БµгµІІµ Россия сµµрбэттэн тахса сыл анараа іттµгэр оло±ун укулаатын тірдµттэн уларытан саІалыы тэриллэ, инники сайдар суолларын кірдіні сатыыр кэмнэринээ±эр быдан атын уонна бигэ туруктаах таґымІа та±ыста. Бары билэрбит курдук, оччолорого быґыы-майгы олус уустук, ыґыллыы-то±уллуу хаґан тохтуура биллибэт, уґуга биллибэт иэрэІ-саараІ кэмнэр этилэр. Ити сылларга биґиги киин былаас кризиґын, хамнас-харчы кэлбэт кэмин, сопхуостар ыґыллыыларын, ваучеры тµІэтиини, дьон уурдарыы харчыта кµдэІІэ кітµµтµн, дефолту, терроризм Кавказ регионугар гражданскай сэриини соІнуу сатааґынын курдук бµтµн государство, нэґилиэнньэ оло±ор хайдах курдук охсуулаах уонна кутталлаах ыарахаттары туораабыппытын, тулуйбуппутун ійдµµбµт.
2000 сыллартан дойдуну В.В.Путин Президент дуоґунаґыгар салайар буолуо±уттан ыла Россияны бу уґаабыт уонна дириІээбит кризистэн таґаарыы былаана ылыллан, утумнаах, дьµккµірдээх уонна олус сыралаах µлэ са±аламмыта. КэлиІІи уонтан тахса сылларга дойдубут аан дойду тµґµлгэтигэр атыттардыын тэІІэ хардыылаґар, кэпсэтэр, аахсар уонна туруорсар кµµстээх государство быґыытынан µтµі аатын эргиппитэ, бэл, аатырар Аан дойдутаа±ы Эргиэн тэрилтэтигэр киирэр буолбута биґиэхэ умна быґыытыйбыт дойдубутунан киэн туттар санаабытын тіннірбµтэ µірµµлээх. Маны биґиги, Россия олохтоохторо буолдан тураммыт, улаханнык сыаналыыбыт.
Быйыл республика Россия састаабыгар эйэ-дэмнээхтик олорбута 380 сылын бэлиэтиибит. Тµірт µйэ усталаах туоратыгар улуу нуучча государствотын биир дьоґун субъегын быґыытынан быґыытынан Россияны кытта тэІІэ сайдыґа, ыарахаттары туоратыґа, айа-тута олорорбут дьыл±абыт ыйан биэрбит суола. Сахабыт сирэ бу суолунан бигэтик айаннаан иґэр.
Дойду µрдµнэн µірµµлээх быґыыга-майгыга бэлиэтэнээри турар Россия Кµнµнэн сибээстээн биґиги Ил Тµмэн государственноска уонна сокуоннаска сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин, депутат Ольга Макиенконы кытта бу тула кэпсэтэбит.
– Ольга Валерьевна, дойду µрдµнэн сарсын биґиги Россия кµнµн бэлиэтээри олоробут. Бу кµн Россия олохтоохторугар, эйиэхэ тус бэйэ±эр туох суолтала±ый?
- Россия Кµнэ – биґиги дойдубутугар биир саамай эдэр быґаарынньык. Ол курдук 22 сыл анараа іттµгэр РСФСР депутаттарын съеґэ РФ государственнай суверенитетын туґунан Декларацияны ылыммыта. Бу докумуонтан ыла дьон кіІµлµгэр уонна сокуоІІа тирэ±ирэр демократическай государство, биґиги дойдубут историята аа±ыллар.
Декларация балаґыанньалара кэлин РФ Конституциятыгар киирбиттэрэ. Онон Россия Кµнэ – государство баар буолуутун демократическай, конституционнай тутулун тірµтµн бигэргэтэр кµн. Бу 22 икки сыл тµмµгэр Россия государствота политическай, экономическай, культурнай уонна социальнай іттµнэн элбэ±и ситистэ, ситтэ-буста.
Биґиги республикабыт Российскай Федерация атын субъектарын кытта бииргэ федерализм усулуобуйатыгар ситии-хотуу суолун ааста: РФ-ны кытта боломуочуйалары тыырсыыттан субъектар бэйэлэрин правовой базаларын оІостууларыгар тиийэ. Федерализм ис дьиІэ – киин былаас регионнары, улахан уонна кыра норуоттары, регионнары уонна республикалары кытта уопсай тылы булуутун культурата буолар. Манан государство республикалар, уобаластар уонна норуоттар социальнай-экономическай, культурнай-духуобунай интэриэстэрин чугастык ылынара, учуоттуура хааччыллар. Јскітµн аІардастыы кииннээґин эбэтэр регионнарга барытын сµктэрии буолар буолла±ына, государство мілтііґµнэ тахсыан сіп, оттон регионнарга ол µтµінэн дьааґыйбат.
Хас биирдии Россия олохтоо±ун курдук, бу сырдык бырааґынньыгы мин дойдум туґугар киэн туттар санаанан кірсібµн. Ааспыт сµµрбэттэн тахса сыл устатыгар биґиги дойдубут политическай уона экономическай сайдыытыгар баара±ай хардыылары оІордо диирбэр µгµстэр сібµлэґиэхтэрэ дии саныыбын.
– Россияны кытта тэІІэ сайдыґан иґэбит диибит. Ол туохха кістірµй?
– Тіріібµт дойдубут бµгµІІµ кµІІэ аан дойду биир саамай кµµстээх дойдутун ахсааныгар сылдьар. КэлиІІи уонча сылга олохпут-дьаґахпыт, сайдыыбыт сµнньэ бигэ туруктаахтык бара турар. Россия политическай іттµнэн уларыта тутуу кэмигэр олорор. Ол сокуонунан бигэргэтиллэр турар. Бу биир туоґутунан иллэрээ кµн парламент пленарнай мунньа±ар республика µрдµкµ баґылыгын аатыгар уонна быыбарданар буолуутугар конституционнай сокуоІІа уларытыылары киллэрии буолар. Субъектар баґылыктарын быыбардыыр система тіттірµ киирдэ. Р.Кадыров этии киллэриитинэн эрэ буолбакка, уопсайынан, дойдуга со±отох Президент дуоґунаґа баар буолуутун федеральнай сокуон ирдиирин быґыытынан, биґиги республика Тірµт Сокуонугар «СР Президенэ» диэн оннугар нууччалыытыгар «Глава РС(Я)», сахалыытыгар «СР Ил Дархана» диэн уларытыыны уонна баґылык быыбарданар буолуутун туґунан уларытыыны киллэрэн биэрдибит.
Биґиги баґылык аатын сахалыытыгар уларытыыны киллэрэрбитигэр 2015 сылга диэри бириэмэ баар. Ол гынан баран 2015 сылга бэс ыйыгар билигин µлэлии олорор Президеммит болдьо±о туолар. Сахалыытыгар быґаарыыны ылыныыга билигин да хойутааґын баар курдук буолла. То±о диэтэххэ, «Саха Республикатын Ил Дархана» диэІІэ ылыммыт быґаарыыбыт политическай іттµнэн сµдµ эппиэтинэстээ±ин бэлиэтиибин. 2015 сылга туох дуоґунаска быыбардыырга республика дьонугар ханнык да мунаахсыйыы суох буолуохтаах. Сахалыы тыллах быыбардааччылар республика Ил Дарханын талыахтаахтар. Болдьо±о туолуор диэри СР Президенин аатыгар уларыйыы тахсыа суо±а, оннунан хаалар. Онон аныгыскы быыбарга диэри туох мунаахсыйыы тахсыбатын курдук, республика ис политикатыгар «Ил Дархан» диэн ійдібµл олоххо киириитигэр нэґилиэнньэ ортотугар µлэ барыахтаах. Государственность, сокуон сайдыытын іттµнэн кірір буоллахха, бу, биллэн турар, республика±а биир улахан ситиґии, инникигэ ірі тахсыы дии саныыбын. Субъектарга барытыгар нууччалыытыгар «Глава РС(Я)» диэн буолбута биґиги биир ньыгыл, сомо±о Россияны тутарга дьулуґууну ійµµрбµт кістір. Россия бµгµн кµµстээх регионнарынан кыа±ын ылла.
Саха сирэ 22 сыл анараа іттµгэр биир бастакынан саІардыллыбыт Российскай Федерация састаабыгар киирэргэ Федеративнай дуогабарга илии баттаспыта. БµгµІІµ кµІІэ Саха сирэ республика быґыытынан бэйэтин кµµстээх бырайыактарын кі±µлээн, олоххо киллэрэн, федеральнай киини кытта бииргэ µлэлээґин µгэнигэр сылдьар. Ол республика киин былааґы, дойду регионнары кытта итэ±эйсиилээх, дьоґун кэпсэтиилэри ыытыытын тµмµгµн быґыытынан сыаналанар.
– Дойду µрдµкµ салалта саІардыллыытын туґунан туох санаалааххын? Россия Кµнµнэн дьоІІо-сэргэ±э тугу ба±арыаІ этэй?
– Республика ПрезиденэЕ.А.Борисов бэлиэтээн эппитин курдук, РФ Правительствота 75 %-на уларыйда. Ол эрээри бу састаапка биґиги республикабыт кыґал±аларын, туруорсууларын ійдµµр, билинэр, республика салалтатын этиилэрин ылынар, ійµµр салайааччылар элбэхтэр. Онон маннык утум баара µірдэр. Дальнай Востогу сайыннарыыга саІа министерство баар буолбута дойду илин іттµн сайыннарыыга бол±омто уурулларын кірдірір. Бу геополитическай уонна стратегическай суолталаа±ын ійдµµбµт.
Республика Президенэ бу министерство±а быґаччы бас бэринэр диэн буолбатах, кини Россия Президенигэр эппиэти тутар. Министерство дойду илиІІи территорияларын сайыннарыынан, регионнарга кімі-тирэх буолар суолталаах тэрилиннэ.
Бµгµн – биґиги дойдубут туґугар киэн туттуубут кµµскэ этиллэр, µірбµт-кіппµт сирэйбитигэр илэ-чахчы кістір кµнэ. О±олорбут, улахан да дьоннор Россия былаа±ын тутан хаамсаллара кірµіххэ кэрэ. Бу кµннэргэ Россия футболга, хоккейга хамаандалара кыайыыны ситиспиттэрэ «Биґиги кыайдыбыт!», «Россия кыайда!» диэн ірі кµµрдэр, барыбытын биир санаалыыр кыайыылара бырааґынньык иннинэ бэлэх курдук буолбута улахан суолталаах. Биґиги о±олорбут дьиІ-чахчы сайдыылаах дойдуга улаталларыттан, сыллар аастахтарына, кинилэр эмиэ биґиги курдук, тіріібµт дойдуларынан киэн туттар буолуохтара диэн µірэбин. Республика бары олохтоохторугар Россия Кµнµнэн µрдµк ситиґиилэри, дьолу-соргуну ба±арабын!
Елена Иванова, «Саха сирэ» ха´ыат
Опубликовано: 13 июня, 2012 - 11:04