Бүгүн, күн бастакы аҥарыгар, «Арчы дьиэтэ» Духуобунас киинигэр Нам улууһун удьуор мандар уустарын уонна худуоһунньуктарын быыстапката аһылынна. Ойуулуур-дьүһүннүүр уонна прикладной искусство көрүҥнэригэр: тимири, маһы чочуйууга, саха таҥаһын, туоһу тигиигэ, кылтан, талахтан өрүүгэ, онтон да араас дьарыкка маастардар саталлаах илиилэринэн  оҥорбут үлэлэрэ түмүлүннүлэр.

 

М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет «Сэргэлээх уоттара» Культурнай киинигэр буолбут дьоро киэһэ СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ,  РСФСР үөрэхтээһинин туйгуна Василий Уһунуускай – Сэки тылыгар, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ Василий Зырянов матыыбыгар Нам улууһун Өрөгөй ырыатын Үөдэй нэһилиэгин «Ньургуһун», норуодунай хордар коллективтарын  толоруутунан (хормейстер - ССРС культуратын туйгуна, СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ Елена Кутукова) саҕаланна.

 

«Нам улууһа» муниципальнай тэриллии баһылыга Александр Атласов тэрээһин кыттыылаахтарыгар туһаайан бу курдук бэлиэтээн эттэ: «Быйылгы сыл Нам улууһугар Максим Аммосов сылынан биллэриллибитэ. Кини аатын үйэтитиигэ араас хабааннах үлэлэр ыытыллаллар. М.К.Аммосов библиографиятыгар, кини кыргыттарын туһунан кинигэлэр бэчээттэниэхтэрэ. П.А.Ойуунускай аатынан Саха театрыгар М.К.Аммосовка спектакль туруоруллуоҕа. Нам улууһугар кыргыз суруйааччылара кыттыылаах ыһыах, ону таһынан научнай-практическай конференциялар, ааҕыылар, быыстапкалар тэриллиэхтэрэ. Улууска суол оҥоһуллуутугар, Культура дьиэтин тутуллуутугар үлэлэр ыытыллыахтара. Биир улахан үлэнэн улуус киинигэр Аммосов болуоссатын саҥардыы уонна пааматынньыгын туруоруу буолуоҕа Бу үлэ элбэх сыраны эрэйэр. Онон бу соруктар тула улууспут дьоно-сэргэтэ,  биир дойдулаахтарбыт түмсэн, сомоҕолоһон, дириҥ хорутуулаах, былааннаах, быстыбат ситимнээх үлэни ыыттахпытына, Аммосов аатын үйэтитиигэ дьоһун кылаат киллэрдибит диэхпит. Биһиги Дьокуускайга уонна атын улуустарга олорор биир дойдулаахтарбыт көмө, төһүү күүс буолуохтара диэн эрэнэбит.

 

Эҥсиэли хочотун олохтоохторун, Нам улууһун дьонун-сэргэтин Дьокуускай куоракка түмсүбүт бэлиэ күнүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ, М.К.Аммосов төрөөбүтэ 120 сылын тэрийэн ыытар кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков эҕэрдэлээтэ.

 

«Нам улууһун историята Саха сирэ Россия састаабыгар киирбит историятын кытта быстыспат ситимнээх. Петр Бекетов 1632 сыллаахха туруорбут остуруогуттан саҕалаан, Саха сирэ Россия састаабыгар бэйэтин историятын ааҕар. Остуруок туруоруллуутун туһунан кинигэҕэ Нам улууһа киирэ сылдьар. Онон эһиги улуускут быйылгы дьылга Саха сирин кытта биир саастаах нэһилиэктэрдээх улуус быһыытынан бэйэтин күннэрин бэлиэтиир. Быйыл Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 120 сыла, кини кэргэнэ Раиса Израильевна Цугель-Аммосова төрөөбүтэ 115 сыла. Кинилэр үс кыыстарыттан аччыгыйдара, Лена Максимовна Аммосова, 80 сааһын туолар. Ити даталар барыта биһиэхэ, саха дьонугар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин государственноһын төрүттэспит Максим Аммосов аатын кытта ситимнээхтэр. Улахан суолталаах түгэннэри аҥардас Нам  улууһа, олохтоохторо эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ, ону таһынан биһиги дойдубут - Россия Федерацията, Максим Аммосов 1937 сыллаахха тиийэн үлэлээбит-хамсаабыт, иилээспит-саҕаласпыт, бастакы Конституцияларын ылсыбыт Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтэ бэлиэтииргэ бэлэмнэнэллэр», - диэн эттэ Ил Түмэн спикерэ.

 

Салгыы Александр Жирков бэлиэтээтэ:«Быйыл сайын Саха сиригэр М.К.Аммосов төрөөбүтэ 120 сылын бэлиэтииргэ Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтиттэн официальнай уонна культурнай делегация кэлэн, Кыргызстан күннэрин ыытыахтаахтар. Ол туһунан мин бу ааспыт бээтинсэҕэ Бишкек куоракка биир күн тиийэ сылдьан, Кыргызстан парламенын бэрэссэдээтэлин уонна Култуура миниистирин кытта көрсүһэн, өссө чопчуластым. Официальнай делегациятын таһынан кыргыз суруйааччылара, поэттара, худуоһунньуктара, айар үлэһиттэрэ кэлиэхтэрэ. Киинэ үлэһиттэрэ кыргыз киинэтин күннэрин ыытыахтара. Ол тэрээһиннэр Намҥа уонна М.К.Аммосов төрөөбүт нэһилиэгэр Хатырыкка буолар ыһыахтары кытта ситимнэнэллэр. Кыргыз суруйааччыларын бөлөҕө Нам сиригэр 1966 сыллаахха ыалдьыттаан тураллар. Ол кэмтэн үйэ аҥара ааста. Кинилэр кэлиилэригэр оччолорго  эдэр, суруйааччы, ол эрээри номнуо киэҥ ааҕааччыга биллибит, Ленинскэй бириэмийэни ылбыт Чингиз Айтматов бастыҥ айымньыларын тылбааһынан туспа хомурунньук оҥорон, 1966 сыллаахха таһаарбыттара. Быйыл Чингиз Айтматов бастакы таһаарыыга киирбит уонна ол кэнниттэн сахалыы тылбаастаммыт айымньыларын түмэр кинигэ бэчээттэнэн тахсан, делегация кэлиитигэр бэлэм буолар. Ону таһынан кыргыз атын суруйааччыларын айымньылара сахалыы тылбаастанан, эмиэ туспа хомуурунньук быһыытынан бэлэмнэнэ сылдьар. Саха суруйааччыларын, поэттарын айымньылара Бишкеккэ кыргыз тылыгар тылбаастанан тахсыахтаах».

 

«Кыргызстан дьоно-сэргэтэ М.К.Аммосовка, кини аатыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар. Кыргызстан билигин атын судаарыстыба уонна Сэбиэскэй Сойуус кэминээҕи сылларын араастаан сыаналыыр. Ол гынан баран М.К.Аммосовы, оччолорго сэбиэскэй тутул саҕана тиийэн үлэлээбит киһини, кинилэр күн бүгүҥҥэ диэри бэйэлэрин омуктарыттан тахсыбыт бастыҥ салайааччыларын иһигэр тарбахха баттаан илдьэ сылдьаллар. Туох-ханнык иннинэ кини үлэлээбит кэмигэр өрөспүүбүлүкэҕэ салайар, хаһаайыстыбаннай үлэҕэ олохтоох дьон тахсарыгар, научнай, техническэй, култуурунай интеллигенция үүнэригэр туох-баар болҕомтотун, күүһүн уурбутун сыаналыыллар. Оччолорго репрессия саамай үгэннээн турар кэмигэр, саҥа үөскээн эрэр Кыргызстан интеллигенциятын, төһө күүһэ кыайарынан көмүскэспитэ. Оннук дьон өйүгэр-санаатыгар хаалбытын, кыргыз норуота билиҥҥээҥҥэ диэри умнубакка өйдүүр. Онон М.К. Аммосов ханна суолу-ииһи хаалларбыт сиригэр – Саха сиригэр, Москваҕа, Сэбиэскэй Сойууска национальнай өрөспүүбүлүкэлэртэн аан бастакынан ССРС НА экспедициятын тэрийиигэ Санкт-Петербурга үлэлээбитин курдук, хорутуулаахтык үлэлээбитэ. Ол өйдөбүлэ норуоппутугар, биһиги бэйэбит судаарыстыбаннаспытын, норуот быһыытынан тутулбутун илдьэ сылдьарбыт тухары умнуллуо суохтаах. Ханнык да социальнай тутуллар, ханнык да былаас уларыйыытыгар судаарыстыбаннаспытын олохтообут, норуот иннигэр олохторун анаабыт дьоммут үтүө ааттарын харыстаан, үрдүктүк тутан сылдьыахтаахпыт. Оннук дьаһанар омук кэскиллээх, инникилээх буолар», - диэтэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ.

 

«Мин 1993 сыллаахха Ил Түмэҥҥэ аан бастаан Уус-Алдан уонна Нам улуустарыттан турар биир уокуруктан дьокутаатынан талыллыбытым. Ол онтон ылата  улуус салайааччыларын кытары  үлэлэспит буолан, бүгүн, Нам дьоно-сэргэтэ манна  мустан олороругар, махтал тылын этэбин Д.Ф.Алексеевка, А.Н.Ядреевка, А.Н.Дьяконовка, Д.П.Корякиҥҥа, А.И.Ильиҥҥэ уонна ити кэмнэргэ Ил Түмэҥҥэ бииргэ үлэлээбит аҕа табаарыспар Е.М.Ларионовка уонна билигин бииргэ үлэлии сылдьар А.И.Еремеевка, улуус баһылыгар  А.П.Атласовка. Нам улууһа тулхадыйбат туруктаах, инники кэскиллээх, дьоно-сэргэтэ дьоллоох-соргулаах, кэнчээритэ тахсыылаах-кыахтаах, дьоһуннаах буоллун», - диэн баҕа санаатын тириэртэ Александр Жирков .       

 

Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев   биир дойдулаахтарыгар туһаайан эттэ: «Быйыл биһиги М.К.Аммосов төрөөбүтэ 120 сылын, өрөспүүбүлүкэбит төрүттэммитэ 95 сылын бэлиэтиибит. Россия Президенин 2022 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммиттэ 100 сылын Россия таһымыгар бэлиэтиир туһунан дьаһала тахсан турар. Онно улуу киһибит, биир дойдулаахпыт төрөөбүтэ 125 сылын тэҥинэн бэлиэтиэхтээхпит. Инньэ гынан, бу билиҥҥи тэрээһиннэрбит инники оҥоһуллуохтаах дьаһалларга төһүү буолуохтаахтар диэн өйдөбүллээхпит».

 

Максим Аммосов Кыргызстан судаарыстыбаннаһын төрүттээһиҥҥэ сүдү кылаатын бэлиэтээн туран, Саха Сиригэр баар кыргыз омук диаспоратын кыттыылаахтара Нам улууһун дьонугар-сэргэтигэр бэйэлэрин махтал тылларын анаатылар.

 

Тэрээһин бастакы түһүмэҕэ нэһилиэктэр үбүлүөйдэригэр ананна.  Ол курдук, 1632 сыллаахтан историялара саҕаланар Үөдэй, Модут нэһилиэктэрэ быйыл тэриллибиттэрэ 385 сылын туолаллар. Нам дьоно-сэргэтэ саха норуотун музыкальнай искусствотын аан дойду киэн эйгэтигэр иһитиннэрбит композитор, Хатыҥ Арыы нэһилиэгиттэн төрүттээх Захар Винокуров төрөөбүтэ  95 сылын бэлиэтиир. Иккис түһүмэх Нам улууһун хоһуйар ырыа-үҥкүү  түһүлгэтинэн буолла. Үһүс түһүмэххэ толорооччулар тумус туттар биир дойдулаахтара Максим Аммосов чаҕылхай олоҕор анаммыт хоһооннору аахтылар, ырыалары дьиэрэттилэр.

 

 Дьоро киэһэ Нам улууһун нэһилиэктэрин баһылыктарын, “Добун”, “Дуорай”, “Уолан”, эр дьон вокальнай ансаамбылларын холбоһукттаах толоруутугар Калистрат Еремеев тылыгар, Афанасий Новгородов мелодиятыгар “Умнубат убайбыт Аммосов Максиммыт” ырыанан өрө күүрүүлээхтик түмүктэннэ.

 

Мантан ыла быйылгы сыл устата уһулуччулаах политическай уонна государственнай деятель, саха норуотун чулуу уола Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 120 сыла Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, ону таһынан дойдубут киинигэр – Москваҕа, Кыргызстаҥҥа далааһыннаахтык бэлиэтэниэхтэрэ. 

 

Ил Түмэн пресс-сулууспата