«Ийэ тыл - өйүнэн өлбөт буолуу өрөгөйө: Өксөкүлээхтэн Ойуунускайга» диэн төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, норуот депутаттара, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү ситэриилээх былааһын бэрэстэбиитэллэрэ, уопсастыбаннас, ийэ тыл энтузиастара, куорат ыалдьыттара, олохтоохторо кытыннылар.  

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Тыл бэлиитикэтин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев үөрүүлээх дьоро киэһэни Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн эҕэрдэ тылынан аста. «Быйыл саха литературатын төрүттээбит суруйааччы саха судаарыстыбаннаһын тэрийсибит уһулуччулаах политическэй деятель лингвист-учуонай Платон Алексеевич Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылын туолар үбүлүөйдээх сыла. Кини олорбут олоҕун, айбыт айымньыларын өссө чинчийэн үөрэтэр сыаллаах чуолаан эдэр ыччакка уонна оҕолорго аналлаах былаан оҥоһуллан үлэҕэ киирдэ. Быйыл олунньу 12 күнүгэр өссө биир сүдү киһибит, биллиилээх революционер,  политическэй, партийнай, хаһаайыстыбаннай деятель, Саха сирин Автономиятын төрүттэспит дьоннортон биирдэстэрэ Исидор Никифорович Барахов төрөөбүтэ 120 сылын туолла. Кини саха тыла сайдарын, бу тыл киэҥник күннээҕи олоххо-дьаһахха туттулларын, нуучча тылын кытта тэҥ бырааптанарын, маны таһынан нуучча тыла кини туттуллуута хааччахтамматын, хотугу омуктар тыллара чэчирии сайдалларын туһугар туһуламмыт үгүс үлэни ыыппытын билэбит. 1926 сыллаахха Азербайджан киин куоратыгар Бакуга буолбут Бүтүн Сойуустааҕы бастакы тюркологическэй съезкэ Саха сириттэн Анемподист Иванович Софронов-Алампа, Алексей Андреевич Иванов-Күндэ буоланнар кыттан кэлбиттэрэ. Саха чулуу уолаттара кылгас, чаҕылхай олохторун бүүс-бүтүннүү норуоттарын туһугар анаабыттара», - диэн аҕынна.

 

«Өрөспүүбүлүкэбитигэр судаарыстыбаннай официальнай тыллары үөрэтиигэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийии, үөрэхтээһин эйгэтигэр норуоттар бэйэ-бэйэлэрин байытыһыыларыгар тыл статуһун үрдэтии тыл политикатын сүрүн соруктарынан буолаллар. Төрөөбүт тылбыт үтүө үгэстэрин хас биирдии ыччакка тириэрдии биһиги сүрүн сорукпут буолар. Өрөспүүбүлүкэбитигэр 652 уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтэ баарыттан сахалыы тылынан үөрэтии 419 оскуолаҕа барар. Ол эбэтэр уопсай оскуола ахсааныттан 64%-на оскуолаҕа саха тылын үөрэтэллэр. 726 оҕо уһуйаана баарыттан 520 тэрилтэҕэ 30000 тахса оҕо сахалыы иитиллэр. Аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар тылларын 40 оскуолаҕа, ол иһигэр 19 оскуолаҕа 718 оҕо эбээн тылын, 12 оскуолаҕа 946 оҕо эбэҥки, 3 оскуолаҕа 101 оҕо юкагир, 51 чукча, 132 оҕо долган тылын үөрэтэллэр. Саха тылын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 48 идэтийбит орто үөрэх тэрилтэлэригэр 17000 тыһыынча кэриҥэ ыччат киһи  үөрэтэр», - диэн Михаил Дмитриевич иһитиннэрдэ.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Тыл бэлиитикэтин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев саха тыла сайдарын туһугар туруулаһар ыччаты иитэн таһаарыаҕыҥ диэн туран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын бириэмийэлэрин туттартаата. Төрөөбүт төрүт тылы сайыннарыыга, саха тылын, литературатын, култууратын үөрэтиигэ өр сыллаах айымньылаах үлэтин иһин Семен Андреевич Новгородов аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын бириэмийэтин Нам улууһун Арбын орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учууталыгар Вера Колесоваҕа, С.А. Новгородов аатынан "Бичик" кинигэ кыһатын дириэктэригэр Август Егоровка, юкагир тылын уонна култууратын сайыннарыыга үгүс сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин Николай Спиридонов-Тэки Одулок аатынан бириэмийэни Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун үлэһитигэр Людмила Жуковаҕа, эбэҥки тылын уонна култууратын сайыннарыыга үгүс сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин Глафира Васильевич аатынан бириэмийэни Нерюнгри оройуонун Золотинкатааҕы орто оскуола эбэҥки тылын уонна литературатын учууталыгар Маргарита Кирилловаҕа, алын кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах сахалыы остуоруйа сериятын иһин Николай Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан бириэмийэни саха норуодунай суруйааччытыгар, Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнигэр Семен Попов-Тумакка туттартаата.   

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков Төрөөбүт ийэ тыл күнүнэн эҕэрдэлээн туран, мустубут дьоҥҥо саха бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев аатыттан сахалыы сайаҕас, истиҥ эҕэрдэтин тириэрдибитин саала ытыс тыаһынан айхаллаата. «Россия Конституциятыгар, өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонугар тыл, культура, социальнай эйгэ өттүттэн көрөр дойдубут сүрүн докумуоннарыгар барытыгар олохтоох омуктар тыллара бырааптара тэҥнэрин, харысхаллаах, көмүскэллээх буолууларын, инникитин сайдалларыгар судаарыстыба бэйэтинэн мэктиэлиирин туһунан чопчу сурулла сылдьар. Дьиҥ сокуон өттүттэн көрөр буоллахха, хайа да омук тылын күөмчүлээһин суох. Ханнык баҕарар омук бэйэтин төрөөбүт тылын харыстааһын, көмүскээһин норуокка бэйэтигэр сүктэриллэр. Манна биһиэхэ өр кэмнэргэ быһаарыллыбат ыарахаттар бааллар», - диэн эттэ.

 

Александр Николаевич ханнык баҕарар тыл туттуллар эйгэлээҕин, норуот ол эйгэтин сүтэрэр түгэнигэр киһи төрөөбүт тылын төһө да билиннэр, сатаан туттубат кыһалҕата үөскүөн сөбүн бэлиэтээтэ. Киэҥник туттуллар тыл дьалхааныгар саба оҕустаран, тыл сүтүөн, симэлийиэн сөбүн этэн, саалаҕа олорор дьону толкуйдатта. 

 

«Тыл туттуллар эйгэтин кэҥэтиигэ культура, литература, сорох хайысхаларга үөрэх, наука тирэх буолаллара. Итиннэ хара маҥнайгыттан бэйэбит литературнай тылбытын сайыннара сатааһын улахан суолталаах. Төһөнөн аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарбыт тылларын көмүскүүр, харыстыыр ньымалары тобулабыт да, оччонон сахалыы тылбытын харыстыыр, сайыннарар нымалары олохсутабыт. Төрөөбүт тыл эйгэтин кэҥэтиигэ ситимнээх үлэ барар», - диэн спикер бэлиэтээтэ.

 

Александр Жирков Доҕордуу буолууну бөҕөргөтүүгэ уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ кылаатын иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бочуотунай грамотатынан Россия Кинигэ таһаарааччыларын Сойууһун вице-президенин Константин Чеченевы, Ил Түмэн Бочуотунай грамотатынан «Саха» национальнай иһитиннэрэр-көрдөрөр компания» «Геван» айар холбоһугун редакторын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитин Нина Кудринаны, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суругунан «Н.Е.Мординов–Амма Аччыгыйа аатынан «Кэскил» оҕо издательствота» кыраайы үөрэтэр салаатын редакторын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитин Анатолий Павлов–Дабылы уонна «Сахабикипиэдьийэ»  салайааччытын, «КиберСаха» ситим бөлөх сүрүннээччитин Николай Павлов–Халаны наҕараадалаата.

 

Дьоро киэһэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ Александр Ким-Кимэн, Москва куораттан ыалдьыппыт Россиятааҕы кинигэ Сойууһун вице-президенэ Константин Чеченев, филологическай наука доктора, профессор, академик, саха тылын лексикологиятын уонна лексикографиятын үөрэтиигэ уһулуччу кылааттаах Петр Слепцов, Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ Лариса Кулаковская тыл эттилэр.

 

«Саха сирин суруйааччылара» ассоциация бэрэссэдээтэлэ Олег Сидоров уонна  С.А. Новгородов аатынан «Бичик» национальнай кинигэ кыһатын дириэктэрэ Август Егоров «Суруйааччылар - оскуола библиотекаларыгар» тэрээһин чэрчитинэн Дьокуускай куорат оскуолаларын библиотекаларыгар саха суруйааччыларын айымньыларын, кинигэ эгэлгэтин бэлэхтиир 150000 тыһыынча сууммалаах тyohy суругу Дьокуускай куорат дьаһалтатын үөрэх управлениетын салайааччытыгар Василий Петровка туттардылар.

 

«Дьокуускай аэропорт» генеральнай дириэктэрэ Николай Местников акционернай уопсастыба анал бириэмийэтин филологическай наука докторыгар, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ профессорыгар Гаврил Филипповка, журналистикаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреатыгар, саха омугун культуратын, үгэһин, историятын туһунан араадьыйанан биэрии ааптарыгар, радиожурналист Николай Максимовка уонна филологическай наука докторыгар, профессорга, академик, саха тылын лексикологиятын уонна лексикографиятын үөрэтиигэ уһулуччу кылааттаах Петр Слепцовка туттартаата.

 

Үөрүүлээх чаас кэннэ тэрээһин кыттыылаахтара А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй «Саха интеллигенциятыгар суругар», «Ойуун түүлэ» поэматыгар, П.А. Слепцов-Ойуунускай «Кыһыл Ойуун» олоҥхо-тойугар олоҕурбут уус-уран дьүһүйүүнү көрдүлэр.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын Тылга Сэбиэтэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо Ассоциацията, "Ийэ тыл" көҥүл түмсүү «Сахалыы үөрэх - омукпут кэскилэ!» диэн дьоро киэһэҕэ сахалыы саҥалаах Үс саха удьуорун түмтэ. 

 

Тэрээһиҥҥэ мустубут дьон саха суругун-бичигин төрүттээбит, сахаттан бастакы тыл үөрэхтээҕэ Семен Андреевич Новгородов туһунан саҥа тахсыбыт «Лингвист» киинэттэн кэрчиги көрдүлэр. Айар тыл аҕалара, улуу суруйааччыларбыт, ытык дьоммут этэн хаалларбыт кэс тылларын иһиттилэр, олоҥхо эйгэтиттэн сомсон,  ыччат дьону түмтүлэр, кэрэмэс дьоммут кэскиллээх этиилэрин сэргээтилэр.

 

Дьоро киэһэни Ытык дьон Гаврил Гаврильевич Филиппов, Иван Егорович Алексеев-Хомус Уйбаан, Тарас Лукич Тарасов-Тускул тыл этэн астылар.    

 

"Ийэ тыл" көҥүл түмсүү бэрэссэдээтэлэ, норуот депутата Егор Жирков саха норуотугар бэлиэ күнүнэн истиҥник эҕэрдэлээтэ уонна  түмсүү Ытык Бэлиэтин Гаврил Филипповка, махтал суругу Нина Герасимоваҕа туттарда.

 

Тэрээһин бастакы түһүмэҕэр быйылгы сылга үбүлүөйдээх суруйааччыларбытын ахтан-санаан, ааттарын ааттаатылар. Сахаттан бастакы тыл үөрэхтээҕэ учуонай, политическай деятель Платон Алексеевич Ойуунускай, талааннаах романист, саха норуодунай суруйааччыта Василий Семенович Яковлев-Далан уонна биллиилээх топонимист-чинчийээччи Михаил Спиридонович Иванов-Багдарыын Сүлбэ тустарынан экраҥҥа кэпсээн, көрдөрөн сырдаттылар. Кинилэр айымньыларынан ырыаны, хоһоону иһитиннэрдилэр.

 

Кэнчээри ыччаты уһуйар-такайар, иитэр-үөрэтэр учуутал дьон: сахалыы үөрэтиини олоххо киллэрэ сылдьар Александр Чиряев, төрүт култуура учуутала Василий Сивцев, уһуйаан иитээччитэ Аркадий Афонскай мустубут дьону Ийэ тыл күнүнэн эҕэрдэлээтилэр. Салгыы сыанаҕа өссө биир Үс саха - айар тыл суолун тутан иһэр эдэр суруйааччылар: Ньургун Захаров, Айаал Молокотин, Дорҕоон Дохсун ыҥырыллан тахсан хомоҕой хоһооннорун аахтылар.  

 

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков бүгүн Дьокуускай куоракка икки сиринэн төрөөбүт тыл күнэ бэлиэтэнэрин этэн туран, Ийэ тыл күнүнэн эҕэрдэлээтэ.

 

«Биһиги төрөөбүт тылбыт инники кэскилин туһугар долгуйабыт. Ааспыт сыл сэтинньи ыйыгар Бүтүн Россия үрдүнэн Санкт Петербург куоракка Саха сирин көҕүлээһининэн Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын үөрэтиигэ, сайыннарыыга аналлаах научнай конференция буолан ааспыта. Өссө бу тиэмэҕэ эмиэ сэтинньи ыйга Санкт Петербурга Герцен университета тэриллибитэ 220 сылыгар анаан XVIII норуоттар икки ардыларынааҕы конференцияҕа Саха сирин тыл үөрэхтээхтэрэ ситиһиилээхтик кыттан кэлбиттэрэ», - диэн иһитиннэрдэ.

 

«2017 сыл балаҕан ыйын 10 күнүгэр сахалыы бастакы хаһыат тахсыбыта 110 сылын, сурунаал бэчээттэммитэ 105 сылын өрө көтөҕүллүүлээхтик бэлиэтээбиппит. Ити биһиги норуоппут культурнай историятыгар улахан суолталаах. Сахалыы тыл сайдыытыгар ити хаһыаттар, сурунааллар олук уурбуттара. Кэлин Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ кыайбытын кэннэ, Сэбиэскэй Сойууска ыытыллыбыт култуурнай өрөбөлүүссүйэ түмүгэр сурук-бичик, тыл-өс, хаһыат, сурунаал норуокка бэриллибитэ диэн этии олоҕо суоҕун бигэргэппитэ. Ыраахтааҕылаах Россия кэмигэр саха бастакы интеллигенцията бэйэтэ туруорсан улахан утарсыылары, мэһэйи-моһолу, бобууну туораан туран хаһыаттаммыта, сурунаалламмыта, литературнай тылын олохтообута», - диэн спикер Александр Николаевич мустубут дьоҥҥо история быыһын сэгэттэ уонна төрүт тылбыт эйгэтэ кэҥииригэр, сырдык, сылаас буоларыгар баҕарда.

 

Тыл күнүгэр олоҥхо иһилиннэ, кылыһахтаах тойук дуораһыйда, этигэн хомус дьүрүһүйдэ, сахалыы ырыа саймаарыйда, хомоҕой хоһоон ааҕылынна, Омоҕой оһуохайа олохтонно.

 

Сахалыы сайаҕастык саҥарар, иэйиибитин истиҥник этинэр Ийэ тылбыт үйэлэргэ сүппэккэ үүнэ сайда турдун!