Ил Түмэн сир сыһыаннаһыытыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Афанасий Софронеевтан ааспыт сыллааҕы үлэтин-хамнаһын сорох бэлиэ түгэннэриттэн кэпсииригэр көрдөстүм.
— Сыл ахсын «Санкт-Петербург — Арассыыйа муоратааҕы держава киин куората» диэн ааттаах норуоттар икки ардыларынааҕы форум ыытыллар. Бу форумҥа Арассыыйаны кытта муоранан кыраныыссалаһар бары омук судаарыстыбалара кыттыыны ылаллар. Сүрүннээн муора уутун киртитии, кини экологиятын проблемалара туруоруллаллар. Ол курдук, нефть бородуукталара тохтуутун, муоралар үрдүлэригэр турар куораттар туттубут кирдээх уулара түһүүтүн, нефтехимическэй бырамыысыланнас таһаарар содулун, о.д.а. техногеннай, ол аата сыччах киһи тас эйгэҕэ бөрүкүтэ суох дьайыытын кытта сибээстээх боппуруостар тураллар. Форум модераторынан (сүрүннээн ыытааччытынан) урукку Сэбиэскэй Сойуус уонна Арассыыйа дьоруойа, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата, Саха сирин дьоно билэр киһитэ Артур Чилингаров буолар.
Мин форумҥа иккитэ кытынным. «Иһэр уу уонна өрүстэр экологияларын проблемаларын эмиэ көрүөҕүҥ» диэн боппуруоһу туруорбутум. Онуоха бастаан муора харыстабылын бырагырааматыгар киллэриэххэ диэн этэ сылдьыбыттара. Онтон бэйэтэ туспалардаах улахан проблема эбит, салгыы үөрэтэр наада буолсу диэн түмүк оҥорбуттара.
Биһиги кэмитиэппит «РФ өрүстэрэ нефтэн киртийиилэрин көмүскэлэ» сокуон барылын оҥорон, ааспыт күһүн Судаарыстыбаннай Дуума айылҕа ресурсаларыгар уонна айылҕа харыстабылыгар кэмитиэтигэр туттарбыта. Бу сотору ол кэмитиэт үлэтигэр кыттыыны ыла барыахтаахпын. Сокуоммут барылыгар уу киртийиитин таһаарыан сөптөөх нефть турбалара эрэ буолбакка, уу транспорын, уу чугаһыгар турар объектар производственнай-хаһаайыстыбаннай үлэлэрин содуллара эмиэ учуоттаммыттара.
Саахал тахсан, нефть тохтор түбэлтэтигэр бырамыысыланнас предприятиелара бэйэлэрин күүстэринэн ыраастаан баран, булгуччу ол сири-уоту эбэтэр ууну чөллөрүгэр түһэриэхтээхтэр. Ол да үрдүнэн, инникитин кэһэлтэ уонна сэрэтии буоларын туһугар, бөдөҥ ыстарааптыыр санкциялар туттуллуохтаахтар. Маннык дьаһаныы аан дойдутааҕы быраактыка буолар. Сокуоммут барылыгар итинник киллэрэ сылдьабыт.
— Форум туох түмүктэри оҥорор уонна ылынар буолар эбитий?
— Араас судаарыстыбалар кыттар буоланнар бобуу-хаайыы, буруйдуур дьаһаллары ылыы эҥин туһунан боппуруоһу туруорбаттар эбит. Хата, ол оннугар баар ыарахаттары туоратыыга бииргэ үлэлээһин, хардарыта көмөлөсүһүү туһунан кэпсэтии барар. Онтулара түмүктээх буолар эбит. Холобур, Санкт-Петербург туттар уутун хаачыстыбата 95%-ҥа тиийэ тупсубут, тоҕор кирдээх уута эмиэ олох ырааһырбыт. Куорат бөҕүн-сыыһын, араас тобоҕун переработкалаан таһаарар аныгы собуоттар баар буолбуттар. Манна барытыгар омук дойдуларын инвестициялара тардыллалларын таһынан, өссө быһаччы көмөлөрө эмиэ баар эбит.
Санкт-Петербург Сокуону таһаарар мунньаҕын кэмитиэтигэр сылдьан турабын. Ууну ыраастыыр объектарын интэриэһиргээбитим. Куорат кирдээх уута диэн өйдөбүл кинилэргэ букатын даҕаны сүтэн эрэр эбит. Өлүөнэбит экологиятыгар дьайар уонна суоһуур кутталлар туһунан билиһиннэрбитим, көмө уонна сүбэ көрдөөбүтүм. Бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэммиттэрэ. Манна кэккэ сыһыаннаах тэрилтэлэр салайааччыларыгар тириэрдибитим, салгыы бэйэлэрэ сибээстэһиэхтэрин сөп этэ. Уопсайынан, маннык форумҥа хаһаайыстыбаннай салайааччылар хото кытталлара ордук буолуо эбит. Наука уонна тиэхиньикэ саҥа ситиһиилэрин кытта билсэллэригэр, саҥа идиэйэлэринэн уонна дьыалабыай сибээстэринэн байалларыгар бэрт наадалаах тирэх буолуо этэ.
— Афанасий Афанасьевич, өрөспүүбүлүкэҕэ айылҕа харыстабылын туругун хайдах сыаналыыгын?
— Бу хайысхаҕа үлэлиир сокуоннарбытынан өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйаҕа инники күөҥҥэ сылдьар. Оннук буолуохтаах даҕаны. Сир аннын туһаныыга дойду биир саамай бөдөҥ субъегабыт. Ол быһыытынан даҕаны, биһиги хайа да балаһыанньаҕа, бу боппуруоска бэйэбит интэриэспитин туруулаһар позицияттан эрэ үлэлэһэр уонна киирсэр бырааптаахпыт. Саха сиригэр айылҕа харыстабылыгар мониторинныыр үлэ үчүгэйдик тэриллэрин билинэллэр. Аны туран, бөдөҥ хостуур компаниялар салалталара өрөспүүбүлүкэ президенэ уонна бырабыыталыстыбата айылҕа харыстабылын боппуруостарыгар кытаанах уонна бигэ позициялаахтарын эмиэ үчүгэйдик билэллэр. Кылаабынайа, биһиги хостуур компаниялар бас баттах барыыларын таһаарыа суохтаахпыт.
Уустуктар суох буолбатахтар, ону таһынан өссө инникитин көһүтэн турдахтара. Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи баараҕай бырайыактар, 2020 сылга диэри суоттаммыт өрөспүүбүлүкэ оҥоруулаах күүстэрин сайыннарыыга туһуламмыт концепция олоххо киириилэрэ айылҕаҕа дьайыыта суох буолуохтарын сатаммат. 2011 сылга өрөспүүбүлүкэ валовай регионнааҕы оҥоһуга (ВРП-та) 411 млрд. солк. тэҥнэстэ. Ити биир киһиэхэ тиксэринэн 400 тыһ. солк. ВРП буолар. Оттон бары бэлиэтэммит бырайыактар олоххо киирдэхтэринэ, ити көрдөрүү 1 трлн. солк. эбэтэр 1 киһиэхэ тиксэринэн 1 мөл. солк. тиийиэхтээх. Маннык балысхан сайдыы булгуччу бэйэтэ «төттөрү ылардаах» буолуоҕа.
— Хостуур бөдөҥ компаниялар регионнардааҕы сокуоннары билиммэттэрэ сонун буолбатах. Бэл саахалланыы тахсар түбэлтэтигэр олохтоох хонтуруоллуур уорганнары саа да ытыытыгар чугаһаппаттар диэн буолар.
— Адьас итинник быһаччы уонна экчи этэн кэбиһэр сатаммата буолуо. Росприроднадзор, Ростехнадзор курдук территориялардааҕы федеральнай управлениелар бааллар. Салалталарыгар манна төрөөбүт, үлэлээбит дьон олорор. Хостуур компаниялар, трубопроводтар үлэлэрин кэтээн көрөөһүҥҥэ уонна хонтуруоллааһыҥҥа өрөспүүбүлүкэтээҕи туһааннаах структураларбыт ити ааттаммыт управлениелары кытта ыкса сибээстэһэн үлэлииллэр. Онон, хонтуруол мэлдьи баар уонна сокуону кэһии таҕыстаҕына, ол тутатына бохсуллар кыахтаах.
«Илин Сибиир – Чуумпу акыйаан» нефть турбатын саахалыгар «Востокнефтепровод» компания генеральнай дириэктэрин Ил Түмэҥҥэ отчуоттатан турабыт. Уутун-хаарын үчүгэйдик ыкпыппыт. Хомойуох иһин, биһигиттэн тутулуга суох төрүөттэринэн, кытаанах санкциялары туттар кыаҕа суох этибит.
— Нефть турбатын өрүһү туоратыыга ханнык ньыма туттуллуохтааҕар үөскээбит мөккүөрү адьаһын да аахайа барбатылар буолбатах дуо?
— Өлүөхүмэ Солянкатынан турбаны туоратыыга өрүс анна сейсмическэй хамсааһыннааҕа бэлиэтэммитэ. Испэсэлиистэр микротоннелирование ньыматынан уурууга, өрүс анна хамсааһыныгар турба тоҕу оҕустарыыта тахсыыһы диэн түмүккэ кэлбиттэрэ. Траншеянан туоратыы ньыматыгар турба бэйэтэ тэҥҥэ хамсаһан биэрэр, онон ньымса буолар уонна маневрдаһар кыаҕа улаатара дакаастаммыта.
Кэлин кэмҥэ сорох боломуочуйалары регионнарга биэрии боппуруоһун дойду үрдүкү салалтата өйүүр. Онон олох устар, бириэмэ барар, быһыы-майгы эмиэ оннук уларыйан биэрэр.
— Саха сирин олохтоохторун үгүстэрин интэриэстэрин таарыйар булт туһунан сокуоҥҥа өссө туох эбии, көннөрүү киириэн сөп этэ дии саныыгыный?
— Булка уонна бултааһыҥҥа Арассыыйа судаарыстыбата былыргыттан ханнык да сокуона суох олорон кэлбитэ биллэр. Чуолаан Саха сирин ылар буоллахха, биһиги булпут көрүҥэ, усулуобуйата, норуокка ылар суолтата Арассыыйа үгүс регионнарыттан улаханнык уратыйар. 2009 сылга булт туһунан сокуон ылыллыытыгар биһиэхэ сыһыаннаах элбэх көтүтүүлэрдээх этэ. Сыралаахтык үлэлэһэн, сокуон барылыгар 15 уларытыыны киллэттэрбиппит. Ол түмүгэр бултааһыҥҥа идэтийиилээх хайысха киллэриллибитэ, аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар айахтарыгар бултууллара көҥүллэммитэ. Кинилэри кытта биир тэҥ олохтоох атын омуктарга эмиэ итинник быраап көрүллүбүтэ. Аны айахтарыттан ордорун соҕотуопкалыыр тэрилтэлэргэ туттараллара көҥүллэммитэ. Балыктыыр учаастактарга куонкурса суох бултуулларын бырайыакка киллэттэрбиппит. Маны таһынан өссө бырамыысыланнай балыктааһыҥҥа эмиэ куонкурса суох кытталларын туруорсабыт.
Хайа баҕарар сокуоҥҥа, олох хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн, эбиилэр, уларытыылар киллэриллэллэр. Сэлии муоһугар сыһыаннаах сокуон барылын оҥорбуппут. Олохтоох суолталаах туһалаах хостонор баай көрүҥэр киллэрэргэ эппиппит. Ол барылбыт хамсаабакка сытар, сүрдээх үчүгэй лобби баар. Палеонтологическай, историческай суолталаах баайга киллэттэрэн, быһаччы Москваттан уонна Санкт-Петербуртан көҥүл ыла-ыла, талбыттарынан айбардыы сылдьаллар.
— Сыл түмүктэниэн эрэ иннигэр күүһүгэр киирбит «СӨ Сирин кодексыгар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон хайдах үлэлээн эрэр?
— Сокуоннай саастарын туола илик үс уонна онтон элбэх оҕолоох ыал олорор эбэтэр сайылык дьиэ туттарыгар, оҕуруот эбэтэр саад учаастага тэринэригэр сир бэриллэр сокуона ылыллан үлэлии турар. Билигин дьон докумуону хомуһуутун уонна регистрацияланыытын үгэнэ. Уһаайба сирэ ылыахтаах киһиэхэ, кини ханнык муниципальнай тэриллиигэ регистрациялааҕынан көрөн, бэриллэр. Оттон сири ол киһи бэйэтэ талан ылар.
Хомунньуус фракцията олорор дьиэлэр тутуллуохтаах сирдэригэр инженернэй-коммуникационнай ситимнэри тардыы боппуруоһун көтөҕө сылдьыбыта. Ол гынан баран, маннык көннөрүү Сир кодексыгар кыайан киирбэт. «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа фракцията бу боппуруоһу бырабыыталыстыба ырытан оҥорбут тус сыаллаах бырагырааматыгар киллэртэриэҕэ. Президент Егор Борисов мантан антах тыа сиригэр ситэри хааччыллыылаах эрэ дьиэлэри тутарга сорук туруорда.
Прокопий Иванов, «Ил Тµмэн» ха´ыат
http://news.iltumen.ru