Судаарыстыбаннай тосхол макрорегион үрдүк хаачыстыбалаах саҥа таһымҥа тахсыытын быһаарар 2025 сылга диэри кэмҥэ Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыытын Стратегиятын сүрүн балаһыанньаларын олоххо киллэрии төһүүтүнэн буолар.

 

Тосхол үлэлээн барарыгар сокуон өттүнэн быһаарыы эрэйиллэр. Регионнар инвестиционнай бырайыактарын кыттыылаахтарыгар уон сыл устатыгар барыстан тутуллар түһээн кээмэйин федеральнай чааһын суох оҥорору (“обнуление”) көрөр итиэннэ макрогрегион сокуону оҥорор уорганнарыгар ити этиллэр нолуокка нолуок намыһах кээмэйин олохтуур быраабы биэрэр Российскай Федерация Нолуокка кодексыгар киирбит уларыйыылар 2014 сыл тохсунньу 1 күнүттэн күүстэригэр киирбиттэрэ. Билигин урутаан сайдыы сирдэрин туһунан сокуон оҥоһулла сылдьар.

 

Биллэрин курдук, күн бүгүн Дальнай Восток сайдыытын министерствота Дальнай Восток сайдыытын тэтимирдиигэ сүрүн болҕомтону инвестиционнай бырайыактарга уурарга этэр, олорго  бюджет 1 солкуобайыгар 17 солкуобай чааһынай үбү тардыы сабаҕаланар. Ити сайдыы туочукалара диэн ааттанар. Олортон билигин быһа барыллаан 23 бырайыак талылынна. Ити бырайыактар “2018 сылга диэри Дальнай Восток уонна Байкал регионун экономическай уонна социальнай сайдыыта” тус сыаллаах федеральнай тосхолго киллэриллиэхтээхтэр. Российскай Федерация “Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыыта” судаарыстыбаннай тосхолун саҥа редакцията бигэргэтилиннэ, уочаракка «Социальнай-экономическай өттүнэн урутаан сайдыы сирдэрин-уоттарын уонна Дальнай Восток регионнарын судаарыстыбаннай өйөөһүн атын дьаһалларын туһунан” тус сыаллаах федеральнай тосхол турар.

 

Судаарыстыбаннай тосхолу олоххо киллэрии сүрүн ньыматынан «Социальнай-экономическай өттүнэн урутаан сайдыы сирдэрин-уоттарын уонна Дальнай Восток регионнарын судаарыстыбаннай өйөөһүн атын дьаһалларын туһунан” федеральнай сокуон буолар. Ол гынан баран бигэргэтиллибит судаарыстыбаннай тосхолго ити сокуон ыйыллыбатах.

 

Урутаан сайдыы сирдэрэ диэни киһи хайдах өйдүүрүй, дьиҥ иһэ тугуй-ханныгый? «Социальнай-экономическай өттүнэн урутаан сайдыы сирдэрин-уоттарын уонна Дальнай Восток регионнарын судаарыстыбаннай өйөөһүн атын дьаһалларын туһунан” федеральнай сокуон барылыгар сөп түбэһиннэрэн урутаан сайдыы сирэ Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын быһаарыытынан тэриллэр уонна Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан быһаарыллар. Экономическай үлэ көрүҥнэрэ, хапытаалынай угуу алын кээмэйэ, таможня көҥүл зонатын туттуу эбэтэр туттубат буолуу, кыраныыссаны быһыы уонна сир-уот муҥутуур улахан кээмэйэ, ити сир-уот баар буолуутун болдьоҕо сокуонунан буолбакка, чуо уурааҕынан быһаарыллар. Сокуон барыла урутаан сайдыы сирдэрин салайыыга төһүү буолар ураты кыахтары көрөр. Салайар уорганнарынан боломуочуйалаах федеральнай уорганнар уонна салайар компания буолаллар. Онон резиденнэр үлэлэрин салайыы уонна сүрүннээһин федеральнай киин эрэ дьаһайыытынан барыахтаах. Российскай Федерация субъектарын боломуочуйаларыгар сыһыаннаан эттэххэ, кинилэр Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын уурааҕар олоҕуран, урутаан сайдыы сирдэрин тэрийии туһунан туһааннаах сөбүлэһиини түһэрсиигэ эрэ кытталлар. Ону ааһан сокуон барыла урутаан сайдыы сирдэригэр Российскай Федерация субъектарын судаарыстыбаннай былаастарын уорганнарын уонна олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйаларыттан кэккэ элбэх көҕүрэтиини көрөр. Итини сэргэ Российскай Федерация субъектарыгар уонна муниципальнай тэриллиилэригэр инженернэй, транспортнай, социальнай, инновационнай тутуулары, онтон да атын инфраструктураны тэрийиини үбүлээһиҥҥэ эбээһинэс сүктэриллэр.

 

Онон урутаан сайдыы сирдэрин тэрийии уонна салайыы боппуруостарын быһаарыыга ити сирдэри тэрийии былааннанар субъектарыгар, биһиги ити туһунан бу сыл муус устарыгар Дьокуускайга кэпсэтэн турабыт, сокуон барыла Российскай Федерация субъектара кыттар өттүн көрөр чааһын ситэрэн оҥорору ирдиир.  Социальнай-экономическай өттүнэн урутаан сайдыы сирдэрэ хас эрэ сылынан (49 сылынан?) үлэлээн бүттэхтэринэ, туох буолар диэн ыйытыы үөскүүр? Чааһынай, онтон да атын үлэнэн дьарыктаныы хайдах буолуой? Салайар компанияҕа бэриллибит хамсаабат бас билии тутуулара ким дьаһайыытыгар хаалыахтарай? Сокуон барылыгар ити ыйытыыларга хоруй суох.

 

Сокуон барылын ырытыы көрдөрөрүнэн, бу барыл Дальнай Восток сирин-уотун сорох өттүгэр инвестицияны уонна хапытаалынай угууну олоххо киллэриигэ үлэлиир резидент эрэ үлэтин сүрүннүүр. 

      

 “Төгүрүк остуол” ытыктабыллаах кыттааччылара!

 

Үөһэ этиллибиттэн көстөрүнэн, аҥардас урутаан сайдыы сирдэрин туһунан федеральнай сокуону ылыныынан эрэ уонна судаарыстыбаннай тосхол үлэлии турар редакциятынан макрорегион тэтимнээх сайдыытыгар туруоруллубут сыаллары ситиһэр кыаллыа суоҕа. Урутаан сайдыы сирдэрин туһунан сокуон Дальнай Восток сирин-уотун сорох эрэ өттүн сайыннарыыны көрөр, оттон бүгүҥҥү күҥҥэ бу Дальнай Востокка олорор нэһилиэнньэ тус интэриэһин таарыйар кэлим быһаарыылары күүтэр.  

 

Холобурга, судаарыстыбаннай тосхол быһыытынан Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 15 кыра аэропортары уонна “Амма” массыына суолун сөргүтэн оҥоруу былааннанар. Үүнүү туочукаларынан буолуохтаах инвестиционнай бырайыактар көрүллүбэттэр. Ол эрээри, бүгүн биһиэхэ урутаан сайдыы сирэ да буолбатар, ити этэр үүнүү туочукатынан чахчы буолар кыахтаах, биир оннук бырайыак баар диэн этиэхпитин сөп. Бу – Россия Президенэ В.В.Путин Китайга сырыытын кэмигэр илии баттаммыт Сөбүлэһиинэн Саха сириттэн Чайаҥда ньиэп уонна гаас баайдаах сириттэн саҕаламмыт “Сибиир күүһэ” гаас турбатын салгыы тутууну саҕалааһын. Ити Сөбүлэһиигэ илии баттамматаҕа буоллар, биһиэхэ ол да суох буолуо этэ. 

 

Салгыы.  “Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыыта” Судаарыстыбаннай тосхол саҥа редакциятын дьүүллэһии кэмигэр макрорегион тэтимнээх сайдыытын сокуон өттүнэн сүрүннээһин дьаһалларын “Дальнай Восток уонна Байкал регионун социальнай-экономическай сайдыытын туһунан” федеральнай биир сокуоҥҥа түмэр туһунан кэпсэтиилэр барбыттара. Итини сэргэ тута атын сокуоннарга уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэр наадата ыйыллыбыта.  Санатан этэр буоллахха, Федерация Сэбиэтэ үлэлиир бөлөҕү тэрийбитэ. Бөлөх бастаан сокуон барылын сүрүн кээмэйдэрин, онтон “Дальнай Восток уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйаларын туһунан” диэн ааттаах барыл тиэкиһин оҥорбута. Чахчыта да, бу Дальнай Восток уонна Байкал регионун кодекса буолар, кини биһиги макрорегиоммут экономикатын, нолуогун, бюджетын, социальнай эйгэтин уонна да атын уратыларын хабар. 

 

Сокуон барылынан көрүллэр Российскай Федерацияҕа үлэлии турар сокуонунан сүрүннээһин уопсай быраабылаларыттан туорааһыннар, бастатан туран, Дальнай Восток уонна Байкал регионугар чааһынай дьыаланы тэринэн үлэлээччилэргэ уонна инвестицияны киллэриигэ АТР дойдуларын кытта күрэстэһэр кыахтаах усулуобуйалары тэрийиигэ туһаайыллаллар. Барылы ылынар наада дии саныыбын. Ону ааһан, ити сокуон барыла Российскай Федерация Президенэ Сибиир уонна Дальнай Восток социальнай-экономическай сайдыытын түргэтэтиигэ “Уһун болдьохтоох судаарыстыбаннай экономическай политика туһунан” ыам ыйынааҕы Ыйаахтарын ирдэбиллэригэр сөп түбэһэр.

 

Итиэннэ сир аннын баайын туһаныыны, тарыыптары уонна промышленность политикатын, тулалыыр айылҕаны харыстааһыны уонна экологическай куттал буолуутун, социальнай уонна демографическай политиканы судаарыстыба сүрүннээһинин механизмнарын уларытыыга туһаайыллыбыт сокуон туспа быһаарыыларын ылынарбыт эрэйиллэр. Ити этиллэр уларытыылар чопчу биир сиргэ-уокка эбэтэр биирдиилээн производствоҕа буолбакка, макрорегион бары сиригэр-уотугар туттуллуохтаахтар.

 

Дальнай Восток уонна Байкал регионун сайдыытын туһунан сокуон макрорегиоҥҥа күрэстэһэр кыаҕы биэриэх тустаах. Онуоха уустук сорук туруоруллар: Дальнай Восток экономиката Российскай Федерация киин регионнарын эрэ кытта буолбакка, ыаллыы судаарыстыбалары кытта тэҥҥэ хардыылаһар буолуохтаах. Ол иһин Европа олоҕун орто таһымыгар тиийэри ситиһии эрэ буолбакка, ыаллыы тас дойдулар уйгулаах олохторун таһымыгар тиийэргэ дьулуһуохтаахпыт. Дальнай Востокка сайдыы уопсай ирдэбилинэн күрэстэһии саамай намыһах таһыма буолуохтаах, оннук төрүтүнэн сир-уот ис кыаҕа буолуохтаах.Саамай сүрүнэ, биһиги нэһилиэнньэ чөл буолуутун уонна сайдыытын, социальнай соруктары олоххо киллэриини сокуон өттүнэн хааччыйыах тустаахпыт. Ол курдук, социальной инфраструктураны сайыннарыы сокуон өттүнэн кимиэхэ баҕарар тэҥ үөрэнэр кыаҕы биэрэр хаачыстыбалаах үрдүк үөрэх тиһигин, тэҥ эмтэнэр кыаҕы биэрэр аналлаах уонна үрдүк технологиялаах медицинскэй көмөнү, доруобуйа харыстабылын, социальнай көмүскэл, үөрэхтээһин, култуура, сынньалаҥ эйгэлэригэр   региоҥҥа да уонна олохтоох таһымҥа да сайдыбыт инфраструктура тэриллэрин өйөөһүнү, итини сэргэ, дьон толору хааччыллыылаах үчүгэй усулуобуйалаах олорор дьиэнэн уонна олох-дьаһах-коммунальнай өҥөлөрүнэн хааччылларыгар көмөлөһүүнү, нэһилиэнньэ олорор эйгэтин уларыта тутууну хааччыйыах тустаахпыт. Онуоха нэһилиэнньэ олорор айылҕа, климат уонна географическай уустук усулуобуйаларын учуоттуур туһуттан өҥө хаачыстыбата уонна ким баҕарар онон туһанар кыаҕа Россия орто таһымыттан үрдүк буоларын ситиһиэхпитин наада. Макрорегион сирин-уотун  бүттүүнүн сайыннарар ис хоһоонноох кэлим федеральнай сокуону ылыннахха эрэ ити соруктар быһаарыллыахтара. Бу соруктары федеральнай былаас уорганнарынааҕар олохтоох былаастар ордук үчүгэйдик быһаарыахтарыгар эрэниэххэ сөп.

 

Түмүккэ бэлиэтээн эттэххэ, Россия Китайы эрэ кытта буолбакка, Японияны, Соҕуруу Кореяны, Австралияны, Америка соҕурууҥу судаарыстыбаларын кытта алтыһан, бииргэ үлэлиир сибээстэри тутуһуохтаах. Россия АТР-га экономическай уонна геополитическай өттүнэн өтөн киириитин аан дойду экономикатын күөнүгэр сыһыары тутан көрдөххө, инники өттүгэр Дальнай Восток ураты сайдыытын кытта ыкса сибээстээх. Биир курдук, судаарыстыбаннай интэриэһи учуоттаан туран, Дальнай Восток сирин-баайын салгыы атыылааһын сыаналаах күндү баайбытыгар наадыйыыны үөскэтиигэ үлэбитин күөмчүлүө суохтаах, бу баайбытын кичээҥитик уонна профессиональнай таһымҥа үчүгэйдик көрөн-истэн туһаныах кэриҥнээхпит. Атын өттүттэн, АТР дойдуларын кытта алтыһыы бара турар кэмигэр ыаллыы судаарыстыбаларга баар быһыыга-майгыга экономическай дьайыыны утумнаахтык улаатыннарар кыахтанарбытыгар “илин-арҕаа” хайысханан технологиялар уонна инновациялар хардарыта сүүрээннэрин оҥосторбут эрэйиллэр.