Билэрбит курдук, «¥³рэх ту´унан» Арассыыйа сокуонун барылын дьµµллэ´ии, к³нн³рµµлэри киллэрии ти´эх тµ´µмэ±э буола турар. Сокуон барыла ма²найгы аа±ыытын аа´ан, билигин иккис аа±ыыга к³рµллээри сылдьар. Сыл бµтµ³р диэри бигэргэниэхтээх. Бу олох соторутаа±ыта (ааспыт нэдиэлэ±э) Судаарыстыбаннай дуума та´ымыгар сокуон о²о´уутугар анал оробуочай хамыы´ыйа µлэлээтэ.
Онно Саха £р³спµµбµлµкэтин Ил Тµмэниттэн дьокутаат, µ³рэх, наука, култуура уонна СМИ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева кыттан кэллэ. «Сµрдээх ту´алаах сырыы буолла, µлэбит тµмµгэ к³´µннэ» диэн кини «буруолуу сылдьар» сонунун кэпсээтэ.
Сиикэй сокуон барыла
Санаттахха, са²а сокуон барыла дьµµлгэ тахсыа±ыттан, Ил Тµмэн та´ымыгар оробуочай хамыы´ыйа тэриллэн, µлэлээн барбыта. Барыл олох сиикэй, сиппэтэх, к³ппµт ³тт³ µгµс этэ. Инньэ диэн сокуон барыла «ыйаммыт» саайтыгар бастаан к³рбµт-аахпыт дьон бары бэлиэтээбиттэрэ. С³хпµт-махтайбыт да, кэлэйбит да µгµс этэ.
Ол да и´ин оробуочай хамыы´ыйа±а, этэргэ дылы, «харыларын ньыппарынан, сымы´ахтарын бы´а ытыран», µлэлиирдии о²остон, Т³рµт оскуоланы чинчийэр институт, ХИФУ, Учууталлар та´ымнарын µрдэтэр институт, ¥³рэх сайдыытын института, ¥³рэх министиэристибэтэ, Билим уонна анал µ³рэх министиэристибэтэ курдук дьо´ун тэрилтэлэри сэргэ, уопсастыбаннай тµмсµµлэр бэрэстэбиитэллэрэ, биирдиилээн педагогтар киирбиттэрэ. Барыта 100 кэри²э этии киирэн к³рµллµбµтэ. Хорутуулаах µлэ баран, ымпыгар-чымпыгар тиийэ илдьиритиллэн, хамыы´ыйа киирбит этиилэри-к³нн³рµµлэри наардаан-ч³м³хт³³н, µс барыйааны бэлэмнээбитэ. Ти´эх барыйаа²²а барыта 38 этии киирбитэ. Онтон Ил Тµмэн «би´иги ³р³спµµбµлµкэбитигэр саамай тыын суолталаа±а, наадалаа±а» диэбит 12 к³нн³рµµнµ бэлэмнээн, сокуон барылын Судаарыстыбаннай дуума±а иккис аа±ыыга ыыппыта.
Национальнай регионнар – бииргэ
Елена Голомарева кэпсиир:
-- Мунньахха кыттыбатах, кэлбэтэх субъектар этиилэрин-к³нн³рµµлэрин к³р³ да барбатылар. Онон мин бу хамыы´ыйа мунньа±ар тиийэн, тус бэйэм кыттыбытым, µлэлэспитим, тыл эппитим сµрдээх суолталаах буолла. РФ 83 субъегыттан, бу сокуо²²а 11 субъект µчµгэйдик µлэлээбитин бэлиэтиэххэ с³п. Ол и´игэр Татарстан, Башкортостан, Коми, Марий Эл уонна Саха £р³спµµбµлµкэтэ. Бы´ата, национальнай регионнар. Мин испэр «саатар, биир эмэ к³нн³рµµбµт да ааста±ына, улахан сити´ии буолуо этэ» дии саныырым, онтум барытын ылыннылар! Би´иги 12 к³нн³рµµбµт барыта бол±омто±о ылыллан, са²а сокуон то±ус ыстатыйатыгар киирэр буолла.
Онон сити´иибит биир т³рµ³тэ – национальнай регионнар бииргэ µлэлээбиппит. Татарстан Госдуума±а дьокутаата Илдьар Гильмутдинов бу боппуруоска сы´ыарыллан кµµскэ µлэлээтэ. Кини миигин ы²ыран ылан: «Э´иги к³нн³рµµлэргитин барытын ³й³³тµбµт, тылгытыгар, т³р³³бµт култуура±ытыгар хайдах µлэлии-хамсыы олороргутун билэбит. Салгыы да мэлдьи бииргэ µлэлиэхпитин наада. Т³р³³бµт тыл — норуот кэскилэ, инникитэ», -- диэн то´о±олоон бэлиэтээтэ, махтанна. Оттон Госдуума µ³рэххэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ – Башкортостан дьокутаата Александр Дегтярев буолара эмиэ улахан оруоллаах буолла.
Саамай улахан сити´ии
-- Субъектартан барыта 1000 кэри²э этии киирбит. Оттон эппитим курдук, саамай к³хт³³х кыттыыны национальнай регионнар ыллылар. Кинилэр национальнай-региональнай уратыларга саамай элбэх к³нн³рµµнµ киллэрбиттэр, онон бу барыбыт уопсай кы´ал±абыт буолара ырылыччы к³´µннэ. Дьэ, ол и´ин да±аны сокуон бастакы барылыгар суох ыстатыйа эбии киирэн биэрдэ – «Язык (языки) образования» диэн ааттаах 15-с ыстатыйа. Аата да±аны би´иэхэ ураты сылаастык и´иллэргэ дылы буолбат дуо?!
«Бу – национальнай регионнар сити´иилэрэ, кинилэр туруорсууларынан киирдэ» диэн Госдуумалар бэйэлэрэ то´о±олоон эттилэр. Оттон итиннэ би´иги ³р³спµµбµлµкэбит туруорсуута, киирсиитэ биир саамай улахан диэн киэн тутта этиэххэ с³п.
Регион боломуочуйатын бигэргэттилэр
-- £сс³ биир улахан сити´ии -- дьокутаат Егор Жирков туруорсар туруорсуута – «Принятие законов и иных нормативных правовых актов субъекта Российской Федерации в сфере образования» диэн субъект боломуочуйата сокуон барылын 9-с ыстатыйатыгар («Полномочия органов государственной власти субъекта Российской федерации в сфере образования») киирэн биэрбитэ. Бу – саамай суолталаах. Ол туохха к³ст³рµй диир эбит буоллахха -- билигин регион µ³рэх эйгэтигэр µгµс суолталаах боппуруостарын бэйэтэ бы´аарарын сокуон мэктиэлиэ.
Хааччах суох буолуо
-- Дьэ, оччотугар «РФ сокуонугар бу ту´унан туох да этиллибэтэх» дии-дии, холобур, борокуратуура т³р³³бµт тылы, култуураны µ³рэтиини «суустуура» тохтуур. £йдµµргµт буолуо, би´иэхэ тµ³рт сылы бы´а борокуратуура µ²сµµтэ киирэ турбутун, тµ³рт сылы бы´а тохтообокко сууттаспыппытын. Бµгµ´µн эмиэ борокуратуураттан «сэрэтии» киирбитэ. С£ Борокуратуурата ³с³´³-³с³´³ т³р³³бµт тылы, култуураны µ³рэтиини «Федеральнай сокуо²²а ол ту´унан туох да суох» дии олорбута. Билигин оннук хааччах суох буолар, то±о диэтэххэ, ³р³спµµбµлµкэ бэйэтэ ол ту´унан туспа сокуон ылынар кыахтанар.
Онуоха туспа пуун баар буолуо±а: «В государственных и муниципальных образовательных организациях, расположенных на территории республик РФ, может вводиться изучение и преподавание государственных языков этих республик в соответствии с законодательством этих республик», --диэн.
Эбэтэр, «Граждане РФ имеют право на получение дошкольного, начального общего и основного общего образования на родном языке из числа языков народов Российской Федерации, а также право на изучение родного языка в пределах возможностей, предоставляемых системой образования, в порядке, установленном законодательством об образовании», --диэн. Онон барыта бэйэбититтэн эрэ тутулуктанар. Бу сµ²кэн улахан сити´ии, кыайыы диэххэ с³п.
Кыра оскуола к³мµскэллээх буолуо
-- Арассыыйа биир улахан кы´ал±ата – кыра оскуола. Оттон сокуон бигэргэннэ±инэ, «кыра кэмпилиэктээх» дэнэр оскуоланы сокуон к³мµскµµр буолуо. Онон, холобур, о±ото а±ыйах оскуола дьыл±атын -- филиал гынары эбэтэр оннунан хаалларары, эбэтэр олох да±аны сабары нэ´илиэнньэ уопсай тµмсµµтэ («сход») бы´аарыа диэн этиллэр. Оттон ол мунньа±ы тэрийиэ, кэтиэ -- анал хамыы´ыйа. Сокуон бы´ыытынан, нуорманан к³р³н, бы´аарыы тахсыа. Маннык сы´ыан кы´ал±а бары ымпыгын-чымпыгын µ³рэтэн к³р³н баран, нэ´илиэнньэ интэриэ´ин к³мµскµµр курдук с³пк³ бы´аарарга к³м³л³´µ³.
22 уонна 104 ыстатыйаларга кыра кэмпилиэктээх оскуола ту´унан к³нн³рµµлэр киирэн биэрдилэр. Онно «Тыа сиригэр баар кыра кэмпилиэктээх оскуола µбµлээ´инэ о±отун ахсааныттан тутулуга суох буолуохтаах», -- диэн этии баар буолла. Оттон бу – би´иги учууталларбыт -- тыа сирин педагогтара, т³р³ппµттэрбит, идэлээхтэр сойуустара туруорсар туруорсуулара буоларын би´иги ааспыт да дьµµллэ´иилэртэн ³йдµµбµт.
О±о саада – регион боломуочуйатыгар
--Холобур, оскуола±а киирэ илик о±олор тэрилтэлэрин µбµлээ´ин муниципальнай боломуочуйаттан регион киэнигэр тахсан биэрдэ. Бу сµрдээх у´ун дьµµллэ´ии тµмµгэр сити´илиннэ. Билигин биирдиилээн о±о ороскуотун министиэристибэ бигэргэтэр, к³р³р буолуо±а – син биир оскуола µ³рэнээччитин ороскуотун курдук. Оттон чаа´ынай о±о саадтара судаарыстыбаттан ³й³бµл ылалларын сокуон мэктиэлиэ.
Маны та´ынан учууталларга биир улахан µ³рµµ -- хомунаалынай ³й³бµлµ ылалларын ту´унан урукку сокуо²²а баар пууну т³нн³рдµлэр. Регионнар бэйэлэрин боломуочуйаларынан сокуон ылынар бырааптаннылар.
Туох сити´иллибэтэ?
-- Сокуон барыла ма²найгы аа±ыыттан олус тубуста, байда. Дьµµллэ´иигэ, ырытыыга фракциялар бары да±аны к³хт³³х кыттыыны ыллылар, оттон КПРФ µгµс социальнай суолталаах этиини киллэрбитин бэлиэтиир наада.
Ол да буоллар, барытын ситистибит диир сыы´а буолуо. Холобур, µ³рэх тэрилтэлэрин миэбэлин сакаа´ын муниципальнай боломуочуйаттан та´аарарга диэн этиибит кыаллыбата эрээри, кэлин, атын федеральнай сокуоннар о²о´уллан бардахтарына, манна хаттаан т³нн³н, уларытыылары киллэрэр кыах баар буолуо.
Бу – уопсай µлэ тµмµгэ
-- Маннык уустук µлэ±э бэйэлэрин идэлэрин ис хаа´а±ын ымпыгар-чымпыгар диэри ба´ылаабыт, ону кытта патриот ³йд³³х-санаалаах дьон бы´аччы µлэлэспит буолан, бу µлэ µтµ³ тµмµктээх буолбутун бэлиэтиир наада. Оробуочай хамыы´ыйа±а би´игини кытта кµµскэ µлэлэспит ¥³рэх министиэристибэтин отделын салайааччыта Наталья Васильевна Ситникова±а, юрист Августа Васильевна Никифорова±а, оскуола±а киирэ илик о±ону µ³рэхтээ´ин испэсэлии´э Алевтина Васильевна Николаева±а, Т³рµт оскуоланы чинчийэр институт дириэктэрэ Светлана Степановна Семенова±а, «Айылгы» (сал. Матрена Попова), «Ийэ тыл» (сал. Е.П.Жирков) уопсастыбаннай тµмсµµлэргэ, «Айыы кы´ата» оскуола кэлэктиибигэр, т³р³ппµттэрин тµмсµµлэригэр, ¥³рэх министиэристибэтигэр, Билим уонна анал µ³рэхтээ´ин министиэристибэтигэр, бэйэм кэллиэгэлэрбэр – дьокутааттарга, чуолаан, Зоя Афанасьевна Корнилова±а, Егор Петрович Жирковка, ХИФУ кэлэктиибигэр уо.д.а. – бу сокуон барылын дьµµллэ´иигэ, к³нн³рµµгэ кыттыбыт, µлэлэспит дьо²²о Ил Тµмэн µ³рэххэ кэмитиэтин аатыттан сµрдээх улахан махталбын тиэрдэбин, -- диэн тµмµктээтэ Елена Христофоровна.
***
«¥³рэх ту´унан» РФ са²а сокуона -- бу олус улахан, о±ону оскуола±а киириэн инниттэн µрдµк µ³рэх та´ымыгар тиийэ сирдиир сокуон буолуо. ХХI-с µйэ±э µ³рэх эйгэтигэр би´иги олохпутун салайан, ыйан-кэрдэн, µтµ³ уонна бигэ тирэхтээн биэрэр сµрµн сокуоммут буолуо±а. Онон ³р³спµµбµлµкэбит бу сокуону дьµµллэ´ии, ырытыы-к³нн³рµµ µлэтиттэн туора туран хаалбакка, к³хт³³хтµк кыттан, µ³рэх эйгэтигэр ба´ылыыр-к³´µлµµр оруолун ³сс³ т³гµл к³рд³рбµтэ, бигэргэппитэ – би´иги сити´иибит, киэн туттуубут.
Нина Герасимова, "КЫЫМ" ха´ыат
Опубликовано: 13 декабря, 2012 - 13:38