Заровняев Алексей Филиппович
(1904–1984)
Мин 1904 сыллаахха Горнай оройуонугар Маалтааныга төрөөбүтүм. Аармыйаҕа 1942 сыл бэс ыйыгар, «Комбайн» холкуоска бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан, ыҥырыллыбытым. Дьокуускайтан Усть-Кутка диэри от ыйыгар борохуотунан, салгыы Заярскайга диэри грузовой массыынанан тиийбиппит. Онтон Иркутскайга диэри эмиэ борохуотунан айаннаан, Пермь куоракка, Ураалы чиэрэстээн, Юг диэн станцияҕа тохтообуппут. Эдэрдэри хайыһар биригээдэтигэр хаалларбыттара, биһигини, 36-тан үөһээ саастаахтары, Верещагино диэҥҥэ ыыппыттара. Итиннэ биир ый үөрэтэн баран, атырдьах ыйын бүтүүтэ Сталинград фронугар ыыппыттара.
928-с стрелковай полкаҕа стрелок этим. Сталинградка 1 ый оборонаҕа Неткотовскай оройуоҥҥа сыппыппыт. Уонча күн устата көһө сылдьыбыппыт. Алтынньы 19 күнүттэн сэриигэ киирбиппит. Түөрт хонук устата ытыалаһыыга сылдьыбыппыт. Икки хонугу быһа итальянскай «рама» сөмөлүөттэр буомбалааһыннарыгар түбэһэн, киһи бөҕө сүтүктэммиппит. Төрдүс хонукпар мин бааһырбытым. Араанньым кыра этэ, госпиталга сытан эмтэммитим.
Салгыы Сталинград чугаһыгар Даниловка диэн оройуоҥҥа саппаас чаас диэҥҥэ түбэспитим. Онтон бааһым бэргээн бастаан Камышиҥҥа, Саратовка, онтон Куйбышевка госпиталга сыппытым. Илиим сүһүрэн заражение буолан барбыта, 1943 сыл ыам ыйын 6 күнүгэр хаҥас илиибин тоҥолоҕум аллараа өттүнэн быспыттара.
Дойдубар 1943 сыллаахха алтынньы саҥатыгар эргиллэн кэлбитим. Сэрии олоҕун ыарахаттарын туоратыһар үлэҕэ кыаҕым баарынан туруммутум: 2 сыл райпоҕа инспектордаабытым, 2 сыл ааҕар балаҕаҥҥа үлэлээбитим, 9 сыл налоговай агеннаабытым, кэлин 20 сыл ойуур харыстабылыгар лесниктээбитим. Өссө да күүһүм кыайарынан үлэлиэм дии саныыбын.
Сэрии кыттыылааҕын быһыытынан Албан Аат III истиэпэннээх уордьанынан, «Германияны кыайыы иһин», «Сталинград оборонатын иһин», «Советскай Армия 50 сыла», «Кыайыы 20 сыла» мэтээллэринэн, «Ленин 100 сааһа», «Кыайыы 25 сыла» бэлиэлэринэн наҕараадаламмытым.
Ахтыыны А.Ф.Заровняев тылыттан
кыыһа Елизавета Заровняева (Семенова) суруйда
Эһээ сиэнигэр сэһэнэ
Красноармеец Заровняевтан сэриигэ сылдьыбытын туһунан ыйыттахха да, элбэҕи кэпсии барбат, «дьону батыһан син сырыттаҕым буолуо» диэн кэбиһэр. Албан Аат III истиэпэннээх уордьаннаах, хас да бойобуой мэтээллэрдээх буойун аҥардас киһини батыһа сылдьыбыта буолуо диэн итэҕэйэргэ кытаанах. Боец Заровняев сылдьыбыт батальонугар коммунистар үһүөйэх этилэр: комбат, политкомиссар уонна кини. Батальон сыалын-соругун кинилэр быһаараллара.
– Боец Заровняев! – диэн киниэхэ туһаайан биэрэр бойобуой сорудахтары истээт: «Есть, товарищ комбат!» – диэт, коммунист Заровняев чиэс биэрэрэ, сүүс аҕыс уон кыраадыһы эргийэн, обмоткалаах бачыыҥкатын тилэҕин тилэҕэр холбуур тыаһа «лик» гынан иһиллэн хаалара.
Дьэ, ол онтон саҕаланаллара араас эриирдээх-мускуурдаах суоллар, түрбүөннээх-дарбааннаах сырыылар. Түүнүн – поход, күнүһүн – атаака. Наар арҕаа дьулуһуу. Күһүҥҥү өксүөн, ардахтаах хаар үллүктүүр. Биирдэ эмэ хотоол сири булан окуопа хастаары гынан эрдэхтэринэ хамаанда кэлэрэ: «Немец халабырдьыттарын утары, Советскай Ийэ дойду иһин, иннибит диэки!»
Ардыгар өстөөх сатала суох күүстээх утарсыытыгар түбэһэллэрэ. Заровняев дойдутуттан бииргэ барбыт доҕотторуттан Матвей Мамаевы сүтэрбитэ... Кириллов өлбүтэ... Бииргэ төрөөбүт убайа Петр Заровняев охсуһуу хонуутугар геройдуу охтубута... Данил Ефимович Алексеев эмиэ суох буолбута... Этэргэ дылы, кини мүччү-хаччы түсүһэн, кыл саҕаттан иҥнэн, кыргыһыы толоонуттан тыыннаах тахсан иһэрэ. Туох диэҥ баарай? Уоттаах сэрии сокуона буоллаҕа дии саныыра: үгүстэн үгүспүт, аҕыйахтан аҕыйахпыт ордон эрдэҕэ. Кырдьаҕас киһи билигин ону эргитэн кэпсииригэр да ыарахан буоллаҕа.
Заровняевтар икки кыыстаахтар, икки уоллаахтар. Бары ыаллар. Үгүс сиэннэрдээхтэр. Эһээ Алексей сиэннэриттэн биирдэрин икки хонноҕун анныттан ылан ньилбэгэр көтөҕөр, төбөтүттэн сыллаан ылар. Анарааҥҥыта эргийэ хайыһан эһэтин уордьаннарын, мэтээллэрин тутан көрө-көрө үрүт-үөһэ ыйыталаһар:
– Бу туохтарый?
Ол аайы Алексей сиэнин кытта иэйэн-куойан кэпсэтэн барар:
– Ити уордьаным, онтон ити мэтээллэрим.
– Маны мин ылыым эрэ?
– Кэбис, тоҕойуом! Киһиргэс оҕо диэхтэрэ. Итини сэриигэ элбэх-элбэх өстөөхтөрү, немец фашистарын кыайбыт дьоҥҥо биэрбиттэрэ. Ити – сэрии уордьана, сэрии мэтээллэрэ. Хата эһэбит Улуу Кыайыыны ситиһэр туһугар кыайыылаах Кыһыл Армия кэккэтигэр сылдьыбыта, дьоллоох олоҕу аҕалсыбыта диэн киэн туттан кэпсиир дьон буолаарыҥ.
– Мин эмиэ сэриигэ барыам, өстөөҕү кыайыам. Оччоҕо манныгы биэриэхтэрэ дуо?
– Тоойуом, сэрии диэн куһаҕан. Сэрии олох буолбатын! Бүтүн Аан Ийэ дойдуга куруук эйэ эрэ баар буоллун! Ол туһугар сэриилэһэн өстөөхтөрбүтүн кыайбыппыт. Эн эмиэ эһэҥ, аҕаҥ курдук улахан киһи буола улаатыаҥ, үөрэххин бүтэриэҥ, үлэлиэҥ, олорор дьиэлэри тутуһуоҥ, сопхуоска үлэлиэҥ, сылгы, ынах сүөһүлэри үксэтиһиэҥ, эти, арыыны элбэтиһиэҥ. Оннук дьоҥҥо үлэ иһин уордьаннар, мэтээллэр бааллар. Олору ылар үчүгэй үлэһит буола улаатаар! Оччоҕо мин, эбэҥ, аҕаҥ, ийэҥ – бары үөрүөхпүт!
Сэрии, үлэ бэтэрээнэ А.Ф. Заровняев оскуолаҕа кэлэн пионердары, үөрэнээччилэри көрүстэр эрэ, баҕарара өрүү биир: дьоллоох олох, эйэлээх үлэ.
И. Дмитриев
«Бэлэм буол», ыам ыйын 12 күнэ, 1983 сыл