Доклад Председателя Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) А.Н.Жиркова на торжественном собрании общественности, посвященном 100-летию со дня рождения видного государственного и общественного деятеля республики, Председателя Президиума Верховного Совета ЯАССР, депутата Верховного Совета и члена Президиума Верховного Совета РСФСР, почетного гражданина Республики Саха (Якутия) Александры Яковлевны Овчинниковой.
Уважаемые участники торжественного заседания!
С момента выхода распоряжения Президента Республики Саха (Якутия) Е.А. Борисова «О 100-летии со дня рождения А.Я. Овчинниковой» прошло более двух с половиной лет. Мероприятия, посвященные этой памятной дате, подходят к завершению. Однако работа по дальнейшему увековечению памяти об этой выдающейся женщине будет продолжена и в дальнейшем.
Сегодня хотелось бы еще раз довести до внимания общественности нашу позицию по отношению к выдающимся деятелям прошлого, государственная, общественно-политическая, научная, культурная и иная деятельность которых имеет особое значение в истории нашей республики, прежде всего в истории становления и развития государственности Республики Саха (Якутия). Это важный момент в государственной политике. Народы нашей страны в течение одного столетия пережили коренные изменения государственного строя и общественно-политических ценностей. Правильная оценка событий прошлого неразделима с правильной оценкой вклада видных деятелей прошлого в возникновение и развитие тех или иных событий.
Известно, что абсолютное большинство народов мира подходит к оценке личности своих выдающихся деятелей изначально непредвзято. Во многом это связано с тем, что в своей истории им удалось избежать разделения общества на противоборствующие классы как основной государственной идеологии.
Что касается нашей республики, все вы знаете, что новая государственность Якутии создавалась в рамках государственного строя, возникшего на основе доктрины разделения общества на противоборствующие, враждебные друг другу классы.
Споры о правомерности подобного деления человеческого сообщества не прекращаются до сих пор. На различных уровнях такие споры могут оказаться бесконечными. Однако применительно к не очень многочисленным народам, к каковым относимся и мы, последствия подобного противопоставления людей оказались весьма ощутимыми и тяжелыми.
Жертвами идеологии классовой борьбы в годы революций, Гражданской войны и репрессий 20-х – 30-х годов прошлого века стали как противники новой власти, так и многие её безоговорочные сторонники. Была уничтожена и предана забвению на многие десятилетия значительная часть и без того немногочисленного первого поколения якутской дореволюционной интеллигенции. Машина репрессий поставила в один ряд как самых видных представителей новой власти в Якутии, так и их вольных или невольных оппонентов: Василия Никифорова и Максима Аммосова, Романа Оросина и Платона Ойунского, Павла Ксенофонтова и Исидора Барахова, Михаила Артемьева и Степана Аржакова, сотни других имен.
Для нашего народа это был тяжелый физический и моральный удар и ощутимые интеллектуальные потери, последствия которых мы продолжаем испытывать до сих пор. Мы преодолеваем эти ошибки. Сегодня по крайней мере мы убеждены в том, что ни Аммосов, ни Ойунский, ни Барахов, ни многие другие репрессированные руководители республики 20-х – 30-х годов не были врагами народа, как и не являлись врагами своего народа Никифоров-Кюлюмнюр, братья Ксенофонтовы, Поповы или Афанасьевы или многие другие, пусть менее известные в истории нашего народа, но ничуть не менее желавшие процветания родному краю.
Новое время, пришедшее на смену советскому периоду, также не избежало, а, наоборот, повторило прежние ошибки в отношении к прошлому. Так же, как и в 20-е годы, в 90-е по стране начали свергаться памятники, стираться имена, предаваться забвению всё, что было связано с институтами советской государственности. На волнах эйфории разрушения предпринимались активные попытки заклеймить весь советский период истории народа вместе с его идеалами, достижениями и лидерами.
В этот критический момент взяла верх народная мудрость. Наученная горьким опытом прошлого народная память не допустила очередного разрушения своего исторического прошлого. Люди повсеместно проявили бережное отношение к своей истории. Народ стал освобождать свою память от идеологических догм как далекого прошлого, так и сегодняшних дней.
Завершая тему исторической памяти нашего народа и нашего отношения к оценке выдающихся личностей прошлого, хотел бы особо отметить один примечательный документ, значение которого в восстановлении исторической памяти народа многими еще не осознано. По представлению первого Президента РС(Я) М.Е. Николаева в апреле 1994 г. был издан Указ Президента РФ «О восстановлении справедливости в отношении репрессированных в 20-е – 30-е годы представителей якутского народа». Значение этого документа в том, что история отстаивания прав народа саха с момента присоединения Ленского края в состав Российского государства нашла свое естественное продолжение в истории становления и развития государственности нашего народа. С момента выхода этого документа восстановление исторической памяти, исторической справедливости стало предметом государственной политики, важной общественной задачей, делом чести ученых, исследователей, общественных деятелей и институтов.
Председатель Палаты Представителей Государственного Собрания (Ил Тумэн) республики А.П. Илларионов в сентябре 1996 г. в газете «Республика Саха» опубликовал статью о первом Председателе Президиума Верховного Совета Якутской АССР Софье Петровне Сидоровой. В статье А.П. Илларионов поставил вопрос о необходимости всестороннего изучения, анализа личности и деятельности руководителей республики советского периода, что помогло бы «найти правильный путь на сегодняшнем новом этапе развития государственности в нашей республике».
Вслед за этим национальное книжное издательство «Бичик» по своей инициативе в 2001 г. основало серию «Выдающиеся люди республики». В эту серию вошли первые сборники статей, выступлений и воспоминаний о выдающихся деятелях Якутии советского периода, в том числе о председателях Президиума Верховного Совета Якутской АССР разных созывов: С.П. Сидоровой, М.Д. Нартаховой, В.А. Протодьяконове, П.В. Аммосове, Е.Н. Гороховой. В этой же серии на днях издана книга о жизни и деятельности А.Я. Овчинниковой.
Уважаемые участники торжественного заседания!
Личность Александры Яковлевны Овчинниковой (1914–2009 гг.) стала легендарной при ее жизни. Появившиеся гораздо позже подробности биографии, трудовой, общественно-политической, государственной деятельности этой незаурядной женщины сделали личность Александры Яковлевны еще более мудрой и возвышенной.
Родилась в бедной семье, рано лишилась отца, воспитывалась в приемной семье, батрачила. При помощи приемного отца поступила в школу, в 10 лет стала пионеркой, в 16 лет вступила в комсомол. По призыву комсомола поступила в не совсем обычный для девушек дорожно-строительный техникум. Ощутила холод тотальных обвинений 30-х годов, исключена из рядов комсомола, после окончания техникума лишилась возможности продолжить учебу. В 20 лет начала трудовую биографию дорожного строителя.
Учебу удалось продолжить спустя почти двадцать лет после окончания техникума. Диплом о высшем образовании получила в 45 лет. Работала на ответственных должностях в Совете Министров ЯАССР, в городском комитете КПСС. В 1963 г. избрана одновременно депутатом Верховных Советов Якутской АССР и РСФСР. На первой же сессии Верховного Совета Якутской АССР А.Я. Овчинникова избрана председателем Президиума Верховного Совета Якутской АССР. Тогда же избрана депутатом Верховного Совета, членом Президиума и заместителем председателя Президиума Верховного Совета РСФСР.
К работе в высшем органе государственной власти автономной республики А.Я. Овчинникова приступила, мобилизовав весь свой богатый трудовой и житейский опыт, природную смекалку и мудрость. По принятой государственной иерархии, находясь в тени таких личностей, как первые секретари областного комитета КПСС С.З. Борисов и Г.И. Чиряев, Александра Яковлевна сумела достаточно четко обозначить статус руководимого ею Верховного Совета, определить ответственность органов государственной власти перед Верховным Советом, установить уважительную, деловую линию взаимоотношений с партийным руководством, поднять авторитет и усилить роль Верховного и местных советов в решении социальных и хозяйственных вопросов республики.
Природное обаяние и житейская мудрость, хозяйственный опыт и умение вникать в суть решаемых и перспективных вопросов, личная скромность и доступность делали общение с нею приятным и полезным для всех: от политических деятелей и хозяйственных работников самого разного ранга, деятелей культуры и ученых до рядовых рабочих и тружеников села, охотников, рыбаков и оленеводов Севера.
Александра Яковлевна Овчинникова стала государственным и общественным деятелем российского, международного уровня. Она стала узнаваемой, авторитетной личностью в родной республике и за ее пределами. Достигла такого уровня общественного признания, когда ее словам и поступкам стали внимать все большее число людей. А.Я. Овчинникова еще при жизни вошла в историю нашего народа как один из ярких руководителей, внесших весомый вклад в развитие и укрепление государственности.
По собственной просьбе в 66 лет, в августе 1979 г., А.Я. Овчинникова оставила пост Председателя Президиума Верховного Совета Якутской АССР. После небольшого перерыва с 1980 по 1991 гг. работала научным сотрудником ИЯЛИ. Подготовила книгу по истории областной партийной организации.
События 90-х годов, в корне изменившие общественный и государственный строй страны, явились испытанием для всех, кто застал это время. Особо тяжелыми они оказались для поколений, которые создавали, защищали и укрепляли этот строй. Это бремя Александра Яковлевна выдержала с честью. Александра Яковлевна в 1943 г. стала членом КПСС. Приверженность идеалам этой партии А.Я. Овчинникова сохранила до последних дней своей жизни.
Указом Президента Республики Саха (Якутия) В.А. Штырова от 14 апреля 2002 г. А.Я. Овчинниковой было присвоено звание «Почетный гражданин Республики Саха (Якутия)». Присвоение Александре Яковлевне высокого звания явилось подтверждением преемственности традиций государственности в нашей республике, торжественным актом признания заслуг этой выдающейся женщины перед родной республикой и ее народом.
Уважаемые участники торжественного заседания!
Нынешнее поколение избрало новые ориентиры в жизни, но одновременно упустило многие достижения предшествующих поколений. Наш долг – не растерять в буре событий свои корни, сохранить память о лучших помыслах и делах своих предшественников как надежную и единственную опору на будущее.
Люди по праву гордятся именем А.Я. Овчинниковой, именами других выдающихся деятелей в истории народа. Светлая благодарная память о них не будет предана забвению. Имя Александры Яковлевны Овчинниковой вместе с именами ярких представителей нашего народа навсегда вписано в историю родной республики, страны.
Уважаемые участники торжественного заседания!
В прошлом 2014 году новый парламент нашей республики перешагнул 20-летний рубеж своей деятельности. На своих первых организационных заседаниях парламент Якутии провозгласил себя правопреемником Верховного Совета Республики Саха (Якутия). А Верховный Совет нашей республики являлся правопреемником первого в истории нашего народа высшего представительного органа государственной власти молодой республики – легендарных Всеякутских съездов Советов, первый созыв которого состоялся еще на заре советской власти, в далеком 1922 г.
Новый парламент и институты парламентаризма в нашей республике переживают этап становления и дальнейшего вживания в общественно-политическое и государственное обустройство Российской Федерации. За нами – долгая память наших предшественников, их дела и устремления. Впереди – большая работа. Пусть все наши силы, помыслы и поступки будут устремлены на благо процветания родной республики, нашей великой Родины.
Государственность сайдыытыгар бэлиэ суол
Ытыктабыллаах мунньах кыттыылаахтара!
«А.Я.Овчинникова төрөөбүтэ 100 сылын туһунан» Саха Республикатын Ил Дарханын Е.А.Борисов ыйааҕа тахсыаҕыттан икки аҥар сылтан ордук кэм ааста. Бу түгэҥҥэ аналлаах тэрээһиннэр түмүктэнэн эрэллэр. А.Я.Овчинникова аатын үйэтитии инникитин даҕаны салҕана туруоҕа.
Бүгүн эһиги болҕомтоҕугар биир сүрүн санааны тиэрдиэхпин баҕарабын. Ол -- государственнай, общественнай-политическай, научнай, культурнай уонна да атын эйгэлэргэ биһиги республикабыт историятыгар, туох ханнык иннинэ, Саха Республикатын государственноһа сүһүөҕэр турарын уонна сайдарын туһугар уһулуччу үлэлээн ааспыт чулуу дьоммутугар биһиги, саҥа көлүөнэ дьон, сыһыаммыт туһунан. Манна таба дьаһаныы государствобыт политикатыгар улахан суолталаах.
Биһиги норуоппут сүүсчэкэ эрэ сыл иһигэр государственнай тутул уонна ону тэҥэ общественнай-политическай быһыы-майгы хат-хат төрдүттэн уларыйыыларын көрүстэ. Ааспыт кэммитигэр буолбут түгэннэри сөптөөхтүк өйдөөһүммүт оччолорго үлэлээн-хамсаан ааспыт салайааччыларбыт, бас-көс дьоммут үлэлэрин, дьаһаныыларын сөпкө өйдөөһүнү кытта быстыспат -- тэҥҥэ тутуллуохтаах.
Аан дойду норуоттарын баһыйар үгүс өттүлэрэ бэйэлэрин чулуу дьонноругар бу дьон олорон-үлэлээн ааспыт кэмнэрин аахсан туран, хара бастакыттан аһара түһүүтэ суох сыһыаннаһаллар. Итинник көнө сыһыан бу норуоттар бэйэлэрин историяларыгар дьону-сэргэни бэйэ-бэйэтигэр утарыта туруортуур эйэлэспэт кылаастарга хайытыы идеологиятын тутуспатахтарыттан, тумнан ааспыттарыттан төрүөттээх. Онон кинилэр бэйэлэрин историяларыгар уонна бастыҥ дьонноругар “кини хайа кылаас киһитэ этэй” -- диэн ыйытыы туруорбакка, көнөтүнэн сыһыаннаһар кыахтаахтар.
Биһиги республикабытын ылар буоллахха, Саха сирин саҥа государственноһа обществоны бэйэ бэйэлэрин кытта утарыта турсар кылаастарга араарыы доктринатыгар олоҕуран үөскээбит государственнай тутул иһинэн тэриллибитин эһиги бары билэҕит.
Киһи-аймаҕы итинник арааран көрүү төһө сөбүн-сүөргүтүн анаарыы мөккүөрэ билигин да тохтообот. Араас таһымҥа барар бу мөккүөр бүтэр уһуга да биллибэт. Оттон соччо элбэҕэ суох ахсааннаах норуоттарга итинник эйэлэспэт утарыта турсуу ордук ыарахан содуллаах буоларын өйдүүр наһаа уустуга суох, кэбэҕэс.
Ааспыт үйэтээҕи өрөбөлүүссүйэлэр, гражданскай сэрии уонна 20-30-с сыллардааҕы кылаассабай охсуһуу идеологиятыгар саҥа былааһы утарсааччылар даҕаны эбэтэр бу былааһы биир тыла суох өйөөччүлэр даҕаны дьылҕалара тэҥҥэ толук ууруллубута. Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи онто да суох аҕыйах ахсааннаах бастакы саха интеллигенциятын баһыйар өттө ити кэмҥэ кыргыллыбыта, кинилэр ааттара сүтэриллибитэ. Репрессия холоруга Саха сиригэр тэриллибит саҥа былаас чулуу бэрэстэбиитэллэрин сэргэ бу былааһы баҕардаллар-баҕарбаталлар да утарсааччы курдук көстүбүт дьону барыларын - Василий Никифоровы уонна Максим Аммосовы, Роман Оросины уонна Платон Ойуунускайы, Павел Ксенофонтовы уонна Исидор Бараховы, Михаил Артемьевы уонна Степан Аржаковы, атын сүүһүнэн ахсааннаах дьону барыларын бииргэ түҥнэри ытыйбыта. Биһиги норуоппут ити кэмҥэ чөл туругун, интеллектуальнай кыаҕын айгыраппыт бу суоһар охсуу содулларын бүгүҥҥэ диэри ситэ оһоруна илик.
Итини өйдүөх, итинник эбэтэр итиниэхэ маарынныыр түгэннэр хатыламматтарын туруулаһыах кэриҥнээхпит.
Биһиги билигин өйдүүр буолабыт: Аммосов, Ойуунускай, Барахов уонна кинилэри сэргэ 20-30-с сылларга репрессия холоругар ытыллыбыт атын үгүс республика салайааччыларын үтүө ааттара ырааһырбытын курдук, эмиэ бу кэмҥэ репрессияҕа түбэспит Никифоров-Күлүмнүүр, ини-бии Ксенофонтовтар, Поповтар, Афанасьевтар, олортон да атын, биһиги норуоппут историятыгар билигин киэҥник биллибэтэллэр даҕаны, төрөөбүт норуоттарыгар эмиэ киһилии олоҕу уонна кэскили-сайдыыны баҕарбыт, өйдүүллэринэн-сатыылларынан туруорса-туруулаһа сатаабыт үгүс дьон ааттарын тумнуу оччотооҕу кэм ыар содулун быһыытынан көрүллэрэ, көннөрүллэрэ эрэ сөп. Билигин, олохпут историятын эмиэ хаттаан уларыппыт кэммитигэр бу икки кэккэ дьоммутугар тэҥ сыһыаммыт эмиэ хаттаан уларыйыа, хамсыа суохтаах.
Советскай былааһы солбуйбут саҥа кэм урукку сыыһалары хатылаан барбыта. Эмиэ 20-с сылларга курдук, 90-с сылларга дойдуга пааматынньыктары суулларыы, дьон аатын сотуу, государственность урукку институттарын кытта сыһыаннааҕы олоччу тумнуу, сүтэрии саҕаламмыта. Үрэйэр уохха норуот историятын улахан суолталаах кэрчик кэмин, ситиспит ситиһиилэрин уонна бастыҥ дьонун баһааҕырдыы күүскэ диэлийбитэ.
Ол эрэн, бу уустук уонна тыҥааһыннаах кэмҥэ норуот уһун санаата, ыллыктаах өйө баһыйбыта. Эрэйгэ-буруйга уһаарыллыбыт норуот өйө-санаата бэйэтин историятын хаттаан төрдүттэн урусхаллааһыны таһаартарбатаҕа. Сир-дойду ахсын дьон-сэргэ бэйэтин историятыгар харысхаллаахтык, көмүскэллээхтик сыһыаннаспыта. Норуот бэйэтин өйүн-санаатын идеология былыргы үйэтээҕи да, бүгүҥҥү да көстүүлэриттэн босхолоон, ыраастаан эрэрэ көстүбүтэ.
Биһиги норуоппут ааспыт кэмигэр сыһыаммыт туһунан этиим түмүгэр норуот өйдөбүлүн чөлүгэр түһэриигэ суолтата ситэ арылла илик биир дьоһун докумуону чорботон бэлиэтиэхпин баҕарабын. 1994 с. муус устар ыйыгар СР бастакы Президенэ М.Е.Николаев туруорсуутунан «20-30-с сылларга репресияламмыт саха норуотун бэрэстэбиитэллэригэр сыһыаннаан кырдьыктаах чахчыны тилиннэрии туһунан» РФ Президенин Ыйааҕа тахсыбыта. Бу докумуоҥҥа олоҕуран, Саха дойдута Россия государствотыгар холбоспут түгэниттэн саҕалаан саха норуота бэйэтин быраабын турууласпыт историятын Саха сиригэр государственнай тутул үөскээһинин уонна сайдыытын историятын кытта бииргэ холбуур кыах үөскээбитэ. Бу докумуон ылыныллыаҕыттан ыла ааспыт кэм кырдьыгын чөлүгэр түһэрии государственнай политика биир сүрүн хайысхатынан, учуонайдар, чинчийээччилэр, общественнай институттар уонна деятеллэр туруулаһар дьоһун соруктарынан буолбута.
1996 с. балаҕан ыйыгар СР Ил Түмэнин Бэрэстэбиитэллэрин Палататын Председателэ А.П.Илларионов Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бастакы Председателэ С.П.Сидорова туһунан ыстатыйата бэчээттэммитэ. А.П.Илларионов республика сэбиэскэй кэминээҕи салайааччыларын киһи быһыытынан толору арыйан, үлэлэрин бары өттүттэн чинчийэн үөрэтии, ырытыы суолтатын туһунан суруйбута. Маннык дьаһаныы «биһиги республикабытыгар государственность сайдыытын бүгүҥҥү саҥа кэрдииһигэр сөптөөх суолу тобуларга көмөлөөх буолуоҕа», -- диэн санаатын тиэрдибитэ.
Ити кэнниттэн 2001 с. «Бичик» кинигэ кыһата бэйэтин көҕүлээһининэн «Республика уһулуччулаах дьоно» диэн кинигэ сериятын олохтообута. Бу серияҕа Саха сирин сэбиэскэй кэминээҕи уһулуччулаах деятеллэрин, ол иһигэр Саха АССР араас ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун председателлэрин С.П.Сидорова, М.Д.Нартахова, В.А.Протодьяконов, П.В.Аммосов, Е.Н.Горохова итиэннэ Саха Республикатын Ил Түмэнин Бэрэстэбиитэллэрин Палататын Председателин А.П.Илларионов туһунан ыстатыйалар, тыл этиилэр уонна ахтыылар хомуурунньуктара киирбиттэрэ. Соторутааҕыта бу серияҕа А.Я.Овчинникова олоҕун уонна үлэтин туһунан саҥа кинигэ таҕыста.
Ытыктабыллаах мунньах кыттыылаахтара!
Александра Яковлевна Овчинникова (1914-2009 сс.) үтүө аата кини тыыннааҕар номоххо киирбитэ. Кини олоҕун, үлэтин туһунан кэлиҥҥи суруйуулар Александра Яковлевна олоҕун ис хоһоонун ордук ис киирбх гынан, дириҥэтэн, ытык тыыннаан биэрбиттэрэ.
Александра Яковлевна дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата эрдэ өлөн, атын ыалга иитиллибитэ, хамначчыттаабыта. Ииппит аҕатын көмөтүнэн оскуолаҕа киирбитэ, 10 сааһыгар пионерка буолбута, 16-гар комсомолга киирбитэ. Комсомол ыҥырыытынан оччоттон баччаҕа диэри кыыс аймахха соччо ымсыыта суох суол тутуутун техникумугар үөрэнэ киирбитэ. 30-с сыллардааҕы буруйдааһыннарга кини эмиэ хаарыйтарбыта, комсомол кэккэтиттэн уһуллубута, техникум кэнниттэн үөрэҕин салгыыр кыаҕыттан маппыта. Онон 20 сааһыгар суол тутааччынан үлэтин саҕалаабыта.
Техникуму бүтэрбитэ сүүрбэччэ сыл кэнниттэн эрэ үөрэҕин салгыы үрдэтинэр кыахтаммыта. Үрдүк үөрэх туһунан докумуону 45 сааһыгар ылбыта. 1963 с. Саха АССР уонна РСФСР Үрдүкү Сэбиэттэрин депутатынан тэҥинэн талыллыбыта. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бастакы сессиятыгар А.Я.Овчинникова Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун председателинэн талыллыбыта. Салгыы РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан, Президиумун председателин солбуйааччынан талыллыбыта.
А.Я.Овчинникова автономнай республика государственнай былааһын үрдүкү уорганыгар үлэтин олоххо, үлэҕэ туох баар баай үөрүйэҕин, айылҕаттан бэриллибит сатабылын, мындыр өйүн олоччу түмэн, дьоһуннук саҕалаабыта.
Урукку государственнай иерархия ирдииринэн ССКП уобаластааҕы комитетын бастакы секретардара С.З.Борисов уонна Г.И.Чиряев курдук биллиилээх дьон күлүктэригэр да үлэлээтэр, Александра Яковлевна Үрдүкү Сэбиэт анал туругун бигэтиппитэ, государственнай былаас уорганнара Үрдүкү Сэбиэт иннигэр эппиэтинэстэрин күүһүрдүбүтэ, партия уобаластааҕы кэмитиэтин салалтатын кытта хардарыта итэҕэйсиилээх сыһыаны олохтообута, республика социальнай уонна хаһаайыстыбаннай боппуруостарын быһаарыыга Үрдүкү Сэбиэт уонна олохтоох сэбиэттэр суолталарын биллэ үрдэппитэ.
Айылҕаттан бэриллибит номоҕон көрүҥүнэн, сэмэй аламаҕай майгытынан, олох аһыытын-ньулуунун иһиттэн билэринэн, үлэлээбит үөрүйэҕинэн уонна быһаарыллыахтаах, кэскиллээх боппуруостарга иҥэн-тоҥон кыһалларынан -- политика, культура деятелиттэн, учуонайтан саҕалаан тыа сирин үлэһитигэр, Хоту дойду булчутугар, балыксытыгар, табаһытыгар тиийэ – барыларыгар чугас, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах-көмөлөөх салайааччы этэ.
Александра Яковлевна -- Россия, аан дойду таһымнаах государственнай уонна общественнай деятель. Кини төрөөбүт республикатыгар эрэ буолбакка, атын норуоттарга эмиэ биллэр, ытыктанар киһи буолбута. Кини тылын-өһүн, үлэтин-хамнаһын ылынар, билинэр, өйүүр киһи үксээн испитэ. А.Я. Овчинникова биһиги республикабыт государственноһа сайдыытыгар бөдөҥ кылааты киллэрбит салайааччы быһыытынан норуоппут историятыгар киирбитэ.
А.Я. Овчинникова 66 сааһыгар бэйэтин көрдөһүүтүнэн 1979 с. атырдьах ыйыгар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун председателин солотуттан уурайбыта. Кыра тохтобул кэнниттэн 1980-1991 с. ТЛИИ научнай үлэһитинэн үлэлээбитэ. Ол кэмҥэ уобаластааҕы партийнай тэрилтэ историятын суруйан кинигэ бэлэмнээбитэ.
Дойду общественнай уонна государственнай тутулун төрдүттэн уларыппыт 90-с сылларга дьон барыта улахан тургутууну ааспыта. Ордук улахан охсууну бу ыһыллан эрэр тутулу төрүттээбит, көмүскээбит уонна сайыннарбыт көлүөнэ көрсүбүтэ. Александра Яковлевна ити кэм хабыр сыһыанын хорсуннук тулуйбута. Кини 1943 с. ССКП чилиэнинэн буолбута уонна олоҕун тиһэх күннэригэр диэри бу партия идеалларыгар бэриниилээх этэ.
СР Президенэ В.А.Штыров 2002 с. муус устар 14 к. Ыйааҕынан А.Я. Овчинниковаҕа «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах гражданина» аат иҥэриллибитэ. Александра Яковлевнаҕа бу үрдүк ааты иҥэрии биһиги республикабытыгар государственность үгэстэрэ утумнаныытын, дьон-сэргэ бу уһулуччулаах дьахтар төрөөбүт республикатыгар оҥорбут үтүөтүн билиниитин дьоһун туоһутунан буолбута.
Ытыктабыллаах мунньах кыттыылаахтара!
Бүгүҥҥү көлүөнэ инники сайдыытыгар саҥа тускуллары талла. Ону сэргэ урукку кэм үгүс үтүө ситиһиилэрин туһаммакка мүччү тутан эрэр. Бу тэтимнээх олох оргуйар үөһүгэр биһиги төрүппүтүн-ууспутун, бастыҥ дьоммут сырдык ыраларын, сыралаах үлэлэрин туһунан үтүө өйдөбүлү умнубакка, эрэллээх тирэхпит быһыытынан харыстаан илдьэ сылдьарбыт – биһиги барыбыт ытык иэспит.
Дьон-сэргэ А.Я.Овчинникова аатынан, ону сэргэ норуот историятыгар атын биллэр-көстөр уһулуччулаах деятеллэр ааттарынан киэн туттар. Бу үтүөкэн дьон туһунан сырдык өйдөбүл умнуллубат. Александра Яковлевна Овчинникова аата биһиги норуоппут атын чаҕылхай бэрэстэбиитэллэрин ааттарын кытта бииргэ төрөөбүт дойдубут историятыгар үйэ-саас тухары суруллар.
Ытыктабыллаах мунньах кыттыылаахтара!
Ааспыт 2014 сылга республикабыт саҥа Парламена үлэтин 20 сыллаах кирбиитигэр үктэннэ. Саҥа парламент бастакы тэрээһин мунньаҕар бэйэтин Саха Республикатын Үрдүкү Сэбиэтин утумнааччытынан биллэрбитэ. Онтон республика Үрдүкү Сэбиэтэ 1922 сыллаахха сэбиэскэй былаас саҥа олохтонуутугар тэриллибит республика бастакы бэрэстэбиитэллээх государственнай былааһын -- Сэбиэттэр бүтүн Саха сиринээҕи бастакы ыҥырыылаах съезтэрин утумнааччытынан буолар.
Республикабыт саҥа Парламена уонна парламентаризм институттара сыыйа атахтарыгар туран, Российскай Федерация общественнай-политическай уонна государственнай тутулугар киирсэн иһэллэр. Биһиги тирэхпит –иннибитигэр олорон-үлэлээн ааспыт бастыҥ дьоммут уһун санаалара, булгуруйбат дьулуурдара. Иннибитигэр унньуктаах эриһии, улахан үлэ турар.
Барыбыт баҕа санаабыт, дьүккүөрдээх үлэбит тапталлаах республикабыт, төрөөбүт Ийэ дойдубут кэскилин, кини чэчирии сайдарын туһугар эрэ буоллун.