Исторический обзор

Город Якутск. Гравюра из книги Н. Витзена "Северная и Восточная Тартария, 18 век"

"Кангаласский князец Мазары Бозеков на приеме у царя Федора Алексеевича. 1677 г." И.Ю. Пестряков

Cемья Западно-Якутского князца В.Н. Ксенофонтова

Делегация Якутской области, прибывшая в г.Иркутск для участия в церемонии встречи Наследника Цесаревича и Великого Князя Николая Александровича. Иркутск, июнь 1891 г

Участники заседания Западно-Кангаласской инородной управы Якутского округа Якутской области с исправником Поповым. Сентябрь 1898 г.

Чиновники Якутского областного управления и улусные головы Якутской области: сидит четвертый слева политссыльный Пекарский Э.К.

Якутск в начале ХХ века. И.Ю. Пестряков

Семья головы Сунтарского улуса Якутской области Егора Николаевича Попова (сидит третий слева). Начало ХХ века.

Первые летние курсы учителей начальных школ 1914 г.

С.М. Аржаков слева и М.К. Аммосов справа с руководством партии и правительства на XIII cъезде РКПб

Члены Совнаркома Якутской АССР с амнистированными руководителями повстанцев 1925 г.

XVII Съезд ВКПб. Делегация Якутской АССР. Москва, 1934 г.

Делегация ЯАССР на II сессии ВЦИК 16-го созыва с председателем М.И. Калининым (сидит третий слева направо). Москва, февраль 1936 г.

Председатель Президиума ВС ЯАССР П.В.Аммосов (в центре) в Кремле во время вручения ордена "Знак Почета" с Председателем Президиума ВС СССР Ворошиловым К.Е. - советским государственным и военным деятелем, Маршалом Советского Союза, Героем Советского Союза, Героем Социалистического Труда т.Горкиным. Москва, 1954 г.

Депутаты Верховного Совета СССР 5-го созыва от ЯАССР: (слева направо) учитель средней школы № 2 г.Якутска А.Ф.Охлопкова, секретарь Булунского райкома КПСС В.Х.Вырдлин, главный врач республиканского детского костно-туберкулёзного санатория Т.П.Дмитриева и Герой Соцтруда доярка колхоза "Победа" Усть-Алданского района Е.И.Бурцева. Москва, 23 декабря 1958 г. Автор съемки - В.Соболев.

Генеральный секретарь Итальянской коммунистической партии Пальмиро Тольятти беседует с секретарем Нюрбинского райкома КПСС Якутской АССР Лыглаевым. Москва, 20 октября 1961 г.

Народный депутат СССР, воин-афганец А.С. Колодезников (слева) и народный депутат СССР из Калмыкии, Герой СССР полковник Очиров. Москва, декабрь 1989 г. Фото В.Семенова.

Народные депутаты РСФСР на Красной площади: (слева направо) Н.А. Чаусский, З.А. Корнилова, В.Н. Колодезников, А.В. Кривошапкин, Д.С. Бубякин. Москва, 19 мая 1990 г. Фото В.Яковлева.

Председатель Верховного Совета ЯАССР К.Е.Иванов выступает на торжественном собрании общественности г.Якутска, посвященном первой годовщине принятия Декларации о государственном суверенитете Республики Саха. Якутск, сентябрь 1991 г. Фото И.А. Винокурова.

Депутаты Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) I созыва у здания Государственной Думы Российской Федерации. Москва, май 1996 года. Фото В.Яковлева.

Депутаты Государственного Собрания (Ил Тумэн) РС(Я) I созыва в Совете Федерации Федерального Собрания РФ

Депутаты Государственного Собрания (Ил Тумэн) РС(Я) II созыва на встрече с главами администраций городов и улусов республики

Депутаты Государственного Собрания (Ил Тумэн) РС(Я) III созыва

Депутаты Государственного Собрания (Ил Тумэн) РС(Я) IV созыва

Депутаты Государственного

Собрания (Ил Тумэн) РС(Я)

V созыва

В последней четверти XVII-XVIII веков в Якутии тойонам - главам крупных клановых объединений удалось отстоять не только свои властные полномочия, но и расширить их в рамках русской системы управления Сибири. Их общественная активность способствовала становлению улусного административного управления в Якутии.

Царское правительство, заинтересованное в установлении прочной системы управления сибирскими «инородцами», шло навстречу властолюбивым тойонам.

Среди мероприятий, направленных на усиление власти тойонов, были такие, которые ставили цели улучшения положения якутского населения: освобождение от тяжелой подводной повинности (казенного извоза товаров), предоставление якутам права решать судебные дела на местах, признание юридических обычаев, открытие школ и т.д.

В 1822 году был издан знаменитый «Устав об управлении инородцев», который регулировал правовые отношения коренного населения Сибири. Значительное место в «Уставе» отводилось вопросам местного самоуправления. Формы управления были различными для каждого из разрядов, на которые были разделены народы Сибири. Якуты были определены во второй разряд - «кочевые, занимающие определенные места, по временам года переменяемые». Для второго разряда предусматривалось создание Инородных управ для управления несколькими стойбищами и улусами. Были определены права и обязанности родовых старост и голов, стоявших во главе управ, хотя к якутам некоторые положения «Устава» не могли быть применимы. Размер стойбищ и улусов, определенных в «Уставе», реально не соответствовал существовавшим подразделениям якутов. Чтобы исправить эти неточности, потребовались усилия якутских тойонов, часто ездивших в Иркутск, тогдашний административный центр Восточной Сибири. Находясь в Иркутске, в 1823-1824 годах, депутаты С. Кириллин, Н. Рыкунов, И. Мигалкин поняли, что согласно «Уставу» могут создать у себя Степную Думу...

Деятельность якутской Степной Думы вышла далеко за рамки, предусмотренные «Уставом». Это собрание превратилось в действенный орган национального самоуправления, проведший значительные мероприятия и оставивший глубокий след в истории якутского народа. 27 января 1827 года было объявлено об учреждении якутской Степной Думы.

С самого начала был заложен принцип выборности заседателей - членов Думы. Главный родоначальник (председатель Думы) избирался на три года, «временные заседатели» от каждого из семи улусов Якутского округа переизбирались ежегодно. В составе Думы было семь «непременных заседателей», ими автоматически становились улусные головы. В число «временных заседателей» попадали наиболее уважаемые и авторитетные люди. В думе был письмоводитель, который не имел права голоса. Таким образом, в Думе состояло 15 человек. Вот имена членов первого состава Думы: И. Мигалкин - борогонский голова, первый главный родоначальник; Г.Старостин - ботурусский голова; А. Сыромятников - баягантайский голова; А. Сыроватский - дюпсинский голова; И. Козлов - кангаласский голова; К. Попов - мегинский голова; И. Винокуров - намский голова; И. Артемьев - ботурусский староста; А. Калининский - баягантайский староста; П. Васильев - дюпсинский староста; В. Павлов - кангаласский старшина; Я. Березин - мегинский староста; К. Прокопьев - намский староста. Известно также имя письмоводителя Х. Новгородова.

В 1820-1830 годах Дума руководила перераспределением земли и повинностей в улусах. Важнейшим мероприятием, проведенным Думой, является созыв «семиулусного собрания» в городе Якутске 3 июля 1830 года. Главным вопросом, который обсуждался на собрании, был вопрос отправки в Санкт-Петербург якутской депутации для встречи с императором Николаем I. Целью поездки было «представление ходатайства о своих нуждах и выражения верноподданнических чувств».

Можно считать, что создание якутской Думы было подготовлено предыдущими поколениями якутских деятелей. Достаточно вспомнить «Наказы» якутских улусов 1767-1768 годов в екатерининскую Комиссию по составлению нового Уложения и «План о якутах», автором которого был А. Аржаков.

«Семиулусное» собрание было первым столь представительным собранием в истории Якутии. Оно произвело неизгладимое впечатление на сознание современников и запечатлелось в народной устной традиции.

22 ноября 1838 года по распоряжению иркутского генерал-губернатора якутская Степная Дума была закрыта. Любопытны причины закрытия. Утверждалось, что якуты никогда не были подчинены, подобно бурятам, одному главному родоначальнику. Хотя якутские тойоны доказывали обратное, указывая на существование в далеком прошлом самодержавного правления якутов в лице полулегендарного Тыгына. У царских властей с самого начала активность Думы вызывала опасения. Дума проводила достаточно самостоятельную политику, пытаясь добиться больших прав и свобод для якутского населения. Она противодействовала вмешательству царской областной администрации и полиции во внутренний уклад жизни якутов, защищая их право жить по своим обычаям, способствовала развитию якутского землевладения. Практическая деятельность Думы - демократизм в решении вопросов, высокий уровень сознательности ее членов. Якутская Дума постепенно превратилась в оппозиционный орган власти, претендовавший на известную степень полномочий в управлении краем. Членами Думы были крупные собственники, имевшие авторитет в улусах и опыт в управлении. За отправление своих должностей они не получали жалованья. Этот орган власти возник не стихийно и не был навязан «сверху». Вопрос о создании Думы возник органично, как практическое средство решения конкретных проблем. Это уникальный случай в российской истории.

Внедренный в Якутии при помощи Степной Думы либеральный «Устав об управлении инородцев Сибири» окажется настолько жизнеспособным, что будет действовать до становления Советской власти.

В 1920-1921 годах возникает вопрос об автономизации Советской Якутии. В это время активизируется деятельность якутской национальной интеллигенции, выдвигающей в качестве первоначальной задачи провозглашение автономии Якутии. Проект положения будущей Якутской республики был составлен комиссией под председательством П. Ойунского с позиций национального суверенитета.

27 апреля 1922 года Президиум ВЦИК принял постановление «Об Автономной Якутской Социалистической Советской Республике» как федеративной части РСФСР с административным центром в городе Якутске, пределы власти, ее компетенция были установлены высшим органом государственной власти - ВЦИКом и закреплены в постановлении Президиума ВЦИК. По постановлению аппарат государственной власти ЯАССР складывался из местных Советов, их съездов, ЦИК и СНК ЯАССР. Согласно декрету ВЦИКа, 1 июня 1922 года было создано первое национальное советское правительство во главе с П.А. Ойунским.

В ноябре 1922 года состоялись съезды Советов, на которых были избраны делегаты I Всеякутского Учредительного съезда Советов. Съезд проходил с 27 декабря 1922 года по 19 января 1923 года, он утвердил «Основные положения конструкции Всеякутского съезда Советов трудящихся и красноармейских депутатов, ЯЦИК, его Президиума, СНК и о разграничениях их прерогатив и деятельности», послужившие основой будущей конституции ЯАССР, утвержденной на III съезде Советов ЯАССР в начале 1925 года.

По конституции Якутская АССР была признана неотъемлемой частью РСФСР. Высшим органом власти провозглашался Всеякутский съезд Советов. В период между съездами Советов высшей властью республики являлся Якутский Центральный Исполнительный Комитет (ЯЦИК) - высший законодательный, распорядительный и контролирующий орган ЯАССР. Таким образом, народы Якутии впервые в своей истории обрели государственность.

В дальнейшем, в целях определения статуса, прав и полномочий автономной республики 9 марта 1937 года чрезвычайный IX Всеякутский съезд Советов утвердил новую Конституцию ЯАССР, проект которой был выработан на основе текста Конституции СССР и РСФСР. 26 марта 1938 года проводились выборы в Верховный Совет РСФСР и ЯАССР. В Верховный Совет ЯАССР было избрано 130 депутатов. 24 декабря 1939 года выборами в местные Советы завершается переустройство органов государственной власти на основе новой Конституции. В местные Советы было избрано 1450 депутатов.

Вместо Всеякутского съезда Советов, Якутского ЦИК, новая Конституция узаконила в качестве высшего органа государственной власти - Верховный Совет Якутской АССР, избираемый всеми гражданами республики на четыре года. Первым Председателем Президиума Верховного Совета республики была избрана депутат Верховного Совета СССР первого и второго созывов С.П. Сидорова.

В новое время, с начала широкого развертывания демократии, в день 70-летия Якутской автономии - 27 апреля 1992 года, состоялось торжественное заседание XII внеочередной сессии Верховного Совета Республики Саха (Якутия) и общественности города Якутска, посвященное вступлению в силу Конституции Республики Саха (Якутия), принятой Верховным Советом республики 4 апреля.

День вступления в силу новой Конституции - 27 апреля был объявлен Днем Республики.

Согласно новой Конституции Республика Саха (Якутия) объявлялась суверенным государством, равноправным членом Российской Федерации. Были приняты основополагающие документы для реализации политической и экономической самостоятельности. Она развивала дальше то, что 27 сентября 1990 года было провозглашено Декларацией о государственном суверенитете республики, вошло в Федеративный договор и экономические соглашения между Российской Федерацией и Республикой Саха (Якутия).

Основными задачами суверенитета республики стали: быть полновластным хозяином на своей земле, распоряжаться ее природными ресурсами на правах собственника, проводить самостоятельную внутреннюю политику в интересах социально-экономического развития народов республики и возрождения их традиционной духовной культуры, тем самым реализовать вековую мечту народов, их стремление к свободному, равноправному развитию с другими народами России, достижению самоуправления. Эти задачи, в основном, выполнены, и здесь нельзя не отметить заслуги первого Президента республики М.Е. Николаева.

Высший законодательный (представительный) и контрольный орган республики - Государственное Собрание (Ил Тумэн) является правопреемником досрочно прекратившего свою деятельность Верховного Совета Республики Саха (Якутия). Порядок деятельности Государственного Собрания (Ил Тумэн) устанавливается Конституцией Республики Саха (Якутия), Законом Республики Саха (Якутия) «О Государственном Собрании (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия)».

12 декабря 1993 года в Государственное Собрание (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) I созыва было избрано 56 депутатов, из них в Палату Республики - 35, Палату Представителей - 21. Первые председатели: Палаты Республики - Е.М. Ларионов, Палаты Представителей - А.П. Илларионов. Заместители Председателя Палаты Республики - В.А. Филатов, Е.Г. Егоров, заместитель Председателя Палаты Представителей - А.В. Власов. Первый созыв Государственного Собрания (Ил Тумэн) работал в условиях демократических преобразований в государственном устройстве Российской Федерации. В эти годы происходило переосмысление сущности федерализма, отказ от тоталитаризма.

Выборы народных депутатов в Государственное Собрание (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) II созыва состоялись 28 декабря 1997 года. На основании Конституции Республики Саха (Якутия) со второго созыва была установлена равная норма представительства в палатах - по 35 депутатов сроком на 5 лет. Председателем Палаты Республики был избран В.В.Филиппов, его заместителями В.А. Филатов и И.Д. Черов. Председателем Палаты Представителей - Н.И.Соломов, его заместителями А.В. Власов и А.Р. Данилов.

Якутские парламентарии с первых дней своей деятельности ведут работу по установлению межпарламентских связей с Федеральным Собранием Российской Федерации и законодательными органами субъектов федерации.

29 декабря 2002 года состоялись выборы народных депутатов Республики Саха (Якутия) III созыва - теперь уже однопалатный парламент. 23 января 2003 года Председателем Государственного Собрания (Ил Тумэн) избран Николай Иванович Соломов. 19 мая 2005 года состоялись перевыборы и Председателем Государственного Собрания (Ил Тумэн) третьего созыва избран народный депутат Республики Саха (Якутия) Ньургун Семенович Тимофеев.

Республика Саха (Якутия) уникальный по своей сути край и, чтобы сохранить свою уникальность, в первую очередь республика должна иметь профессиональные, по государственному мыслящие, талантливые кадры, которые могут создавать самодостаточную экономику, идеологию власти гражданского общества. Это направление развития предполагало очень серьезный подход, приложение усилий многих политических деятелей Республики Саха (Якутия).

2 марта 2008 года состоялись выборы народных депутатов Республики Саха (Якутия) IV созыва.

Впервые выборы проходили по смешанной системе. Половина состава народных депутатов (35 человек) были избраны в одномандатных округах, а другая половина по партийным спискам.

В выборах народных депутатов Республики Саха (Якутия) четвертого созыва приняло участие 75,09% избирателей.

По партийным спискам наибольшее количество голосов было отдано за партии «Единая Россия» - 52,62 %, КПРФ - 15,79 %, «Справедливая Россия» - 14,46 %, «Аграрная партия России» - 8,14 %, ЛДПР - 6,54 %. Таким образом, представительства в парламенте добились четыре партии из пяти, принимавших участие в выборах.

20 марта 2008 года Председателем Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия) IV созыва избран Басыгысов Виталий Николаевич.

8 сентября 2013 года состоялись выборы народных депутатов Республики Саха (Якутия) V созыва. Выборы проходили также по смешанной системе: 35 народных депутатов избраны по 35-ти одномандатным избирательным округам, образуемым на основе средней нормы представительства избирателей на одномандатный избирательный округ, и 35 народных депутатов избраны по республиканскому избирательному округу пропорционально числу голосов, поданных за закрытые республиканские списки кандидатов в народные депутаты, выдвинутые избирательными объединениями.

В выборах приняли участие 45,42% избирателей.

По республиканскому избирательному округу наибольшее количество голосов было отдано за «Единую Россию» – 47,41%, затем «Справедливую Россию» – 16,01%, КПРФ – 12,82%, ЛДПР – 6,30%. Таким образом, представительства в парламенте добились четыре партии из четырнадцати, принимавших участие в выборах.

По одномандатным избирательным округам избраны народные депутаты, выдвинутые «Единой Россией» – 29 депутатов, «Справедливой Россией» – 2 депутата, «Народной партией «За женщин России» – 1 депутат, в порядке самовыдвижения – 3 депутата.

В целом, избранные кандидаты, получившие депутатские мандаты, выдвинуты:

– Якутским региональным отделением Всероссийской политической партии «Единая Россия» – 51 мандат;

– региональным отделением политической партии «Справедливая Россия» в Республике Саха (Якутия) – 9 мандатов;

– Якутским республиканским региональным отделением политической партии «Коммунистическая партия Российской Федерации» – 5 мандатов;

– Якутским региональным отделением политической партии ЛДПР – 1 мандат;

– региональным отделением Общероссийской политической партии «Народная партия «За женщин России» в Республике Саха (Якутия) – 1 мандат;

– в порядке самовыдвижения – 3 депутатских мандата.

На состоявшемся 2 октября 2013 года первом пленарном заседании Государственного Собрания (Ил Тумэн) V созыва Председателем Государственного Собрания (Ил Тумэн) избран Жирков Александр Николаевич.

Выборы народных депутатов Республики Саха (Якутия) VI созыва состоялись 9 сентября 2018 года. Явка на выборы в Якутии в единый день голосования составила 50,88%.

Избрано 70 народных депутатов, 35 из них – по одномандатным округам, 35 – по республиканскому избирательному округу пропорционально числу голосов, поданных за закрытые республиканские списки кандидатов в народные депутаты, выдвинутые избирательными объединениями.

Среди избранных депутатов 41 избран впервые, 29 – ранее уже избирались народными депутатами. Таким образом, депутатский корпус обновился на 58,6% (в V созыве – на 68,5%).

По республиканскому избирательному округу наибольшее количество голосов было отдано за «Единую Россию» – 50,84% (в V созыве – 47,41%), за КПРФ – 19,44% (12,82%), за «Справедливую Россию» – 16,34% (16,01%), за ЛДПР – 9,58% (6,30%).

По одномандатным избирательным округам избраны 23 народных депутата, выдвинутые партией «Единая Россия», КПРФ – 3 депутата, «Справедливой Россией» – 4 депутата, ЛДПР и «Гражданской платформой» – по 1 депутату, в порядке самовыдвижения – 3 депутата.

Средний возраст народных депутатов VI созыва составил 52,6 лет (в V созыве – 49,4 лет). Старейшему избранному депутату – 73 года, самому молодому – 25 лет. Так же, как и в V созыве, из 70 избранных народных депутатов Республики Саха (Якутия) VI созыва 59 мужчин и 11 женщин.

25 сентября 2018 года на первом пленарном заседании Председателем Государственного Собрания (Ил Тумэн) VI созыва избран Гоголев Петр Васильевич.

В Государственном Собрании (Ил Тумэн) VI созыва образовано 14 постоянных комитетов и 1 комиссия. Также образованы 4 депутатские фракции – Всероссийской политической партии «Единая Россия», политической партии «Коммунистическая партия Российской Федерации», политической партии «Справедливая Россия» и фракция ЛДПР.

Историяны анааран көрдөххө

Саха сиригэр XVII-XVIII үйэ бүтэһик чиэппэригэр халыҥ аҕа уустарын кулубалара – бас көс тойоттор бэйэлэрин былаастааах боломуочуйаларын турууласпыттарын таһынан, Сибиири баһылаабыт нуучча салайар тиһигэр сабырыйтарбакка ону кэҥэтэри ситиспиттэрэ. Кинилэр уопсастыба олоҕор дьайыылара Саха сиригэр улуустааҕы дьаһалта үөскээн сайдарыгар кыаҕы биэрбитэ.

Сибиир «туора уустарын» («инородецтарын») салайыы бигэ тиһигин олохтуур санаалаах ыраахтааҕы бырабыыталыстыбата былааска дураһыйар тойоттору өйөөбүтэ.

Тойоттор былаастарын күүһүрдүүгэ туһуламмыт дьаһалларга саха дьонун-сэргэтин балаһыанньатын тупсарар сыаллаах дьаһаллар эмиэ бааллара: таһаҕаһы таһыы (хааһына таһаҕаһын тиэйии) ыар эбээһинэһиттэн босхолооһун, сахаларга суут көрүүтүн миэстэтигэр быһаарар быраабы биэрии, юридическай үгэстэри билинии, оскуолалары арыйыы уо.д.а.

1822 сыллаахха Сибиир төрүт олохтоох дьонун-сэргэтин быраапка сыһыаннаһыыларын сүрүннүүр «Туора уустары салайар туһунан» аатырбыт Устаап бэчээттэнэн тахсыбыта. «Устаапка» улахан болҕомто олохтоох салайыныы боппуруостарыгар ууруллубута. Салайыы көрүҥэ Сибиир норуоттара араарыллыбыт сүһүөхтэригэр хас биирдиилэригэр араас этэ. Сахалар иккис сүһүөххэ - «тустаах сиргэ дьыл кэминэн уларыйа сылдьар көһө сылдьааччыларга» киллэриллибиттэрэ. Иккис сүһүөххэ хас даҕаны түһүүнү (стойбище) уонна улууһу салайыыга анаан Инороднай бырааба диэн тэриллибитэ. Быраабаҕа бастакынан турар уус ыстаарасталарын уонна кулубаларын бырааптара уонна эбээһинэстэрэ быһаарыллыбыта эрээри «Устаап» сорох балаһыанньалара сахаларга туһаныллар кыаҕа суоҕа. «Устаапка» олохтоммут түһүүлэр уонна улуустар кээмэйдэрэ сахалар истэригэр баар араарыллыыларга олох сөп түбэспэт этэ. Маны көннөрөөрү Илин Сибиир оччотооҕу дьаһалтатын киининэн буолар Иркутскайга сотору-сотору тиэстэр саха тойотторун сыралара-сылбалара бараммыта. 1823-1824 сыллардаахха Иркутскайга сылдьан дьокутааттар С.Кириллин, Н.Рыкунов, И.Мигалкин «Устаап» быһыытынан бэйэлэригэр Степной Думаны тэрийиэхтэрин сөбүн өйдөөбүттэрэ…

Саха сирин Степной Думатын үлэтэ «Устаапка» көрүллүбүт кэриҥтэн таһынан тахсыбыта. Бу түмсүү улахан тэрээһиннэри тэрийбит уонна саха норуотун историятыгар дириҥ суолу хаалларбыт национальнай олохтоох салайыныы дьайыылаах уорганыгар кубулуйбута.

Аан бастакынан сэтээтэллэр – Дума чилиэннэрэ талыллар тускуллара оҥоһуллубута. Кылаабынай родоначальник (Дума бэрэссэдээтэлэ) үс сылга, Саха сирин уокуругун сэттэ улууһуттан хас биирдиилэриттэн «быстах кэмнээх сэтээтэллэр» сылын ахсын талыллара. Дума састаабыгар сэттэ «булгуччулаах сэтээтэллэр» бааллара, олорунан быһаччы улуус кулубалара буолаллара. «Быстах кэмнээх сэтээтэллэр» истэригэр дьон-сэргэ улаханнык ытыктыыр уонна билинэр дьонноро киирэллэрэ. Думаҕа куолаһы ылар бырааба суох суруксут баара. Инньэ гынан, Дума 15 киһиттэн турара. Дума бастакы састаабын чилиэннэрин ааттара манныктар: И.Мигалкин – Бороҕон кулубата, бастакы кылаабынай родоначальник; Г.Старостин – Боотуруускай кулубата; А.Сыромятников – Байаҕантай кулубата; А.Сыроватскай – Дүпсүн кулубата; И.Козлов – Хаҥалас кулубата; К.Попов – Мэҥэ кулубата; И.Винокуров – Нам кулубата; И.Артемьев – Боотуруускай ыстаарастата; А.Калининскай – Байаҕантай ыстаарастата; П.Васильев - Дүпсүн ыстаарастата; В.Павлов – Хаҥалас ыстаарастата, чаччыына; Я.Березин – Мэҥэ ыстаарастата; К.Прокопьев – Нам ыстаарастата. Итиэннэ Х.Новгородов диэн суруксут аата биллэр.

1820-1830 сылларга Дума сир үллэһигин уонна улуустар дьыалаларын салайара. Дума улахан тэрээһининэн 1830 сыл от ыйын 3 күнүгэр Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт «сэттэ улуус мунньаҕа» буолар. Бу мунньахха дьүүллэһиллибит сүрүн боппуруоһунан Санкт-Петербург куоракка Николай I императоры кытта көрсүһүүгэ саха дьокутааттарын ыытыы боппуруоһа буолбута. Ол барыы сыалынан-соругунан «бэйэ наадыйыыларын көрдөһүү уонна итэҕэли биллэрии» этэ.

«Сэттэ улуус» мунньаҕа Саха сирин историятыгар бастакы улахан мунньаҕынан буолбута. Кини оччотооҕу дьон өйүгэр-санаатыгар өлбөт-сүппэт өйдөбүлү хаалларбыта итиэннэ уос номоҕор киирбитэ.

1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр Иркутскай генерал-күбүрүнээтэрин дьаһалынан Саха сиринээҕи Степной Дума сабыллыбыта. Сабыллыбыт төрүөтэ дьиибэлээх этэ. Былыр сахалары номоххо киирбит Тыгын баһылаан-көһүлээн олорбутун ыйан туран саха тойотторо төттөрүтүн этэ сатыыллара даҕаны, сахалар, бүрээттэр курдук, хаһан даҕаны биир кылаабынай родоначальникка бас бэриммэтэхтэрэ диэн баар. Ыраахтааҕы былааһа Дума өрөйө-чөрөйө сатыыр санаатыттан хара бастакыттан дьаахханара. Дума саха дьонун-сэргэтин быраабын уонна көҥүлүн ситиһэр санаалаах бэйэтин балайда көҥүл бэлиитикэтин тутуһара. Кини сахалар бэйэлэрин үгэстэрин тутуһан олорор бырааптарын көмүскээн ыраахтааҕы уобаластааҕы дьаһалтата уонна полиция сахалар олохторун ис быһыытыгар-майгытыгар орооһоллорун утарара, сахалар сири бас билиилэрэ сайдарыгар көмөлөһөрө. Дума боппуруостар көҥүл уонна тэҥ быраапка олоҕуран быһаарыллыыларын, бэйэтин чилиэннэрэ үрдүк таһымнаах өйдөөх-санаалаах буолууларын туһугар үлэлиирэ.

Саха сирин Думата улам-улам кыраайы салайыыга балайда улахан боломуочуйалары эрэйэр, былааска утарсар уоргаҥҥа кубулуйан барбыта. Дума чилиэннэринэн улуустарга улаханнык билиниллэр уонна салайар дьоҕурдаах бөдөҥ бас билээччилэр этилэрэ. Бэйэлэрин сололорун иһин кинилэр хамнас ылбаттара. Былаас бу уоргана эмискэ үөскээбэтэҕэ уонна «үөһэттэн» соҥноммотоҕо. Думаны тэрийэр туһунан боппуруос чопчу быһаарыллыахтаах боппуруос быһыытынан үөскээбитэ. Бу Россия историятыгар дэҥҥэ көстөр түбэлтэ буолар.

Саха сиригэр Степной Дума көмөтүнэн оҥоһуллубут «Сибиир туора уустарын салайар туһунан» либеральнай Устаап дьайар күүһүн Сэбиэскэй былаас үөскүөр диэри сүтэрбэтэҕэ.

1920-1921 сыллардаахха Сэбиэскэй Саха сирин автономиялааһын туһунан боппуруос үөскээбитэ. Бу кэмҥэ Саха сирин автономиятын иһитиннэриини бастакы суолталаах сорук быһыытынан туруорар саха национальнай интеллигенциятын үлэтэ күүһүрбүтэ. Кэлэр Саха өрөспүүбүлүкэтин балаһыанньатын барылын П.Ойуунускай бэрэссэдээтэллээх хамыыһыйа национальнай суверенитет тутуһар санаатын өттүнэн оҥорбута.

1922 сыл муус устар 27 күнүгэр ҮКСК Президиума (ВЦИК) Дьокуускай куоракка дьаһайар кииннээх РСФСР федеративнай сорҕотун быһыытынан «Саха Автономнай Социалистическай Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин туһунан» уураах ылыммыта. Былаас кэриҥин, кини дьаһайар кыаҕын судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уоргана - ҮКСК олохтообута, итиэннэ ҮКСК Президиумун уурааҕынан бигэргэтиллибитэ. Уураах быһыытынан САССР судаарыстыбаннай былааһын аппараата олохтоох Сэбиэттэртэн, кинилэр съезтэриттэн, САССР КСК (ЦИК) уонна СНХ (СНК) турара. ҮКСК декретигэр олоҕуран 1922 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр П.А.Ойуунускай баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба тэриллибитэ.

1922 сыл сэтинньи ыйыгар Сэбиэттэр съезтэрэ ыытыллыбыта. онно Сэбиэттэр I Саха сиринээҕи Тэрийэр съезтэрин делегаттара талыллыбыттара. Съезд 1922 сыл ахсынньы 27 күнүттэн 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр диэри барбыта, онно 1925 сыл саҕаланыытыгар САССР Сэбиэттэрин III съезтэригэр бигэргэтиллибит САССР конституциятын төрүтүнэн буолбут «Үлэһит уонна кыһыл байыастар дьокутааттарын Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэрин съезтэрин, ҮКСК, кини Президиумун, СНХ тутулун уонна олор ураты бырааптарын уонна үлэлэрин тыырсар туһунан сүрүн Балаһыанньа» бигэргэтиллибитэ.

Конституция быһыытынан Саха АССР РСФСР арахсыспат сорҕотунан билиниллибитэ. Былаас үрдүкү уорганынан Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр съезтэрэ иһитиннэриллибитэ. Сэбиэттэр съезтэрин быыһынааҕы кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүкү былааһынан Саха сиринээҕи Киин Ситэриилээх Кэмитиэт (ЯЦИК) – САССР сокуон таһаарар, дьаһайар уонна хонтуруоллуур үрдүкү уоргана буолбута. Ити курдук, Саха сирин дьоно-сэргэтэ бэйэтин историятыгар аан бастаан судаарыстыбаннаһы ылбыта.

Салгыы, автономнай өрөспүүбүлүкэ анал туругун, быраабын уонна боломуочуйаларын быһаарар сыалтан 1937 сыл кулун тутар 9 күнүгэр ыытыллыбыт Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр суһал ыҥырыылаах IX съезтэрэ САССР саҥа Конституциятын бигэргэппитэ. Ол барыла ССРС уонна РСФСР Конституциятын ис хоһоонугар олоҕуран оҥоһуллубута. 1938 сыл кулун тутар 26 күнүгэр РСФСР уонна САССР Үрдүкү Сэбиэтин быыбара ыытыллыбыта. САССР Үрдүкү Сэбиэтигэр 130 дьокутаат талыллыбыта. 1939 сыл ахсынньы 24 күнүгэр олохтоох Сэбиэттэр быыбардарыгар саҥа Конституцияҕа олоҕуран судаарыстыбаннай былаас уорганнарын уларытан тэрийии түмүктэммитэ. Олохтоох Сэбиэттэргэ 1450 дьокутаат талыллыбыта.

Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр съезтэрин, Саха сиринээҕи КСК оннуларыгар саҥа Конституция судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уорганын быһыытынан - өрөспүүбүлүкэ гражданнара түөрт сылга талар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин сокуонунан бигэргэппитэ. Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бастакы Бэрэссэдээтэлинэн ССРС бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата С.П.Сидорова талыллыбыта.

Демократия киэҥник тэнийиитэ саҕаламмыт саҥа кэмигэр, Саха автономиятын 70 сыллаах күнүгэр – 1992 сыл муус устар 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтэ муус устар 4 күнүгэр ылыммыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията күүһүгэр киириитин бэлиэтиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин уонна уопсастыбаннас XII уочарата суох сессиятын үөрүүлээх мунньаҕа Дьокуускай куоракка ыытыллыбыта.

Саҥа Конституция күүһүгэр киирбит күнэ – муус устар 27 күнэ Өрөспүүбүлүкэ Күнүнэн биллэриллибитэ.

Саҥа Конституцияҕа олоҕуран Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сувереннай судаарыстыбанан, Российскай Федерация тэҥ бырааптаах чилиэнинэн биллэриллибитэ. Бэлиитикэ уонна экэниэмикэ өттүнэн көҥүл буолууну олоххо киллэриигэ төрүт суолталаах докумуоннар ылыллыбыттара. Ити барыта 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация иһитиннэриитин, Федеративнай дуогабарга уонна Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар экэнэмиичэскэй сөбүлэһиилэргэ киллэриллибити салгыы сайыннарбыта.

Өрөспүүбүлүкэ суверенитетын сүрүн соруктарынан буолбута: бэйэ сиригэр толору былаастаах хаһаайынынан буолуу, кини айылҕатын баайын бас билээччи быһыытынан дьаһайыы, өрөспүүбүлүкэ норуоттарын олохторо-дьаһахтара-экэниэмикэлэрэ сайдарын уонна кинилэр өйдөрүн-санааларын төрүт култууратын тилиннэрэр, онон норуоттар үйэлэргэ баҕарбыт баҕаларын, кинилэр Россия атын норуоттарын кытта бииргэ көҥүллүк, тэҥ бырааптаахтык сайдарга, бэйэни бэйэ салайыныытын ситиһиигэ дьулуспут дьулуһууларын толорор туһугар ис бэлиитикэни көҥүллүк ыытыы. Бу сорук, сүнньүнэн, толоруллубута, маныаха өрөспүүбүлүкэ бастакы Президенин М.Е.Николаев өҥөтө билиниллиэх тустаах.

Өрөспүүбүлүкэ сокуон оҥорор (талыллар) уонна хонтуруоллуур үрдүкү уоргана – Ил Түмэн бэйэтин үлэтин болдьоҕун иннинэ тохтоппут Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин салҕааччынан буолар. Ил Түмэн үлэтин бэрээдэгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонунан, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонунан олохтоммута.

1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр 56 дьокутааттан 35-һэ - Өрөспүүбүлүкэ Палаататыгар, 21-рэ - Бэрэстэбиитэллэр Палааталарыгар талыллыбыттара. Бастакы бэрэссэдээтэллэринэн буолбуттара: Өрөспүүбүлүкэ Палаататыгар – Е.М.Ларионов, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарыгар – А.П.Илларионов. Өрөспүүбүлүкэ Палаататын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыларынан – В.А.Филатов, Е.Г.Егоров, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын солбуйааччытынан – А.В.Власов. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн Российскай Федерация судаарыстыбатын тутулугар демократическай уларыйыылар кэмнэригэр үлэлээбитэ. Бу федерализм ис дьиҥин саҥалыы өйдөөһүн, тоталитаризмтан аккаастаныы кэмнэрэ этэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин иккис ыҥырыылаах Ил Түмэнин бар дьонун дьокутааттарын быыбара 1997 сыл ахсынньы 28 күнүгэр буолбута. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар олоҕуран иккис ыҥырыыттан ыла палааталарга бэрэстэбиитэллэр тэҥ нуормалара - 5 сыллаах болдьоххо 35-тии дьокутаат быһаарыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ Палаататын Бэрэссэдээтэлинэн В.В.Филиппов, кини солбуйааччыларынан В.А.Филатов уонна И.Д.Черов, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын Бэрэссэдээтэлинэн Н.И.Соломов, кини солбуйааччыларынан А.В.Власов уонна А.Р.Данилов талыллыбыттара.

Саха сирин парламентарийдара үлэлэрин бастакы күннэриттэн саҕалаан Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын уонна федерация субъектарын сокуон оҥорор уорганнарын кытта парламеннар икки ардыларынааҕы ыкса сибээһи олохтооһун үлэтин ыыталлар.

2002 сыл ахсынньы 29 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин – аны билигин биир палааталаах парламент бар дьонун дьокутааттарын быыбара ыытыллыбыта. 2003 сыл тохсунньу 23 күнүгэр Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн Николай Иванович Соломов талыллыбыта. 2005 сыл ыам ыйын 19 күнүгэр хаттаан быыбар ыытыллыбыта, итиэннэ үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаата Ньургун Семенович Тимофеев талыллыбыта.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин ис дьиҥинэн ураты сиринэн буолар, итиэннэ бэйэтин бу уратытын чөл хаалларар туһугар, бастатан туран, толору хааччыллыылаах экэниэмикэни, гражданскай уопсастыба былааһын идеологиятын тэрийэр кыахтаах өрөспүүбүлүкэ идэтийбит, судаарыстыбаннай толкуйдаах, үрдүк билиилээх-көрүүлээх кадрдардаах буолуохтаах. Сайдыы бу хайысхата Саха Өрөспүүбүлүкэтин үгүс бэлитиичэскэй деятеллэрин дьоһун сыһыаннарын, күүстэрин-кыахтарын эрэйэрэ.

2008 сыл кулун тутар 2 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин бар дьонун дьокутааттарын быыбара буолбута.

Быыбар булкаас тиһигинэн аан бастаан ыытыллыбыта. Бар дьон дьокутааттарын састаабын аҥаара (35 киһи) биир мандааттаах уокуруктарга, оттон атын аҥаара партийнай испииһэгинэн талыллыбыттара.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин быыбарыгар быыбардааччы 75,09% кыттыыны ылбыта.

Партийнай испииһэгинэн «Биир ньыгыл Россия» партия – 52,62%, РФКП – 15,79%, «Сиэрдээх Россия» - 14,46%, «Россия аграрнай партията» - 8,14%, ЛДПР – 6,54 % баһыйар үгүс куолаһы ылбыттара. Инньэ гынан, парламеҥҥа бэрэстэбиитэлинэн буолууну быыбарга кыттыбыт биэс партияттан түөрт партия ситиспиттэрэ.

2008 сыл кулун тутар 20 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлинэн Виталий Николаевич Басыгысов тылыллыбыта.

2013 сыл балаҕан ыйын 8 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутааттарын быыбара буолбута. Быыбар тустаах хандьытааттары уонна партиялар испииһэктэринэн талыыны дьүөрэлээһин тиһигинэн ыытылынна: биир мандаттаах быыбардыыр уокурукка быыбардааччылар бэрэстэбиитэллэрин орто ахсаанын нуорматыгар олоҕуран тэриллибит биир мандааттаах 35 быыбардыыр уокурукка 35 бар дьон дьокутаата талылынна, уонна быыбардыыр холбоһуктар туруорбут бар дьон дьокутааттарыгар хандьытааттар сабыылаах өрөспүүбүлүкэтээҕи испииһэктэригэр бэриллибит куолас ахсааныгар сөп түбэһиннэрэн өрөспүүбүлүкэтээҕи быыбардыыр уокуругунан 35 бар дьон дьокутаата талылынна.

Куоластааһыҥҥа быыбардааччылар 45,42%-ра кытынна.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи быыбардыыр уокурукка үгүс куолас «Биир ньыгыл Россия» иһин - 47,41%, ол кэнниттэн «Сиэрдээх Россия» - 16,01%, РФКП – 12,82%, РЛДП – 6,30% бэрилиннэ. Онон, Парламеҥҥа быыбарга кыттыыны ылбыт уон түөрт партияттан түөрт эрэ партия бэрэстэбиитэллэрэ киирдэ.

Биир мандааттаах быыбардыыр уокуругунан «Биир ньыгыл Россия» туруорбут 29 дьокутаата, «Сиэрдээх Россия» - 2 дьокутаат, «Россия дьахталларын иһин» норуот партията» - 1 дьокутаат, бэйэни туруорунуу бэрээдэгинэн – 3 дьокутаат талылынна.

Онон, дьокутаат мандаатын ылбыт талыллыбыт хандьытааттар маннык партияттан турдулар:

- «Биир ньыгыл Россия» Бүтүн Россиятааҕы политическай партия Саха сиринээҕи регионнааҕы салаата – 51 мандаат;

- Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр «Сиэрдээх Россия» политическай партия регионнааҕы салаата – 9 мандаат;

- «Российскай Федерация Коммунистическай партията» политическай партия Саха Өрөспүүбүлүкэтэтин регионнааҕы салаата – 5 мандаат;

- РЛДП политическай партия Саха сирин регионнааҕы салаата – 1 мандаат;

- «Россия дьахталларын иһин» норуот партията» Бүтүн Россиятааҕы политическай партия Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы салаата – 1 мандаат;

- бэйэни туруорунуу бэрээдэгинэн – 3 дьокутаат мандаата.

2013 сыл алтынньы 2 күнүгэр буолбут V ыҥырыылаах Ил Түмэнин бастакы пленарнай мунньаҕар Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн Жирков Александр Николаевич талыллыбыта.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэнин быыбара 2018 сыл балаҕан ыйын 9 күнүгэр ыытыллыбыта. Куоластааһыҥҥа Саха сирин үрдүнэн быыбардааччы 50,88% кыттыбыта.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин 70 дьокутаатыттан 35 – биир мандааттаах уокуруктартан, 35 – быыбардыыр холбоһуктар туруорбут бар дьон дьокутааттарыгар хандьыдааттар сабыылаах өрөспүүбүлүкэтээҕи испииһэктэрин иһин бэриллибит куолас ахсаанынан өрөспүүбүлүкэтээҕи быыбардыыр уокуруктан талыллыбыттара.

Талыллыбыт дьокутааттартан – 41 аан бастакыларын талыллыбыттар, 29 – урут талылла сылдьыбыттар. Ол курдук, дьокутааттар корпустара 58,6 %-нан (бэһис ыҥырыыга – 68,5 %) саҥардылынна.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи быыбардыыр уокурукка баһыйар үгүс куолас «Биир ньыгыл Россия» партия иһин бэриллибитэ – 50,84 % (бэһис ыҥырыыга – 47,41 %), КПРФ – 19,44 % (12,82 %), «Сиэрдээх Россия» – 16,01 % (16,01 %), ЛДПР – 9,58 % (6,30 %). Биир мандааттаах быыбардыыр уокуруктарга «Биир ньыгыл Россия» партияттан 23 дьокутаат, КПРФ – 3, «Сиэрдээх Россия» – 4, ЛДПР уонна «Гражданскай платформа» – 1-дии, бэйэ туруорунуутунан – 3 дьокутаат талыллыбыттара.

Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттарын орто сааһа – 52,6 (бэһис ыҥырыыга – 49,4). Талыллыбыт дьокутааттартан аҕа саастаахтара – 73-һэ, эдэрдэрэ – 25-һэ. Эмиэ бэһис ыҥырыыга курдук, 70 Саха Өрөспүүбүлүкэтин алтыс ыҥырыылаах бар дьонун дьокутаатыттан эр киһитэ – 59, дьахтара – 11.

2018 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр ыытыллыбыт бастакы пленарнай мунньахха алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн Гоголев Петр Васильевич талыллыбыта.

Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ 14 сис кэмитиэт уонна 1 хамыыһыйа тэрилиннэ. Ону таһынан 4 дьокутааттар фракциялара тэрилиннэ – «Биир ньыгыл Россия» Бүтүн Россиятааҕы политическай партия, «Россия Федерациятын Коммунистическай партията» политическай партия, «Сиэрдээх Россия» политическай партия уонна ЛДПР.

Дата последнего изменения: 12 июля 2019, 09:42

Вы находитесь на старой версии сайта. Пройдите на актуальную версию по ссылке iltumen.ru

Государственное Собрание (Ил Тумэн)Республики Саха (Якутия)

Историяны анааран көрдөххө

Государственное Собрание (Ил Тумэн)
Республики Саха (Якутия)