Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов ыам ыйын 31 күнүгэр РФ Федеральнай Мунньаҕын иһинэн Россия сокуону таһаарааччыларын Сэбиэтин бастакы мунньаҕар регионнар сокуону таһаарар уорганнарын соруктарын туһунан тыл эттэ.
Виталий Басыгысов, Федеральнай мунньах иһинэн сокуону таһаарааччылар саҥа Сэбиэттэрин тэрийии – бу Россия сокуону таһаарааччыларын бииргэ үлэлээһиннэригэр хаачыстыба өттүнэн саҥа түһүмэҕи саҕалааһын буоларын бэлиэтээн, Федеральнай Мунньаҕы, РФ бырабыыталыстыбатын кытта хардарыта үлэлээһин көдьүүһэ салгыы үрдүөҕэр эрэнэрин биллэрдэ.
«Кэнники кэмҥэ диэри федеральнай сокуоннарынан буолбут субъектар сокуону көҕүлээһиннэрин статистиката дьон уоһуттан түспэт этэ. Араас сылларга кинилэр ахсааннара сокуоннар уопсай ахсааннарыттан 1-3% ылара. Госдумаҕа Россия сокуону таһаарааччыларын Ассамблеята, Федерация Сэбиэтигэр сокуону таһаарааччылар Сэбиэттэрэ тэриллиэхтэриттэн балаһыанньа уларыйан барбыта. Регионнар бэйэлэрин сокуону көҕүлээһиннэрин олоххо киллэриилэригэр, федеральнай сокуон барылларын ырытан оҥорууга кыттар кыахтара кэҥээбитэ», - диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.
Кини санаппытынан, 2011 сыл бэс ыйыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламеныгар Федерация Сэбиэтин иһинэн сокуону таһаарааччылар Сэбиэттэрин хамыыһыйатын үөрэҕи, культураны, науканы уонна науканы туһанар технологиялары сокуонунан хааччыйыы боппуруостарыгар анаммыт көһө сылдьар мунньаҕа буолбута.
«Атын үтүө саҕалааһын эмиэ үөскээтэ. Субъектар сокуону таһаарар уорганнара үгүс боппуруостарга түмсэн үлэлиир буоллулар. 2011 сылга Ил Түмэҥҥэ 61 федеральнай сокуон барыла көрүллүбүтэ уонна Российскай Федерация субъектарын сокуону таһаарар уорганнарын 33 көҕүлээһинэ уонна туруорсуута өйөммүтэ. Бу, биллэн турар, биһиги үлэбит көдьүүһүн үрдэппитэ. Статистика эмиэ уларыйда. Субъектар сокуону көҕүлээһиннэрин 10% кэриҥэ ылылынна. Ити туһаайыыга үлэ күүһүрүөҕэ диэн эрэнэбит. Бу мунньахха регионнар сокуону таһаарааччыларын долгутар кэккэ проблемалары көтөҕөр кыах баар дии саныыбын. Олор саҥа буолбатахтар, ол эрээри биһиги көрүүбүтүгэр, билиҥҥэ диэри сөптөөх правовой, баҕар, политическай да өттүнэн быһаарыыны ыла иликтэр», - диэтэ Виталий Басыгысов.
Оннук проблемалар ортолоругар Саха сирин парламенын бэрэссэдээтэлэ былаас федеральнай уорганнарын уонна субъектарга судаарыстыбаннай былаас уорганнарын икки ардыларыгар боломуочуйалары тыырсыы боппуруостарын ааттаата. Чуолаан манна Госдума кыттыгас салайыыга баар предметтэргэ федеральнай сокуоннар барылларын көрүүтүгэр регионнар кыттыыларын туһунан этиллэр. Субъектар сокуону таһаарааччылара федеральнай сокуоннары таһаарыы процеһыгар кинилэр кыттыылара соҕотох конструктивнай нуормалааҕын биирдэ эрэ бэлиэтээбэтэхтэрэ, ол нуорманан РФ субъектарын үс гыммыт биирдэриттэн элбэҕэр судаарыстыбаннай былаас сокуону таһаарар (бэрэстэбиитэллээх) уонна үрдүкү толоруулаах уорганнара туһааннаах федеральнай сокуону ылыныыны утардахтарына, сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйа тэриллэр.
«Саха сирин парламена урут киллэрбит сокуонун барылыгар, субъектар аҥаардарыттан ордуга сокуон барылын утардаҕына, ону салгыы көрүүттэн уһулларын туһунан этиллэр. Хомойуох иһин, ити өйөбүлү ылбатаҕа. Биһиги санаабытыгар, кыттыгас салайыллар предметтэргэ сокуону көҕүлээһиннэр ааһыыларыгар субъектар дьайар кыахтара дьиҥнээх, сокуонунан бигэргэтиллибит буолуох тустаах», - диэн эттэ Виталий Басыгысов.
Кини бэлиэтээбитинэн, билигин Российскай Федерация субъектарын сокуону айан оҥоруулара кэккэ субъективнай уонна объективнай төрүөттэртэн хааччахтанар.
Бастакытынан, РФ субъектарын сокуону таһаарыыларын араас регионнарга быраабы харыстыыр уорганнарынан сыаналааһын уратылаах. «Мин көрүүбэр, регионнар сокуоннарын федеральнайдарга сөп түбэһиннэриигэ биир сыһыан суоҕа араастаан ааҕыыга тиэрдэр. Ол курдук, холобур, кэккэ субъектарга сокуону таһаарар уорганнар квалификациялаах элбэх ахсаанынан куоластаан, конституционнай сокуоннары ылынар бырааптаахтар. Оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр РФ Үрдүкү суутун быһаарыытынан маннык практика федеральнай сокуоннарга утарсарынан билиниллэр. Ол түмүгэр биир субъектарга конституционнай элбэх ахсаан института баар буолуон сөп, оттон атыттарга – суох. Биһиги өйдүүрбүтүнэн, конституционнай элбэх ахсаан института – парламентаризм сүрүн элеменнэриттэн биирдэстэрэ уонна ылыллыбыт нуорма конституционнай сокуоннары уопсай кэккэттэн арааран, ким да быраабын кэспэт, сокуону таһаарыыны бэрээдэктиир эрэ», - диэн санаалаах Виталий Басыгысов.
Кини этэринэн, регионнааҕы сокуону таһаарыы туһааннаах сиргэ-уокка олорор гражданнар ирдэбиллэрин, наадыйыыларын хааччыйар аналлаах, ол иһигэр көмүскүүр функцияны толорор. Ол эрээри ардыгар быраабы харыстыыр уорганнар сорох сотрудниктарын өттүттэн сөп түбэһиннэриигэ аһара барыы субъектар сокуону таһаарар базаларын дьадатыы төрүөтүнэн буолар.
«Иккиһинэн, субъектар сокуону айыыга көҥүллэрэ уонна ис хоһооно баар чахчыларынан хааччахтанар, ол курдук кыттыгас салайыллар предметтэргэ федеральнай сокуону таһаарааччы сокуону айыы кээмэйигэр биир позицията суоҕа. Бу түгэҥҥэ федеральнай сокуону таһаарыы бэйэтэ туруга суох, арыт-ардыгар утарылаһар», - диэтэ Саха сирин парламенын бэрэссэдээтэлэ.
Кини тылыгар сигэннэххэ, быыбардааһын сокуоннарыгар субъектарга үрдүкү дуоһунастаах сирэй поһугар бэйэлэрэ туруорунааччылар статустарын быһаарар быраап бэриллибитэ. Оттон субъектарга судаарыстыбаннай былаас уорганнарын статуһун быһаарар сокуоҥҥа (уопсай принциптэр тустарынан биллэр сокуоҥҥа) субъект үрдүкү дуоһунастаах сирэйэ оннооҕор бирисээгэ биэриитигэр тутуһуохтаах ирдэбиллэрэ быһаарыллаллар. РФ субъегын Конституциятыгар маннык нуорма суох.
«Ураты болҕомтону маннык өрүккэ ууруохпун баҕарабын: федеральнай сокуону таһаарааччы федеральнай сокуоннары ырытан оҥорон ылыныыга чаастатык федерация субъектарын олоҕор-үлэтигэр национальнай-региональнай компонены учуоттаабат», - диэн бэлиэтээтэ Виталий Басыгысов.
Кини холобур быһыытынан булт, балыктааһын туһунан сокуоннары аҕалла: «Бу сокуоннары ылыныыга правовой бэрээдэктээһин предметтэринэн спортивнай, бэйэ сөбүлүүрүнэн бултааһын уонна балыктааһын, ол эбэтэр саатааһын эрэ буолбуттара. Ол кэмҥэ Хоту дойду, Сибиир уонна Дальнай Восток сиригэр-уотугар төрүт норуоттары сэргэ, үгүс сэлиэнньэлэргэ бастайааннай олорор нэһилиэнньэҕэ булт да, балыктааһын да олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыыга сүрүн источнигынан буолаллар. Эбэтэр табаны иитии. Сорохторго бу хаһаайыннааһын салаата, атыттарга – айах ииттинэр ньыма. Ырытан оҥорооччулар сокуоннар уопсай концепцияларыгар бу уратылары учуоттаабатахтар».
Виталий Басыгысов салгыы бэлиэтээбитинэн, үөрэхтээһиҥҥэ, доруобуйа харыстабылыгар, ДьУоКХ-ҕа киллэриллибит нормативтарынан нэһилиэнньэ ахсааныттан тутулуктанан оскуолалары, эмп, культура тэрилтэлэрин бөдөҥсүтүү суотугар ороскуоттары оптимизациялааһын көрүллэр. Маныаха сүүнэ улахан иэннээх, аҕыйах нэһилиэнньэлээх Саха сиригэр дойду Европатааҕы чааһыгар курдук нормативтар туттуллаллар.
«Элбэх нэһилиэнньэлээх куораттарга, бөһүөлэктэргэ, баҕар, маннык оптимизацияны ыарыыта суох оҥоруохха сөп буолуо. Оттон биһиги маннык тэрилтэлэри кытта аҕыйах тыһыынча киһи олорор сүүһүнэн бөһүөлэктэри сабарга күһэллиэхпит, кинилэр тула сүүһүнэн килэмиэтир тухары туох да суох – суол да, атын сэлиэнньэ да. Ити бэйэлэрэ да сэдэх нэһилиэнньэлээх сирдэр, ордук Арктика оройуоннарыгар, киһитэ суох хаалар кутталлаахтар. Кыра комплектаах оскуолалар учууталлара кинилэргэ нуорманан көрүллэр хамнаска, федеральнай бырабыыталыстыба иннигэр туруорсубатахпыт буоллар, биһиги усулуобуйабытыгар кыайан олоруохтара суоҕа этэ. ДьУоКХ нормативтара эмиэ биһиги туһабытыгар буолбатахтар. Биһиэхэ оттор кэм - сылга 9-10 ый. Биир киһи олоҕо-дьаһаҕа киин оройуоннардааҕар түөрт төгүл ороскуоттаах», - диэн иһитиннэрдэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.
Кини бюджет сокуоннарыгар хотугу тиэйии уратылара учуоттамматын эттэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин сирин-уотун 90-тан тахса бырыһыаныгар транспорт сезонунан эрэ тиийэрэ хааччыллар. Навигация хааччахтаммыт кэмигэр нэһилиэнньэ уонна социальнай эйгэ сыллааҕы наадыйыытын кээмэйин тиэйиэххэ, харайыахха наада. Табаардары уонна өҥөлөрү оҥоруу кээмэйин 88% кэриҥэ сезонуттан көрөн суолларынан уонна транспорынан хааччыллар оройуоннарга баар. Сыллата үтүмэн үп уматыгы, норуот туттар табаардарын уонна производственнай-техническэй аналлаах бородууксуйаны сезоннааҕы тиэйиигэ уонна харайыыга тардыллар.
«Хотугу регионнар туруорсууларынан, Бюджет кодексыгар хотугу тиэйиини субъектар бюджеттарыттан кредиттээһин туһунан ыстатыйаны киллэрии ситиһиллибитэ, бу ыстатыйа 2013 сыл тохсунньу 1 күнүгэр үлэлээн тохтуур. Биһиги Бюджет кодексыгар бу нуорманы бастайааннай төрүккэ бигэргэтэргэ этии киллэрэбит», - диэн иһитиннэрдэ Виталий Басыгысов.
Саха сирин парламенын салайааччыта ону тэҥэ: «Биһиги тулалыыр эйгэ харыстабылын салаатыгар субъектарга боломуочуйалары биэриини туруорсубуппут ыраатта. Биир холобур. Өлүөнэ нөҥүө нефтепроводы тутууга биһиги траншея ньыматын оннугар тоннель, эбэтэр тимир-бетон хаалаах «труба в трубе» ньымата туһанылларын ситиһэ сатаабыппыт. Маннык ньыма саахал тахсар түбэлтэтигэр тулалыыр эйгэ түөрт төгүл харыстанылларын хааччыйыахтаах этэ. Ити табыллыбатаҕа. Өлүөнэ уутунан өрөспүүбүлүкэ бүтүннүүтэ аһаан олорор, туох эрэ тахсар түбэлтэтигэр уунан хааччыйыы атын вариана суох», - диэтэ.
Виталий Басыгысов санаппытын курдук, баччааҥҥа диэри Хоту дойдуга оройуоннааһын боппуруоһа быһаарыллыбата, онтон хамнас, пенсия кээмэйэ, хотугу дьон чэпчэтиилэрэ тутулуктаахтар. Сэбиэскэй кэмҥэ хотугу чэпчэтиилэр үлэ ресурсаларын тардыы саамай дьайыылаах механизмынан буолаллара. Араас чэпчэтиилэр бааллара, бастатан туран – подъемнайдары, Сэбиэскэй Союз хайа баҕарар муннугар дьиэ кэргэн бары чилиэннэригэр үс сылга биирдэ уоппускаҕа барыыларын суолун төлөөһүн сүрүнүнэн оройуоннааҕы коэффициент – климат усулуобуйатыттан тутулуктанан киин регионнар акылааттарыгар 1.2-тэн 2.0 диэри, кэлэр-барар олохтоох дьоҥҥо «колеснай», радиация үрдүк сиригэр үлэлээччилэргэ – «радиоактивнай» төлөбүрдэр бааллара. Сыллата үлэһиккэ хамнаһыгар 10% эбии харчы төлөнөрө. Бу кэмиттэн кэмигэр эбии төлөбүрдэр кадрдары олохсутууга көмөлөөх чэпчэтиилэр эрэ буолбакка, киһи уопута мунньулуннаҕын аайы тус бэйэтин үлэҕэ кылаатын иһин бириэмийэ курдук көрүллэрэ. Олорор дьиэҕэ чэпчэтиилэр көрүллэллэрэ.
«Дальнай Востокка кадрдары тардыыга олоххо бэйэлэрин үчүгэйдик көрдөрбүт миэрэлэртэн саатар сороҕун ылыныы балаһыанньаны балайда чэпчэтиэн сөп этэ. Региоҥҥа кадрдарга наадыйыы 80% эрэ хааччыллар, үрдүк квалификациялаах специалистар тиийбэттэр. Техническэй идэлээх кадрдарга наадыйыы сытыы боппуруоһунан хаалар», - диэн санаатын эттэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.
Судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин туһунан этэригэр Виталий Басыгысов манныгы бэлиэтээтэ: «Биһиги бэйэбит уопуппутугар көрбүппүтүнэн, төһө да бөдөҥ хампаанньа буоллун, кини чааһынай буоллаҕына, социальнай эйгэҕэ сөптөөх харданы ылыахпыт суоҕа. Биллэн турар, кинилэр тугу эрэ оҥороллорун мэлдьэһэр сатаммат, холобур, инфраструктура сайдыытыгар, ити эрээри онно хампаанньалар бэйэлэрин наадыйыыларынан салайтараллар уонна нэһилиэнньэ баҕатын учуоттаабаттар. Түмүгэр хампаанньалар маннык политикалара мөлтөх сыһыаны көрсөр».
Билигин Дальнай Восток сайдыытыгар госкорпорацияны тэрийии туһунан киэҥник дьүүллэһиллэрин бэлиэтээн, кини соҕотох госхампаанньаны үөскэтии – мөккүөрдээх боппуруос диэтэ. «Дальнай Восток сайдыытын программатын ханнык хампаанньалар олоххо киллэрэллэриттэн тутулуга суох, ону биһиги судаарыстыба ирээтэ баһылыыр хампаанньалар буолуохтаахтар диэн санаалаахпыт. Маннык эрэ хампаанньалар социальнай эппиэтинэстээх бизнеһи тэрийиэхтэрэ диэн саныыбыт. Регион айылҕатын баайын баһылыыр эрэ буолбакка, Дальнай Восток регионун социальнай инфраструктуратын сайыннарыах тустаахтар», - диэн бэлиэтээтэ Виталий Басыгысов.
Үтүө холобур быһыытынан Саха сирин парламенын бэрэссэдээтэлэ «АЛРОСАНЫ» аҕалла: «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр кини бюджеты үөскэтэр, куораты үөскэтэр уонна социальнай суолталаах предприятие буолар. Хампаанньа 40 тыһ. тахса киһи дьарыктаах буолуутун хааччыйар. Сыллата өрөспүүбүлкэ бюджетыгар, 8 оройуон олохтоох бюджеттарыгар 500 мөл. тахса үп ыытыллар. Сорох сылларга харчы киириитэ уопсай дохуот 60% тэҥ буолара. «АЛРОСА» акцияларын үгүс өттө судаарыстыба бас билиитигэр баара наадалаах уонна соҕотох сөптөөх сыһыанынан буолар. Чуолаан маннык предприятиелар нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хаааччыйыы үгүс боппуруостарыгар күттүөннээх үп ресурсаларын угуохтара диэн биһиэхэ бу мэктиэлиир».
Виталий Басыгысов сирдэригэр-уоттарыгар бөдөҥ бырайыактар олоххо киириэхтээх регионнара тоҕо эрэ «Сибиир уонна Дальнай Восток сайдыытын туһунан» сокуону ырытан оҥорууттан уонна госкорпорацияны тэрийии тула боппуруостары дьүүллэһииттэн толору туоратыллыбыттарын кытта сөпсөспөтүн биллэрдэ.
«Ол эрээри маннык практика биһиэхэ баар буолбута ыраатта. Сокуон барылларын баһыйар үгүһүн өрүү федеральнай бырабыыталыстыба ырытан оҥороро. Олор тустарынан биһиги сүнньүнэн атын источниктартан билэбит. Регионнар сокуону таһаарааччылара барыллары ырытан оҥоруу стадиятыгар кыттыыларын уонна биһиги депутаттарбыт оробуочай бөлөххө киллэриллиилэрин (үөрэх, булт, балыктааһын, федеральнай контракт систематын туһунан) баара-суоҕа хас да түгэнин ааттыахпын сөп. Ити быраабыла буолбатах, туорааһын быһыытынан. Бырабыыталыстыбаҕа түмүгү таһаарыыга киллэриллибит субъектар сокуону көҕүлээһиннэрэ ардыгар төрүөтэ быһаарыллыбакка туоратыллан хаалаллар», - диэтэ Виталий Басыгысов.
Кини сокуону таһаарыы процеһын салгыы тупсарыыга былаас сокуону таһаарар уонна толоруулаах уорганнара бары таһымҥа бииргэ үлэлээһиннэрин күүһүрдүү наадатын бэлиэтээтэ. Сокуон аакталарын ырытан оҥорууга уонна ылыныыга регионнар сокуону таһаарар мунньахтарын бэрэстэбиитэллэрин актыыбынайдык тардыахха наада. Оччоҕуна эрэ дойду бүтүннүүтүн сокуону таһаарар базата бөдөҥ федеративнай судаарыстыба усулуобуйаларыгар сөп түбэһиэҕэ уонна, бу ордук суолталаах, дойду бүтүннүүтүн сиригэр-уотугар күүскэ туһаныллар буолуоҕа.
«Россия сокуону таһаарыыта күүстээх регионнааҕы сокуону таһаарыынан буолуохтаах», - диэн бэлиэтээтэ Саха сирин парламенын бэрэссэдээтэлэ.
Түмүккэ Виталий Басыгысов СӨ Ил Түмэнэ урут киллэрбит сокуону көҕүлээһиннэрин Госдума уонна Федерация Сэбиэтэ өйүүллэригэр уонна салгыы айымньылаахтык бииргэ үлэлээһиҥҥэ эрэнэрин биллэрдэ.
Елена Баишева («Ил Тµмэн» ха´ыат) тылбаастаата