигэр чуолкайдыах кэриҥнээхпит.
Бу сокуон барыла саҥардыы үөскээбитэ. Аан бастаан урутаан сайдыы сирин-уотун (ТОР) тэрийэн Дальнай Востогу экономическай өттүнэн сайыннарыахха диэн этии 2013 сыллаахха алтынньы 24 күнүгэр Комсомольск-на-Амуре куоракка Правительство хамыыһыйатыгар өйөнөн турар. Салгыы Дальнай Восток сайдыытын министерствотыгар, Россия экономическай сайдыыга министерствотыгар уонна үпкэ министерствотыгар Дальнай Востокка урутаан сайдыы сирин-уотун тэрийии боппуруостарын сүрүннүүр сокуон барылын 2014 сыл олунньу 28 күнүгэр диэри оҥорон, көрүүгэ киллэрэллэригэр сорудахтаммыта. Боломуочуйалаах федеральнай уорган этии киллэриитигэр олоҕунан Российскай Федерация Правительствотын быһаарыытынан, социальнай-экономическай өттүнэн урутаан сайдыы сирдэрэ Дальнай Восток уонна Байкал регионун субъектарын сорох сирдэригэр-уоттарыгар тэриллэрэ сабаҕаланар. Ити сирдэргэ эргиэн-урбаан үлэтигэр, ону сэргэ сири туһаныыга, түһээни хомуйууга, государственнай уонна муниципальнай хонтуруолга, государственнай өҥөлөргө быраап ураты усулуобуйалара олохтонуохтаахтар диэн сабаҕаланар.
Онон, дьиҥ иһигэр Федерация Сэбиэтин В.А.Штыров салайааччылаах үлэлиир бөлөҕөр уонна Дальнай Восток Министерствотыгар оҥоһуллар икки сокуон барыллара тэҥинэн утарыта көрүллэр дьылҕаланан эрэллэр. Маныаха Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө оҥорбут бырайыага биһиги макрорегиоммутун кэлимник сайыннарыыга ордук улахан болҕомтону уурарынан ордугун бэлиэтиибин. Билигин, дьоҥҥо-сэргэҕэ дьүүлгэ тахсыбытынан, бу сокуон барылын тула кэпсэтии ордук элбэх.
Онтон «Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан" сокуон билигин даҕаны дьон-сэргэ, ону ааһан субъектар дьүүллэригэр таһаарылла илик. Билигин аата тупсарыллан, Российскай Федерация Правительствотыгар 2014 сыл кулун тутар 20 күнүгэр буолбут сүбэ мунньахха «Дальнай Восток регионнарыгар урутаан сайдыы сирин-уотун уонна государственнай өйөөһүн миэрэлэрин туһунан» диэн федеральнай сокуон барылын дьүүллэстилэр.
Саҥа сокуон барыла билиҥҥи туругунан макрорегиону кэлим сайыннарыыга буолбакка, сайдыы биирдиилээн объектарын өйөөһүҥҥэ, үбү-харчыны онно туһуулааһыҥҥа олоҕурар. Оччотугар макрорегион үрдүнэн аҕыйах ахсааннаах «сайдыы точкаларын» талан ылан баран, ол объекка үлэлиир бөдөҥ тэрилтэҕэ нолуогунан эҥин чэпчэтиилэри оҥорон, ол тэрилтэҕэ үлэлиир усулуобуйаны тэрийэн, тэҥнээн көрдөххө, кыра үбүнэн сайдыыны ситиһэр сорук тутуһуллуоҕа. Макрорегион үгүс өттө манна хабыллыа суоҕа. Дальнай Восток уонна Байкал региона Азиатскай-Тихоокеанскай регион рыногыттан чугас диир буоллахпытына, бу региоҥҥа Азия рыногыттан ордук тэйиччи Саха сирэ сытарын, онон сотору кэминэн ыалларбытын кытта үп-харчы күрэҕэр биһиги сүүйтэриилээх буолуохпутун бэлиэтиибин. Транспорт схематыттан тутулуга суох биир-икки үлэни тэрийии Дальнай Восток сайдар суолуттан Саха Республикатын тэйитэр кутталы туоратыа суоҕа.
Онон, инники буолуохтаах дьүүллэһиилэр түмүктэринэн сүрүн ис хоһооно биллэ уларыйбатаҕына, республика Ил Түмэнэ «Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан» сокуон барылын «Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйатын туһунан» сүрүн сокуон иһигэр киллэрэн, утарыта буолбакка, саатар, холбуу көрөрү туруорсуоҕа.
***
Түмүктээн эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ парламена хара бастакыттан «Дальнай Восток уоннөа Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйатын туһунан» Федеральнай Мунньах үлэлиир бөлөҕө бэлэмнээбит федеральнай сокуонун барылын кытта үлэлэһэр. Биһиги бу сокуону ылыныы өйүүбүт. Биһиги ирдэбилбитигэр, республика интэриэһигэр ордук чугас диэн. Иккиһинэн, биһиги бу сокуон барылыгар эмиэ уларытыылары туруорсабыт. Ол курдук, сокуон барылын тутулугар даҕаны, ис хоһоонугар даҕаны Ил Түмэн холбоон 120-тэн тахса этиини киллэрбитэ. Федерация Сэбиэтин үлэлиир бөлөҕө сорох этиилэрбитин, холобур, өрөспүүбүлүкэ уонна регионнар интэриэстэрин аахсыы, дьон-сэргэ олоҕун таһымын уонна хаачыстыбатын үрдэтии, инвестордар уонна тэрилтэлэр эбэһээтэлистибэлэрин, экология боппуруостарын, үлэҕэ олохтоох дьону тардыы, пенсиянан хааччыйыы уо.д.а. сүнньүнэн ылынна. Сорох этиибит көрүүгэ сылдьар.
Үлэлиир бөлөххө атын субъектартан даҕаны элбэх этии киирэр. Олортон сороҕо субъектарга барыларыгар эбэтэр үгүстэригэр сөп түбэһэр, оттон сороҕо барсыбат. Биир тылынан таска оччо-наһаа көстүбэт буолан баран, Россия сокуону оҥорооччуларын кытта дьүккүөрдээх, тыҥааһыннаах сокуону оҥорор үлэ салҕанан бара турар.
Муус устар 3-4 күннэригэр Дьокуускайга Российскай Федерация 13 субъектарын сокуон оҥорор уорганнарын салайааччылара уонна В.А.Штыров салалталаах Федерация Сэбиэтин Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын сокуонугар үлэлиир бөлөҕө кыттыылаах мунньахха бу федеральнай сокуон барыллара дьүүллэһиллиэхтэрэ.
Бастакы түмүктэр -- Дальнай Восток уонна Байкал региона инники өттүгэр кэлим сайдыы суолун тутуһар дуу, эбэтэр быстах кэмҥэ, талан ылан тэриллибит производстволарга тирэҕирэн сайда сатыыр суолу батар дуу -- хайа санаа баһыйан эрэрэ онно балайда дьэҥкэриэҕэ дии саныыбын. Бүгүҥҥү күҥҥэ биир өйдөнөр – икки барылы тэҥҥэ көрүү сокуону оҥоруу үлэтин уустугурдар эрэ кыахтаах.
Онтон өскөтүн, «Урутаан сайдар территориялар (сир-уот) туһунан» сокуон барылын төрүт быһыытынан ылыннахтарына, Дальнай Восток уонна Байкал регионун кэлимник сайыннарыы тосхолунан көрүллүбүт соруктары быһаарыы инникитин балайда уустук буолуоҕа. Ил Түмэн Дальнай Восток уонна Байкал регионун, Хотугу сири кэлимник сайыннарыы иһин тутуспут суолуттан туоруо суоҕа.
А.Н. Жирков – Саха Өрөспүүбүлүкэтин
Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ