Кэлбит дьону сахалыы таҥастаах ыччат дьон үөрэ-көтө көрүстэ. Театр саалатыгар Национальнай библиотека, Национальнай архыып, Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар культураларын, историяларын үөрэтэр судаарыстыбаннай музей матырыйаалларыттан таҥыллыбыт быыстапка норуот сэҥээриитин ылла.

 

Мунньах саҕаланыытыгар Саха Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньата бэлэмнээбит съезд туһунан сюжета көһүннэ. Салгыы сценаҕа Дьокуускайдааҕы культура уонна искусство колледжын устудьуоннарын күүстэринэн уус-уран композиция туруоруллан, кэлбит дьоҥҥо оччотооҕу съезд өйдөбүлүн толору биэрдэ.

 

Президиумҥа Саха Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Егор Борисов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай Суутун бэрэссэдээтэлэ Александр Ким-Кимэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ытык сүбэтин салайааччыта Люлия Григорьева, Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Климент Иванов, Ил Түмэн IV ыҥырыытын Бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов, Ил Түмэн I, II ыҥырыыларын Бэрэстэбиитэллэр палаталарын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Власов, Ил Түмэн IV ыҥырыытын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Андрей Кривошапкин, РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыылаах мунньаҕын депутата Зоя Корнилова, СССР XI ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин депутата Мария Погодаева, ССРС XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин депутата Прокопий Осипов, Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар культураларын, историяларын үөрэтэр судаарыстыбаннай музей дириэктэрэ Егор Шишигин, Бүлүү улууһун депутаттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Гаврил Корякин, Нерюнгри оройуонун депутаттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валерий Селин, Томпо улууһун депутаттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Илья Шадрин, Уус Алдан улууһун депутаттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников, II, III Бүттүүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр съезтэригэр кыттыбыт бырааттыы Шадриннар балтылара, Романовтар дьиэлэрин 300 сыла туолуутугар Саха сириттэн съезкэ делегат Иван Петрович Шадрин сиэнэ Наука Академиятын үлэһитэ Людмила Шадрина ыҥырылыннылар. 

Мунньаҕы Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, Сэбиэттэр бастакы Бүттүүн Саха сиринээҕи тэрийэр съезтэрэ тэриллибитэ 95 сылын бэлиэтиир хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Анатолий Добрянцев иилээн-саҕалаан ыытта.  

 

Сүрүн дакылааты Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков оҥоруон иннинэ культура уонна искусство колледжын устудьуоннарыгар итэҕэтиилээхтик, толору съезд туһунан сырдаппыттарын иһин махтанна.

 

"Ааһан эрэр сыл үгүс бэлиэ кэмнэри тосхойдо. 1917 сыллаахха буолбут Улуу Өктөөп Өрөбөлүүссүйэтин 100 сыла дойду сайдыытыгар улахан оруоллаах этэ. Саҥалыы судаарыстыбаннай тутул үөскээн Россия империятын норуоттарын кытта Саха сирэ судаарыстыбаннаһы ылбыта. Ити кэмнэргэ хас да сыл устата буолбут гражданскай сэрии биһиги дойдубутун таарыйбакка ааспатаҕа. Аҕыйах ахсааннаах Саха сирин олохтоохторугар ити улахан охсуу этэ.

 

2017 сыл бэлиэ түгэнинэн Сэбиэттэр бастакы Бүттүүн Саха сиринээҕи тэрийэр съезтэрэ тэриллибитэ 95 сылыгар анаан ыытыллыбыт дьаһаллар дьон өйүгэр-санаатыгар хаалыахтара. 1922 муус устар 27 күнүгэр ВЦИК Президиума Саха Автономнай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан быһаарыныыны ылыммыта. Бу историяҕа киирбит докумуон Саха сирин национальнай судаарыстыбаннаһын бигэргэппитэ, биһиги региоммут экономическай, социальнай, култуурунай сайдыытын өр сыллаах олугун уурбута", - диэн Александр Николаевич бэлиэтээтэ.

 

Салгыы кини съезд туһунан сырдатта. "1922 сыл ахсынньы 27 – 1923 сыл тохсунньу 19 күннэригэр Дьокуускайга Сэбиэттэр бастакы Бүттүүн Саха сиринээҕи тэрийэр съезтэрэ ыытыллыбыта. Дьокуускай, Бүлүү, Өлүөхүмэ уонна Ленскэй уокуруктартан 102 делегат кыттыбыта. Кинилэртэн 55 партиялааҕа, 47 партияҕа киирэ илигэ. 58 саха, 34 нуучча, 10 атын омук бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыттара. Делегаттарынан Саха сиригэр автономия биллэриллибитин кэннэ амнистияламмыт дьон бааллара. Икки фракция үлэлээбитэ, аһаҕас куоластааһын ыытыллара. Бастакы Сэбиэттэр съезтэрэ Саха АССР Төрүт сокуону ылынарыгар олугу уурбута", - диэн Спикер сырдатта.

 

Александр Николаевич Сэбиэттэр бастакы Бүттүүн Саха сиринээҕи съезтэрин 95 сылын бэлиэтиир үөрүүлээх мунньах өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бэлиэтэнэрин туһунан быһаарыныы быйыл кулун тутарга ыытыллыбыт муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарын I съеһигэр ылыныллыбыта диэн эттэ. Бу тэтимҥэ тохтоон хаалбакка өссө да үөрэтэр, чинчийэр үлэ ыытыллыаҕа диэн бэлиэтээтэ. “Биһиги историябытын умнубаппыт. Ааттара умнуллубут дьоммутун чинчийэн үөрэтэбит. Василий Никифоров-Күлүмнүүр, бырааттыы Ксенофонтовтар, Оросиннар, Афанасьевтар, Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков, Гаврил Чиряев, Юрий Прокопьев уонна да атын судаарыстыбаннай, политическэй деятеллэр ааттара ааттанна”, - диэбитин саала ытыс тыаһынан бигэргэттэ. 

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Егор Борисов бүгүн өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа XX үйэ биир бэлиэ түгэнин бэлиэтиир. Саха сирин 95 сыл анараа өттүгэр автономияны ылынан бэйэтэ съезд ыыппыта. Бу съезкэ ырыппыт, көрбүт боппуруостара күн бүгүҥҥэ диэри сытыытык тураллар диэн эттэ. “1980-90, 2000 сыллардаахха өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскээбит, турууласпыт депутаттары кытта бииргэ алтыһан үлэлээбиппэр дьылҕабар махтанабын. Барыгытын кэлэн иһэр саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин. Ситиһиилэри, үөрүүнү, дьолу баҕарабын”, - диэн түмүктээтэ. Егор Афанасьевич өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит дьоҥҥо наҕараадалары туттарда.

 

Парламентаризм бөҕөргүүрүн туһугар, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическэй сайдыытыгар кылаатын, өр сыл бэриниилээх үлэтин иһин «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ» бочуоттаах ааты ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутатыгар Прокопий Осиповка, Ил Дархан Грамотатын Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга, сокуоннаска сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлигэр Алексей Еремеевка, Ил Түмэн экономикаҕа, инвестицияҕа, промышленнай бэлиитикэҕэ, предпринимательствоҕа, туризмҥа уонна инфраструктураны сайыннарыыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлигэр Виктор Федоровка, «Гражданскай килбиэн» бэлиэни Ил Түмэн I ыҥырыылаах мунньаҕын депутатыгар Ирина Бояриноваҕа туттарда. Араас сылларга депутаттаабыт дьону: Андрей Борисовы, Карл Васильевы, Иван Гороховы, Анатолий Даниловы, Анегина Ильина-Дмитриеваны,  Дмитрий Наумовы, Екатерина Никитинаны, Николай Парникову, Мария Погодаеваны, Альбина Поисееваны, Афанасий Софронеевы, Павел Федоровы, Анатолий Чомчоевы, Геннадий Вадюхины "Саха сирэ Россияны кытта 385 сыл" үбүлүөйүнэй бэлиэнэн наҕараадалаата. 

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ытык сүбэтин салайааччыта Люлия Григорьева Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлигэр Александр Жирковка историяны үйэтитэр сүҥкэн үлэни ыытарын иһин махталын биллэрдэ.

 

Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар культураларын, историяларын үөрэтэр судаарыстыбаннай музей дириэктэрэ Егор Шишигин съезд 95 сыл анараа өттүгэр ыыппыт үлэтигэр тохтоото. "Оччолорго саҥа автономияламмыт өрөспүүбүлүкэ суолталаах мунньаҕы ыыппыта. Съездкэ 13 дакылаат ааҕыллыбыта. Бу дакылааттар күн бүгүҥҥэ диэри салҕана сылдьаллар. Бэлиэ түгэни көрсө Ил Түмэҥҥэ саҥа аһыллыбыт музей история салгыы үөрэтиллэригэр олук буолуоҕа», - диэн бэлиэтээтэ.

 

II, III Бүттүүн Саха сиринээҕи съезтэригэр кыттыбыт бырааттыы Шадриннар балтылара, Романовтар дьиэлэрин 300 сыла туолуутугар Саха сириттэн съезкэ делегат буолбут Иван Петрович Шадрин сиэнэ наука үлэһитэ Людмила Шадрина төрүттэрэ бу улахан хамсааһыҥҥа кыттыбыттарыттан киэн тутталларын, кинилэр сыдьааннара өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар үлэлии сылдьалларын иһитиннэрдэ.

  

Ил Түмэн IV ыҥырыытын Бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысов, ССРС XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин депутата Прокопий Осипов, Нерюнгри оройуонун депутаттарын сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Валерий Селин мустубут дьону дириҥ суолталаах кэрчик кэминэн эҕэрдэлээтилэр. Өрөспүүбүлүкэбит сайдарын туһугар түмсүүлээхтик үлэлиэҕиҥ диэн ыҥырдылар.  

  

Быйыл Ил Түмэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламентаризмын сайдыытыгар кылаатын иһин” диэн саҥа бэлиэни олохтообута. Бастакы нүөмэрдээх бэлиэнэн Өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев 80 сааһын туолбут үбүлүөйүгэр  наҕараадаламмыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков «Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламентаризмын сайдыытыгар кылаатын иһин” диэн бэлиэни Люлия Григорьеваҕа, Климент Ивановка, Виталий Басыгысовка, Александр Власовка, Андрей Кривошапкиҥҥа, Макар Яковлевка, Прокопий Ивановка, Зоя Корниловаҕа, Кирилл Павловка, Егор Жирковка, Александр Ким-Кимэҥҥэ туттарда.

 

Салгыы Александр Жирков Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическэй сайдыытыгар кылаатын иһин Ил Түмэн Бочуотунай грамотатынан САССР X, XI ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин,  ССРС XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин I, II ыҥырыыларын депутатын Артур Алексеевы, СССР XII ыҥырыылаах мунньаҕын депутатын Никифор Петрову, «Нерюнгри оройуонун» муниципальнай тэриллиитин баһылыгын Виктор Станиловскайы наҕараадалаата. Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическэй сайдыытыгар кылаатын иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлин Махтал суругун Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар культураларын, историяларын үөрэтэр судаарыстыбаннай музей дириэктэригэр Егор Шишигиҥҥа туттарда. 

 

Үбүлүөйүнэй мунньах Россия уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай артыыһа Иван Степанов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа Анастасия Мухина, Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай артыыһа Николай Попов, «Туймаада» Судаарыстыбаннай вокальный ансамбль, «Сандал» народнай үҥкүү ансамбла, «Ямская гармонь» ансамбль, «Айархаан» этно-бөлөх, Д.К. Сивцев – Суорун Омоллоон аатынан Судаарыстыбаннай опера уонна балет театрын хора кыттыылаах кэнсиэринэн түмүктэннэ.