Сµµрбэ сыл анараа іттµгэр бу кµн, лоп курдук муус устар 4 кµнµгэр, республика ХII ыІырыылаах Ґрдµкµ Сэбиэтин уочарата суох уон биирис сессията Саха Республикатын Тірµт Сокуонун ылыммыта. Саха сирэ саІа кэмІэ сайдар суолларын тµстµµр, арыйар бу улахан суолталаах сµрµн докумуон ылыллыытыгар республика парламена, интеллигенциятын бастыІ дьоно ірі кµµрµµлээхтик µлэлээбиттэрэ.
Ол кэмтэн бачча±а диэри Тірµт Сокуоммут биґиэхэ бука барыбытыгар биэрэр мэктиэлэринэн олорон, салайтаран кэллибит. Бµгµн бу сµµрбэ сыллаах кэм-кэрдии биґиэхэ тугу биэрбитин, туох сайдыы барбытын тула Ил Тµмэн Председателэ Виталий Николаевич Басыгысовы кытта кэпсэтэбит.
– Виталий Николаевич, республика Конституциятын 20 сыла туолаары турарынан э±эрдэлиибин! Билигин ол са±анаа±ы быґыыны-майгыны ійдіін-санаан кэллэххэ, оччолорго Тірµт Сокуоммутун ылыныы µлэтэ олус ірі кіті±µллµµлээх быґыыга-майгыга, общество сµмэтин, интеллигенция бастыІ дьонун кыттыытынан барбытын санаан кэлэ±ин. Оччолорго Россия киин былааґа субъектарга, чуолаан, национальнай республикаларга, Тірµт Сокуоннарын ылыналларыгар улахан кыа±ы биэриитэ туох тірµіттээх этэй?
- Биґиги Тірµт Сокуоммут ылыллыан иннинэ уустук быґыы-майгы, уларыта тутуу са±аламмыта. Компартия аІардастыы баґылыыр-кіґµлµµр оруола 1990 сыллаахха кулун тутар 14 кµнµгэр тохтотуллубута. Ити кэнниттэн тутанына РСФСР Ґрдµкµ Сэбиэтин депутатынан уонна бэрэссэдээтэлинэн Борис Ельцин талыллар. Онтон ыла ыґыллыы барар. Туох да кистэлэ суох оччолорго Советскай Союз Президенэ, Компартия Генеральнай секретара Михаил Горбачев Союґу уларыта тутар µлэни кµµскэ ыыппыта. Итинтэн сиэттэрэн уонна Горбачев Ельцинныын утарсыыларын тµмµгэр ГКЧП кэнниттэн, Советскай Союз курдук улахан дойдуну сµтэрэн турабыт. Россия суверенитета биллэриллэр. Салгыы Татарстан, Башкирия, онтон биґиги суверенитет туґунан Декларацияны ылынабыт. Ити курдук «суверенитеттар парадтарын» Россия бэйэтэ са±алаабыт буолан тахсар.
Советскай былааґы ыґарга ити суверенитеттарга тирэ±ирбиттэрэ. Кыраныысса аґыллаатын кытта биир да тэрилтэбит кµрэстэґэр кыа±а суох буола тµґэр, табаар сыаната босхо барар. Тас эргиэммит суох. Ити кэмнэргэ Россия±а µµнэ-тэґиинэ суох куор±аллааґын барар. Кыра харчыга ваучердары атыылаґыы, сорохтор баандалары тэринэ-тэринэ, бэйэ бэйэлэрин ілірсін, саамай эргитиилээх-урбатыылаах, адьыр±а іттµлэрэ былааска тахсаллар, капилатистар µіскµµллэр.
Биллэн турар, улахан государство састаабыгар олорорбут быґыытынан суверенитеппыт дьиІнээх уонна толору буолбата±а, государство иґинэн буолара ійдінір этэ буолла±а дии. Ол эрэн Союз састаабыгар олорбуппутунаа±ар улахан кіІµл бэриллибитэ диэххэ наада. Онуоха эбии демократизация, гласность биллэриллэннэр, кіІµл барыы іссі кµµґµрэр. Ити барыта Союз ыґыллыытын тірµітµнэн буолбута. Б.Н.Ельцин бэйэтигэр союзниктары кірдµµрµгэр субъектарга уобаластарга, национальнай республикаларга тирэ±ирэр µлэни ыыппыта. Онуоха Союґу бастакы ыґааччынан ар±аа омуктарга чугас олорор Прибалтика республикалара буолбуттара. Ол тµмµгэр Союз оннугар 21 са²а государство тэриллэр. Оччолорго экономика эстиэ диэн санаа кимиэхэ да ³йµгэр киирбэтэ±э. Би´иэхэ онуоха эбии Борис Ельцин республика±а кэлэ сылдьан РФ Гохранын алмааґыттан, кімµґµттэн Саха сиригэр µчµгэйдик бэрсибитин тµмµгэр 1995 сыллаахха диэри µп-харчы кырыымчыгар соччо о±устарбакка олорбуппут. Ол эрээри баара суо±а 2-3 сылынан Россия µрдµнэн экономика эстэн, ас-µіл, хамнас-харчы суох буолан барбыта. Онтон 1998 сыллаа±а дефолт охсуутугар туох баар бааннарбыт эстэн хаалбыттара.
Киин былаас кризискэ киирэн, дойдуну салайар кыа±а суох буолбута. Онон регионнар ким хайдах билэринэн олохторун, дьыл±аларын тэринэргэ 굴эллибиттэрэ. Россия эстибит, мілтіібµт кэмигэр, быра±ыллыбыт ыт о±отун курдук, тыа±а тахсан ас кірдінірбµтµгэр тиийдэхпит дии. Дьэ онно, биґиги киґи буолбут тірµппµт диэн дефолт кэнниттэн алмаас сыаната, мин санаабар, тµірт тігµл µрдээн, ірі кітін, отуттан тахса солкуобай буолбута. Онон тыын ылбыппыт. Харчы кутулла тµспµтэ. Ельцин ыйаа±ынан олохтоох промышленноґы, сир баайын дьаґайыы республика±а бэриллибитэ. Оччолорго биґиги Россиябыт небигэр ким да наадыйбат, сыаната уон икки эІин курдук эрэ этэ. Кэлин 70-тан тахса буолбутугар эрэ наадыйыы барбыта. Онон ол кыґал±алаах кэмнэргэ киин былаас мілті±µнэн, демократическай диэн аатырбыт государство µіскээбитинэн биґиги республикабыт государственноґын саІа таґымІа сайыннарар соруктарынан бэйэбит Тірµт уонна олохтоох сокуоннарбытын ылынарга тиэтэйбиппит.
Ол курдук 1992 сыллаахха, Россияттан биир сылынан урутаан, Конституциябытын ылыммыппыт. Билигин оччотоо±у Тірµт Сокуону ылан кірдіххі, туох баар боппуруостары барытын аґара сиґилии суруйбуппут. Конституция диэн государство тутулун а±ыйах сµрµн принциптэрэ эрэ суруллубут докумуона буолар. Холобур, µірэхтээ´ин хайдах буолуохтаа±ар тиийэ суруллубутун тµмµгэр Россия±а µірэх туґунан сокуон уларыйда да±аны Конституцияны уларытарга тиийэ±ин. Ол иґин кэлин бу федеральнай сокуоннар уларыйдахтарын ахсын Конституциябытын уларытарга тиийэбит.
– Россия±а 2000 сыллар са±аланыыларыгар былаас туруору тиґигин кµµґµрдэр µлэ барбыта. Ыґыллыбыт дойдуну тіттірµ сомо±олуур наадата тирээтэ±э дии? Ити кэмнэргэ республика Конституциятын эрэ буолбакка, сокуоннарбытын эмиэ федеральнай сокуоннарга сіп тµбэґиннэрэр µлэ барбыта.
- Сµµґµнэн сыл суверенитеттаах улахан улуу государстволар бэйэ бэйэлэрин кытта холбоґорго, бииргэ тутуґан сайдарга хабааттыылара са±аламмыта. Евросоюз идеята µіскээбитэ. Оттон Россия±а биир кэлим государство тула сомо±олуур былаас туруору тиґигин (вертикаль власти) олохтуур µлэ барбыта.
Манна да±атан эттэххэ, кыра омуктар уларыта тутуу сылларын устатыгар бэйэлэрин культураларын, сиэрдэрин-туомнарын тилиннэриигэ бµтµн Россиятаа±ар элбэ±и оІордулар, ситистилэр диэн бэлиэтиир то±оостоох. Урукку іттµгэр наґаа олоІхолообоккобут, оґуохайдаабаккабыт, ыґыа±ынан µлµґµйбэккэбит, сэрэнэ, тардына со±ус олордохпут дии. КіІµл тыына илгийээтин кытта национальнай ійбµт-санаабыт, духуобунаспыт уґуктан, сайдан киирэн барбыппыт. Ол эрээри ійбµтµгэр-кэтэхпитигэр улахан ійдібµлбµт, Россиябыт эрэйдээх, эмиэ сылдьар, баар. Кини хайдах эстибэтин, ірµттэрин туґунан саныыбыт. Дьэ, ол иґин былаас туруору тиґигэ олохтонон, бары субъектарга Россия сокуоннара µрдµкµ буолалларыгар, олорго биґиги сокуоннарбыт сіп тµбэґэллэригэр µлэ барбыта. Конституциябыт Россия сокуоннарын утарар тµбэлтэтигэр, Россия сокуона µрдµкµ быґаарар суолтаны ылар.
– БилиІІи кэмІэ Россия субъектарын кытта сыґыаннаґыытыгар барыта эриэ-дэхси буолла диэн этиэххэ сіп дуо?
– СаІа кэмІэ Россия государствотыгар кутталлаах дьыллар-кµннэр µіскµµ сылдьыбыттарын билэбит. Чечня±а гражданскай сэрии буолан ааспыта дии. Госдума±а депутаттыы сырыттахпына, оборона министрэ Сергей Иванов Госдума±а отчуоттаабыта. Онно кини Россия сэриитин туох баар кµµґэ-уо±а бµтµннµµтэ бу Чечня сэриитин тохтотууга уурулунна диэбитэ. Ити кэмнэргэ Россия тіґілііх мілтіін-ахсаан сылдьыбытын бары билэр буолбатахпыт. Онтубут армиябыт хайда±ыттан ырылыччы кістін тахсыбыта. Ити кэнниттэн дойдуга байыаннай іттµнэн реформа ыытар наадата тирээн, билигин µлэ бара турар. Ыґыллыбыт дойдуну хомуйуу, бэрээдэктээґин ыытыллан, Россия государствота бары субъектарыгар федеральнай сокуоннар µлэлиир, дьайар буолууларын хааччыйда. Онон хардарыта кідьµµстээх сыґыаннаґыы сал±анар. Аґара суверенитеты ылан кэбиспит Киргизия баар дии. Сыччах кини холобуругар µірэниэххэ сіп: туохха сыыстарбат туґугар.
– БµгµІІµ кµІІэ СР Конституцията биґиэхэ тугу биэрдэ диэн бэлиэтиир кыахтаахпытый?
– Саамай сµрµнэ – сайдыы-тутуу боппуруостарын манна бэйэбитигэр быґаарарбыт ситиґилиннэ. Сайдыы государствоттан эрэ тутулуктаммат. Билигин тастан инвестиция киириитэ элбэ±и быґаарар буолла. 2020 сылга диэри СР оІорон таґарар кµµстэрин, транспорын уонна энергетикатын сайыннарыы Схематын олоххо киллэриибит 70%-на чааґынай компаниялар µптэринэн оІоґуллар. Бу Дьокуускай куораппыт тутууларыгар эмиэ чааґынай инвестиция харчыта µлэлиир. Советскай былаас са±ана мирнэйдэр «Интернациональнай» руднигы 40 сыл устата туппуппут. 30-тан тахса сыл Бµлµµ ГЭС-ин µґµс тµґµмэ±ин тута сатаан баран, бырахпыппыт. Билигин саІа кэмІэ «Интернациональнай», «Юбилейнай», Удачнай подземката тутулуннулар. «Мир» рудник тутулунна. Итиннэ барытыгар 8 млрд. доллар кэриІэ тастан харчы тардылынна. Нерюнгри, Эльга чохторун туґа±а таґаарыыга государственнай харчы туттуллубат, чааґынай харчы туттуллар. Государство µбµнэн тимир суол эрэ тутуллар. СаІа экономика µлэлиир. Университеппыт федеральнай буолла. Глобализация биґигиттэн ыйыппакка кэлэр. Харчы кіІµл сылдьар. Бизнес, баай государствоттан, национальностан тутулуга суох.
Конституциябыт биэрбит мэктиэлэринэн государствоны салайыыга уопутурдахпыт дии. Итиэннэ, бастатан туран, биґиги аан дойдуну кірдіхпµт дии. Туох баар сокуоннарбытын уларытан бараммыт, «500 хонугунан» атын дойдуга, ырыынак дойдутугар олоруохпут диэн идея баара кыаллыбатын биллибит. 20 сыл тухары да ырыынакка ситэ-хото киирбэккэ олоробут. Туох да халлаантан кэлэн тµспэтин ійдіітµбµт. Ырыынак уустуктара биґиги былааннаах экономикабыттан итэ±э´э суох элбэх эбит. Билигин тіттірµ государство сµрµннээґинигэр киириэххэ диэн этээччилэр элбээтилэр.
Мин Россияны госкорпорациялар оборчоттон ороон таґаарыахтара дии саныыбын. АЛРОСА-ны государство кыттыытыттан таґаара сатааґын, ким эрэ хармааныгар киллэрии ту´унан толкуйдууртан тахсар. «Газпром» курдук, улахан госкорпорациялар, эстибэккэ хаалбыт нефтяной компаниялар баар буоланнар, арыый да олорон кэллибит. Онон госкорпорациялары тіттірµ тэрийиигэ тіннµµ буолуо.
Тірµт Сокуоммут баарын тухары республикабытын салайар А±а баґылыктаах, Правительстволаах, Ил Тµмэннээх, былаахтаах, гербэлээх, гимнээх буола туруохпут.
- Виталий Николаевич, Саха Республиката диэммитигэр (Якутия) диэн эбиискэ хаґан сотуллуой?
– Кырдьык, ылан быра±ар да сіп буолла. Саха Республиката диэни кытта хатылаґа сылдьар, тэІ суолталаах буолла±а, Конституциябытыгар ол ту´унан бигэргэтэн турабыт. Киин телевидение±э Республика Саха дииллэрин ким ба±арар ійдµµр. Тµгэнинэн туґанан, норуот µтµі дьулуурунан республикабыт Тірµт Сокуона ылыллыбыт кµнµнэн Саха сирин бары олохтоохторун э±эрдэлиибин, µлэ±э, µірэххэ, олоххо µрдµк ситиґиилэри ба±арабын!
Елена Иванова, «Саха сирэ» ха´ыат