Тыа сирин нэһилиэнньэтин олоҕун саҥа сайдыылаах таһымҥа таһаарар туһугар 2013 сыл Тыа сирин Сылынан биллэриллибитэ, Правительство туһааннаах дьаһала, быраабы нуормалыыр 49 актар тахсыбыттара, “2013-2016 с.с. уонна 2020 сылга диэри кэмҥэ тыа сирин-уотун бигэ сайдыыта” өрөспүүбүлүкэтээҕи кэлим тосхол ылыллыбыта. Биэс сыллаах былаан хас биирдии сыла анал теманан толоруллар. 2014 сыл былаана Арктика уонна хотугу улуустар нэһилиэнньэлээх пууннарын сайдыыта теманан толорулла турар. 2013 сылга бу хайысхаҕа үбү көрүү биллэ улааппыта: үбүлээһин бары көрүҥнэриттэн ити сыалга уопсайа 20,2 млрд. солкуобай тыырыллыбыттан, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетыттан 13,6 млрд. солкуобай көрүллэн туһаҕа турбут.

 

Тыа сирин сэлиэнньэлэрин кэлимник сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар социальнай уонна производственнай объектары аттаран тутуу Схемата оҥоһуллубута. Тыа сиригэр дьон-сэргэ, анал үөрэхтээх кадрдар, ыччат  олохсуйуутун итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын производствота бигэ туруктаахтык үлэлиирин көҕүлүүр сыалтан  хас да хайысханан судаарыстыбаннай өйөбүл көрүлүннэ. Бастатан туран, тыа сиригэр олорор дьиэлэри тутууга судаарыстыбаннай өйөбүл механизма олоххо киирдэ. Ол курдук, 2013 сылга судаарыстыбаннай бюджеттан ити сыалга 498,6 мөл. солкуобай туһаайыллыбыта. Саҥа механизм толкуйданан – улууска барар үбүлээһин кээмэйин 50%-ныттан кырата суох үбү нэһилиэккэ олорор дьиэ туттааччыларга үллэрэр буоллулар; нэһилиэккэ толору хааччыллыылаах дьиэни туттар ыалга үбү чэпчэтиилээх төрүккэ иэс биэрии көрүллүбүт кээмэйтэн 30% улаатта. Ол түмүгэр боломуочуйалаах «Туймаада»  ФАПК ГУП агеҥҥа уопсайа 266,3 мөл. солкуобайдаах, 555 чэпчэтиилэх иэс бэриллибитэ. Ааспыт сылга элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэргэ 2 138 сир учаастага босхо бэриллибитэ, тыа нэһилиэктэригэр чааһынай дьиэлэри киин ититиигэ холбуур сыалга олохтоох салайыныы уорганнарыгар 340 мөл. солкуобай тиэрдиллибитэ.

 

Тыа сирин Сылыгар нэһилиэнньэ араас араҥатын кыаҕын учуоттаан туран, ипотека кирэдьиитинэн туһаныы усулуобуйалара быдан кэҥэтилиннэ. Ол курдук, 2013 сылтан тыа сиригэр элбэх квартиралаах дьиэни тутар түгэҥҥэ, дьиэ сүрүн сыанатытыттан төлөнөр социальнай төлөбүр кээмэйэ 35%-тан 40%-ҥа диэри улаатта. Ааспыт сылга тыа сиригэр олорор 469 дьиэ кэргэҥҥэ анаан 40,45 тыһ.кв. метр иэннээх олорор дьиэ тутуллан киирбитин түмүгэр, онон кэлин сылларга барыта 133,6 тыһ.кв. метр иэннээх олорор дьиэлэр тутулуннулар.

Чааһынай дьиэлэри ититиигэ аныгы инженернэй технологиялары киллэрии чэрчитинэн, 2013 сылга кытаанах оттугунан үлэлиир итиини күүскэ биэрэр хочуоллары боруобалааһын саҕаламмыта. Ол курдук, чааһынай ыаллар дьиэлэригэр 41 оннук хочуол туруоруллубута, маһы уонна чоҕу 2-3 төгүл кэмчилиирэ дакаастанна. Нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар улахан өйөбүл буолар саҥа механизм быһыытынан кинилэр дьиэлэрин киин ититиигэ холбооһуҥҥа субсидия көрүллэр.  киин уонна илин эҥэр улуустарга 120 тыһ. солкуобай, оттон Арктика улуустарыгар 140 тыһ. солкуобайга диэри субсидия бэриллэр. 2013 сылга 49,3 мөл. солкуобайдаах итинник тус аадырыстаах көмөнү 600 дьиэ кэргэн туһанна.

 

“Нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһын” хос тосхолунан 25,6 км усталаах гаас турбата тутулунна, 3 065 олорор дьиэҕэ уонна квартираҕа гаас киирдэ. Тыа сиригэр тутууну кэлимник ыытыы пилотнай бырайыактарын олоххо киллэрии  чэрчитинэн Таатта, Мэҥэ-Хаҥалас уонна Нам улуустарыгар олорор дьиэ микро-оройуоннара тутуллаллар. Итини таһынан, 2013 сылга 86 хочуолунай тутуллан уонна уларытыллан-саҥардыллан оҥоһуллубуттан, 67-тэ тыа сиригэр тутулунна. Быйыл уопсайа 243 мөл. солкуобай сыаналаах 116 анал техника атыылаһыллар. Тыа сирин суолларын тутууга саҥа технологиялар туһаныллар буолан эрэллэр. Ити тутууга өрөспүүбүлүкэ Суолга фондатыттан 4,4 млрд. солкуобай көрүллэн турар. Онтон өрөспүүбүлүкэ суолун тутууга 2,8 млрд. солкуобай, муниципальнай суолларга  1,6 млрд. солкуобай тыырыллыбыта.

 

Дакылааттарга ыйылларынан, 2013 сылга пассажирдары өрөспүүбүлүкэ уонна улуустар икки ардыларынааҕы салгын уонна уу суолларынан социальнай суолталаах таһыыга субсидияны көрүү биллэрдик улаатта. Специалистары тыа сиригэр олохсутууга ыытылла турар үлэ түмүгэр ааспыт сылга 2 079 специалист уонна рабочай идэлээх ыччат тиийдэ. Нэһилиэнньэ улахан дьонун диспансеризациянан хабыы түмүгэр 502 тыһыынча киһи доруобуйатын туруга көрүллэн, 2 421 киһи ыарыыга баалатан сылдьара быһаарыллыбыт.

 

“Мин өрөспүүбүлүкэм 21 үйэҕэ” бүтүн өрөспүүбүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһынынан ааспыт сылга 28 улууска 98 объект уопсайа 307, 1 мөл. солкуобайга тутулунна, ити иннинээҕи сылга көрүллүбүт үптэн  1,5 төгүл улахан үбүлээһин буолар. “Правительственнай чааска” Ил Түмэн депутаттара улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктара көхтөөхтүк ылсан үлэлиир сирдэригэр, Тыа сирин Сылын дьаһаллара олоххо тэтимнээхтик киирэллэрин бэлиэтээбиттэрэ.