Сунтаар улууһугар СР Государственнай мунньаҕын (Ил Түмэн) бюджеккэ, үпкэ уонна сыана политикатыгар бас били уонна приватизация боппуруостарыгар сис комитетын председателэ А.С. Уаров кэлэн үлэлээн барда. Биһиги киниттэн бу сырыытын туһунан кэпсииригэр көрдөстүбүт.
- Мин билигин каникулга сылдьабын. Ол гынан баран Ил Түмэн председателэ В.Н. Басыгысов бэс ыйыгар Сунтаар улууһугар командировкаҕа кэлэ сылдьан үлэлээбит программата туолуутун, ол чэрчитинэн үлэ-хамнас хайдах саҕаланан баран эрэрин билсэ, ону хонтуруоллуу кэллим. Ол сырыыбытыгар Виталий Николаевичтыын Уһун Күөл, Аллыҥа, Тойбохой нэһилиэктэринэн сылдьан быһаарсыбыт боппуруостарбыт хайдах сыҕарыйан эрэллэрин билистим. Бу бастакыта. Иккиһинэн, инвест.программа уонна «үтүө дьыала» хамсааһын нөҥүө билигин Сунтаар улууһугар тутулла турар объектар туруктарын уонна онно туох ханнык үлэ-хамнас бара турарын, туох проблемалар баалларын билии буолар. Үсүһүнэн, биһиги, сунтаардар, бары киэн туттар киһибит афганец, икки Кыһыл Сулус, Александр Невскэй орденнар кавалердара Александр Эдуардович Петров 60 сааһын туолар юбилейыгар сылдьан эҕэрдэлээһин буолар. Юбилейга мин Москва куораттан Россия Сэбилэниилээх Күүстэрин ветераннарын ассоциациятын председателэ, генерал-лейтенант Турбин тус эҕэрдэтин аҕаллым. Ону сэргэ республика Байыаннай комиссариятын, Ил Түмэн, Правительство наҕараадаларын аҕалан туттардым. Үтүөлээх ветераны улуус баһылыга В.И. Тихонов тахсан эҕэрдэлээтэ, улуус Бочуотунай грамотатын туттарда. А.Э. Петров улуус Бочуоттаах гражданина буолар. Төрдүһүнэн, билигин республика уопсай кыһалҕата оттооһун боппуруоһа буолар. Ону барытын саас-сааһынан кэпсиэм.
Бу сырыым кэмигэр улууска ыытыллар туту уонна суолу оҥоруу боппуруостарыгар улуус актива уонна нэһилиэктэр баһылыктара кыттыылаах мунньахтан турабыт. Онно бары нэһилиэктэри хабан дьоһуннаах кэпсэтии буолбута. Аны күһун 2012 сыллааҕы инвестиционнай программа корректировкатыгар уонна 2013 сыллаҕы бюджеты оҥоруу үлэтэ-хамнаһа саҕаланна. Онон сибээстээн депутаттар, ол иһигэр улуус дьаһалтата бары көмөлөөн Уһун Күөл оскуолатын тутуутун түргэтэтиигэ ылсыахпыт. Бырайыага бүтэн турар. Онон оскуола тутуутун саҕалыырга турунабыт.
Онтон Элгээйи таас оскуолата инвест.программанан буолбакка, «Фонд будущих поколений» нөҥүө СР Президенэ Е.А. Борисов быһаччы дьаһалынан тутуллан эрэр. Оскуола бырайыагын улаатыннардахха олус элбэх үп ороскуоттанарын быһыытынан, 275 миэстэлээх оннунан хаалла. Онон, саҥа бырайыагы оҥорон улэни-хамнаһы бытаардымыахха наада диэн сүбэлэстибит. Билигин онно үп-харчы эбии көрүллэн, үлэ-хамнас өссө күүскэ барыаҕа.
Сунтаар улууһугар таас оҕо саадтарын тутан үлэҕэ киллэрии үтүө үгэскэ кубулуйан эрэр. Ол курдук былырыын республика үрдүнэн 7 таас оҕо саада тутуллубут эбит буоллаҕына, онтон үһэ Сунтаар улууһугар. Билигин 2012 уонна 2013 сылларга Сунтаар улууһугар эмиэ үс таас оҕо саада тутуллара былааннанан турар. Ол курдук Бүлүүчэҥҥэ, Уһун Күөлгэ уонна Кутанаҕа таас оҕо саадтара тутуллуохтара. Манны таһынан аллыҥалар, үөһээтэн биир да солкуобай көмөтө суох, нэһилиэнньэ бэйэтэ турунан, народнай тутуу быһыытынан таас котельнай үрдүгэр бэйэлэрэ таас оҕо саадын тутуутун саҕалыахтаахтар. Быйыл инвестиционнай программаттан үп-харчы көрүллэн Күүкэйгэ Самсоновтар историческай уһаайба дьиэлэрэ тутуллуоҕа. Онон үлэ-хамнас Сунтаар улууһугар инникитин өссө күүскэ барар былааннаах.
Балыыһа иккис уочаратын тутуу туһунан этэр буоллахха, манна СР Правительствотын председателин бастакы солбуйааччы А.А. Стручков кэлэ сырыттаҕына киниэхэ 2013 сыллааҕы бюджеккэ киллэрэн, иккис уочараты тутан саҕалыахха наада диэн этэн турабын. Билигин бастакы уочараты тутууга курдук улахан ороскуот суох буолуоҕа. Лаппа аҕыйах ороскуот көрүллэр. Онон балыыһа тутуутун булгуччу саҕалыыр санаалаахпыт диэн этиэххэ наада. Манны таһынан, мин саамай улаханнык кутукунайа сылдьар боппуруоспунан умайбыт начальнай оскуола оннугар таас оскуоланы тутааһын буолар. Соторутааҕыта манна биэс мөл.солк. кредит ылыахтаахпыт. Итини сэргэ 7,5 мөл.солк. аны күһүҥҥү корректировкаҕа киллэртэриэхтээхпит. Онон отучча мөлүйүөнүнэн быйыл бу оскуола туох баар таһынааҕы корпуһун бүтүннүүтүн туттаран киллэртэриэхпит диэн санаалаахпыт. Бу сылдьан тутуу хаамыытын көрдүм. Тутуу сүрдэх тэрээһиннээхтик бара турар эбит. Тутааччылар үлэлэрин графигын куоһаран иһэллэр. Манна улуус дьаһалтатын хайгыахха наада. Кинилэр сүрдээҕин ылсыһан үлэлии сылдьаллар. Онон биһиги сыччах бэйэбит, республика биир даҕаны улахан үп угааһына суох, тутааһыммыт буолар. Булгуччу бу тутууну тиһэҕэр тиийэ тириэрдэн, 2013 сылга саҥа оскуолаҕа киириэхпит.
Мин Сунтаарга элбэхтик сылдьабын. Атын да улуустарга эмиэ сылдьабын. Ол курдук бу кэнники икки ыйга мин Кэбээйигэ, Чурапчыга, Мэҥэ Хаҥаласка, Уус-Алдаҥҥа, Горнайга, Ньурбаҕа, үөһээ Бүлүүгэ сырыттым. Сунтаарга быйыл бу бэһис кэлээһиним. Хас биирдии кэлиим мээнэ сырыы буолбатах. Хаһан да манна күүлэйдии сылдьар киһи курдук сылдьыбаппын. Ол иһин хас биирдии сырыым туох эмэ сыаллаах-соруктаах буолар. Итинтэн сиэттэрэн манныгы этиэхпин баҕарабын. Ордук улуус киинин тупсарыыта кэлиҥҥи сылларга олус ньүдьүрээтэ. Итини депутат буоларым быһыытынан аһаҕастык этэбин. Маны мин улуус уонна нэһилиэк салалталарыгар эппитим үһүс сылыгар барда. Билиҥҥитэ улахан хамсааһын олох тахсыбакка турар. Бордоҥтон киирэн иһэн администрация дьиэтигэр диэри тиийэн кэлэрбэр уон сэттэ бүтүннүү эргэрэн хаалбыт, сууллар туруктаах олбуордар тураллар. Бу көстүү бөһүөлэги олох киэргэппэт. Онон биир дойдулаахтарбар туһаайан этиэм этэ. Сунтаар билиҥҥи үчүгэй кэмҥэ дьиэ-уот тас көстүүтүттэн саҕаланар. Онон олбуордар Бүлүү куоратын курдук барыта кырааскалаах, үчүгэй олбуордаах буолаллара уолдьаспыт. Мин Бордоҥҥо кэлэн барарбар бастайаанна улахан дьоннор – министрдэр, депутаттар кэлэллэр. Онно, сороҕор, саатан сирэйбин саба туттан олорорго тиийэбин. Ити үлүгэр уон сэттэ бүтүннүү сууллан, эргэрэн хаалбыт олбуордары көрөн кинилэр «бу Сунтаар отой буорайбыт эбит» диэн санааҕа кэлэллэрэ буолуо. Кинилэр, баҕар, уопсай тылынан «үчүгэй» диэхтэрэ эрээри, син биир тас көстүү хаһан баҕарар дьиэ олбуоруттан, уопсай көстүүтүттэн улахан тутулуктаах. Онон бу сырыыга манны туоратарга араас тэрээһин, эбэтэр субуотунньуктар нөҥүө улуус киинин олохтоохторо бөһүөлэк тас көстүүтүн тупсарарга үлэлиэтэрин наада буолбут. Манна улахан болҕомтону ууруохха наада. Сунтаар улууһугар сүрдээх элбэх ыалдьыттар кэлэллэр. Москваттан, омук сириттэн тиийэ дьоннор кэлэн сылдьаллар.
Билигин суолбут туругун ылан көрүөҕүҥ. Октябрьскай уулусса олох буорайбыт. Маннык куһаҕан суоллах улуус киинэ республикабыт үрдүнэн олох аҕыйах хаалла быһыылаах. Ону эттэхпинэ быйыл 300 т. Цемэнтэ кэлэн иһэр, онон быйыл суол оҥоруутун саҕалыыбыт диэн уоскуталлар. Суол оҥоһуллан хаалара буоллар бары даҕаны сүрдээҕин астыныа, үрүө этибит. Манна үчүгэй сонун баар. Федеральнай суол оҥоһуутун программатыгар Советскай уулусса бүтүннүү өрүстэн Тойбохойдуур суолга диэри барыта асфалланыахтаах. Тустаах үлэ былааҥҥа киирбитэ. Дьэ онон, бу икки сүрүн суолбут оҥоһуллан хаалара буоллар, Сунтаар – Сунтаар буолуо этэ. Ону кытта тэҥҥэ олбуордары, дьиэлэр тас көстүүлэрин тупсарыахха, эргэ дьиэлэри барытын көтүрүөххэ наада. Итини өссө төгүл тоһоҕолоон этэбин. Маны биир дойдулаахтарым өйдүөхтэрэ дии саныыбын.
Оттоһун туһунан этэр буоллахха манна кэлээри сылдьан киин улуустарга сырыттым. Онно балаыанньа сүрдээх ыарахан. Ол иһин даҕаны президент вертолётунан биэс улууһу көтө сылдьан билсибитэ. Аһыыка ходуһалар отторун барытын кытаччы сиэн кээспит. Оннооҕор ыаллар улахан сыал-сорук турар – ынах, сүөһу, сылгы ахсаана көҕүрүө суохтаах диэн. Ол наадатыгар Президент 550 тыһ. т. Оту булгуччу оттуохтаахпыт диэн соругу туруорда. Манна төһүү күүһүнэн Кэбээйигэ хас да улуус (Уус-Алдан, Таатта, Чурапчы) мобильнай биригээдэлэрэ кэлэн оттон эрэллэр. Мин бэйэм «Народнай фроҥҥа» быһаччы салайан өссө от ыйын 3 күнүгэр оттооһун туһунан улахан боппуруоһу көтөҕөммүт Президеҥҥэ, Правительство председателигэр уонна Ил Түмэн председателигэр ыҥырыы таһааран турабыт. Ол ыҥырыыбыт интернеккэ, хаһыаттарга барыта бэчээттэнэн турар. Онно туруорсубут боппуруостарбытын Президент барытын ылынна. Билигин оттооһуҥҥа тас өттүттэн киирэр транспортнай ороскуоттарга итиэннэ атын да ороскуоттарга биһиги бюджеттэн эрдэттэн 300-чэкэ мөл.солк. ороскуоттурга быһааран олоробут. Онон Сунтаарга Чурапчы улууһа 500-чэкэ т. оту дуогабардаһан үлэлиэхтээх. Ол гынан баран бу дойдубар кэлэ сылдьан сүрдээҕин салынным. Уу наһаа элбэх эбит уонна ардаххыт тропическай дойду гиэнин курдук, бу түэрэ дохсуна. Хаһан оттоторун халлаан бэйэтэ билэрэ буолуо. Ол да буоллар дьон күн тура-тура сир аһын да астыыллар, от да оттууллар. Бу үчүгэй сайын кэлбитин туһалаахтык туһана сатыыллар. Туһаныахтара да дии саныыбын. Биир дойдулаахтарым кыһалҕаҕа ылларбыт улуустарга көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэбин.
Бүтэһикпэр этиэм этэ. Россия быыбар туһунан саҥа сокуона ылыллыбытынан, биһиги үлэлиир болдьохпут сыл аҥаарыттан ордук кэм уһаан биэрдэ. Онон быыбарбыт кэлэр сыл бүтэһигэр буолар буолла. Мин бэһис болдьохпор киирсиэхпин сөп. Сүрүнэ: доруобуйам үчүгэй курдук.
Кэпсэттэ Гаврил АНДРЕЕВ.