Гражданскай сэрии кэнниттэн хотугу норуоттар сайдыыларыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит бөдөҥ салайааччы туһунан республика таһымыгар улаханнык билбэт курдуктар. Бу туһунан биһиги Эбээн-Бытантай национальнай улууһун баһылыга И.Е.Гороховы көрсөн кэпсэттибит.

 

-- Роман Шадрин ыраах хоту сирдэргэ саамай уустук кэмҥэ Советскай былааһы олохтооһуҥҥа туох баар күүһүн-дьоҕурун, билиитин-көрүүтүн анаабыта. Билиҥҥи оройуон усталаах туоратыгар биир да оскуола, эмп тэрилтэлэрэ суоҕа. Олохтоох омуктар ааҕар-суруйар диэни билбэт этилэр, Сэбиэскэй былаас, бастатан туран, ыраах кытыы сирдэргэ норуоту үөрэхтээһиҥҥэ, сырдатыыга күүстээх үлэни тэрийбитэ. Бырааттыы Шадриннар үрэх бастарынан, тоҕойдорунан бытанан олорор дьону мунньан үөрэхтээһиҥҥэ ликпууннары, кыһыл ураһалары, ааҕар балаҕаннары, эмтиир пууннары тэрийбиттэрэ. Кыра норуоттарга тэҥ бырааптаныыны кытта тэҥҥэ социализмы тутуу киэҥ аартыга тэлэллибитэ.

 

Архыып докумуоннара, оччотооҕу дьон ахтыылара кэрэһэлииллэринэн, бу үлэни тэрийэн ыытыыга Роман Шадрин убайа, Түгэһиир родовой сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Алексеевич Шадрин улахан оруолу ылбыт. Кини туох да улахан үөрэҕэ суох, көннөрү ааҕарга, суруйарга үөрэммит, талааннаах тэрийээччи, салайааччы, олохтоох эбээн норуотун биир чулуу уола.  Сэбиэскэй былаас ыраах хоту үрэх бастарынан, тоҕойдорунан бытанан олорор эбээннэргэ, сахаларга сырдыгы-үөрэҕи тарҕатыыны, эмп пууннарын арыйыыны бэрт кылгас кэм иһигэр ыыппыта. Хоту сиргэ гражданскай сэрии бүтэн, холбоһуктааһын кэмэ тиийэн кэлбитэ. Көһө сылдьар дьону биир сиргэ олохсутан холбоһуктааһын үчүгэйин итэҕэтэр ыарахан сорук этэ. Ол эрээри үлэһит норуот бэйэтин эрэллээх уолун тылын ылыммыта. Роман Шадрин эбээннэр, сахалар ортолоругар Сэбиэттэр былаастарын туһунан улахан иитэр, тэрийэр үлэни ыытара, уонча сыл устатыгар нэһилиэгэр, кэлин оройуонугар совет исполкомнарын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.

 

 

-- Верхоянскайга утарыта туруу улахан хаан тохтуута суох түмүктэммитэ. 1929 сыл бүтүүтүгэр Булуҥунан Илин диэки күрүүр санаалаах бандьыыттары тобоҕолуур сорук турбутугар, олохтоох дьонтон 30-ча киһилээх этэрээт тэринэн Роман Шадрин салалтатынан табанан ыраах айаҥҥа туруммуттар. Хотугу Муустаах байҕал эҥэринэн туох да улахан аһа-таҥаһа суох 60-ча көстөөх сири айаннаан, бэл табалара ыран охтон, бэйэлэрэ сыарҕаларын соһон тоҥ хаары оймоон тиийэннэр, Анаабыр чугаһыгар Сиикэй Талахха тоһуур оҥорбуттар. Манна 4 чаас устата ытыалаһаннар, тус бэйэтин хорсун холобурунан, тулуурунан кыайыыны ситиспиттэр. Бу ытыалаһыыга сиирэ-халты ытыллан таҥаһа-саба сиидэ буолбут этэ, хайдах тыыннаах хаалбытай диэн ахталлар. Бу ыарахан айаҥҥа бииргэ сылдьыспыт дьоно кини хорсунун, тулуурун, дьиссипилиинэлээҕин бэлиэтээбиттэр. Маннык сырыыларга тоҥмута-хаппыта кини доруобуйатыгар улаханнык охсубута. ЯЦИК кини бу хорсун быһыытын сыаналаан «Бойобуой Кыһыл Знамя» уордьаныгар түһэрбит. Маны таһынан «кольт» револьверынан уонна чаһынан наҕараадаламмыт. Онон кини эдэриттэн маннык уоттаах сэриини ааспыта кинини хайдах да «норуот өстөөҕүн» курдук көрөллөрүгэр төрүөт биэрбэтэҕэ буолан баран, кэлин 30-с сыллардааҕы репрессия миэлиҥсэтэ кини дьылҕатын эмиэ хаарыйбыта. Эдэр сааһыгар ыалдьан олохтон барбатаҕа буоллар, кини оччотооҕу доҕотторун – Былатыан Ойуунускайдааҕы, Максим Аммосовтааҕы кытта бииргэ эриллэн эмиэ ыар дьылҕаланыа эбитэ буолуо.

 

 

--  Р.И.Шадрин Саккырыыр оройуона тэриллиитигэр оройуоннааҕы ситэриилээх комитет бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Советтар Саха сиринээҕи VII съезтэригэр кини СКСК чилиэнинэн быыбарданар. Онтон 1931 сыл олунньуга СКСК президиумун иһинэн тэриллибит Уһук Хотугу норуоттар олохторугар көмөлөһөр Комитет бэрэссэдээтэлинэн ананар. Маны кытта сэргэ СКСК Президиумун бэрэссэдээтэлин П.А.Ойуунускай солбуйааччытынан өрө таһаарыллар. Комитет председателинэн үлэлиир кэмигэр Р.И.Шадрин үлэһит маассаны тэрийэр дьоҕура уонна талаана киэҥник биллибитэ. Уһук Хоту дойдуга ыытыллар бары үлэлэр үксүлэрэ бу Комитет иһинэн бараллара. Кини бу кэмҥэ ыраах сытар хотугу эргимтэни административнай территорияларга арааран, 8 хотугу оройуон тэриллэн үлэлиирин туруорсан хотугу норуоттар сайдыыларыгар улахан төһүү күүс буолбута. Бу сылларга хотугу кытыы сирдэр тэҥҥэ уонна дохсуннук сайдыбыттара. Онон Р.И.Шадрин хотугу улуустар инники сайдыыларыгар аан бастаан олук уурбут, тэрийсибит киһи буоларынан, бу тэрээһин далааһына бары хоту эргимтэҕэ сытар улуустары барыларын түмүөхтээх, кинилэргэ эмиэ бэлиэтэниэхтээх дии саныыбын. Ол буолар улуу киһи аатын үйэтитии дьоһун хардыыта.

 

Комитет бэрэссэдээтэлэ Р.И.Шадрин чиэһинэй, сэмэй киһинэн, үчүгэй салайааччынан, гражданскай сэриигэ бэйэтин көрдөрбүт хорсун хамандыырынан биллэрэ. Ол  иһин Сэбиэттэр Бүтүн Сойуустааҕы Киин Ситэриилээх Комитеттарыгар чилиэнинэн талбыттар. Ыраах Түгэһиир таас хайаларын быыһыгар дьадаҥы табаһыт элбэх оҕолоох дьиэ кэргэнигэр улааппыт, улахан үөрэҕэ суох буолан баран, бэйэтэ үөрэнэн үрдүк чыпчаалга тахсыбыт эбээн уола дойду бырабыыталыстыбатын чилиэнэ буолан, атын бырааттыы норуоттар чулуу уолаттарын уонна кыргыттарын кытта Москуба куоракка дойду политическай, хаһаайыстыбаннай уонна культурнай олоҕун сайыннарыы тутаах боппуруостарын быһаарсар киһи буола үүммүтэ сөхтөрөр. Кини Ойуунускайдааҕы, Аммосовтааҕы кытта тэҥ таһымҥа тахсан, бары бииргэ алтыһан үлэлээбиттэрэ. 1932 сыллаахха тохсунньуга буолбут уобаластааҕы IX партийнай конференцияҕа Р.И.Шадрины обком чилиэнинэн быыбардаабыттар.

 

 

-- Ил Түмэн, Бырабыыталыстыба таһымыгар  дьаһаллар ылылланнар, үлэ былаан быһыытынан барар. Соторутааҕыта бу кэрэ-бэлиэ түгэҥҥэ анаммыт Хотугу норуоттар  III Оонньууларын ыыттыбыт. Маны таһынан Дьокуускайга Хотугу норуоттар дьиэлэрин таһыгар хотугу норуоттартан тахсыбыт бастакы улахан государственнай деятель пааматынньыгын  туруорабыт диэн архитектурнай былаанын оҥорон биэрбиппит. Госдумаҕа бигэргэнэн кэлэрин кэтэһэбит. Р.И.Шадрин туһунан кинигэ «Ими гордится республика» диэн сериянан «Бичик» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн таҕыста. Кини туһунан матырыйаал аҕыйах буолан, республикатааҕы архыып үлэһитин федеральнай архыыпка ыыта сылдьыбытым. Онно Р.И.Шадрин туһунан матырыйааллар, бэл Сэбиэттэр Бүтүн Сойуустааҕы VI съезтэригэр тиийэн тыл эппит тезистэрэ бааллар эбит. Муус устар 19 күнүгэр Национальнай библиотекаҕа Роман Шадриҥҥа анаммыт кинигэ сүрэхтэниитэ буолла. Маны таһынан кини олоҕун үөрэтиигэ анаммыт научнай-практическай конференция ыытылынна.

 

Гражданскай сэриигэ үс улахан кыргыһыыны ааһан, Сэбиэскэй былааһы этинэн-хаанынан ылыммыт, дууһатынан туруорсубут, хотугу улуустары тэрийсибит, көһө сылдьар олохтоох  кыра норуоттар сайдыыларыгар, үөрэхтэниилэригэр кылгас кэм иһигэр сүрдээх улахан үлэни ыыппыт, манна олоҕун кытта толук ууран эдэр сааһыгар олохтон барбыт Р.И.Шадрин төрөөбүт төрүт сиригэр бу дьоһун үбүлүөйүн көрсө кини аатын сүгэр саҥа оскуола тутуллан дэндэйэн тахсыахтаах этэ. Ол гынан баран кризис ыган кэлэн, инвестпрограммаҕа киирбит саҥа тутуулар сыҕарыйан хааллылар. Оскуола тутуутун үбүлээһинэ уустугуран тардылынна, быйыл сыбаайата түһүөҕэ. Ил Түмэн спикерэ, Р.И.Шадрин үбүлүөйүн ыытарга тэриллибит хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков уһун кэмнээх дуогабарынан тутууну ыытыахха диэн Бырабыыталыстыба Евгений Чекиҥҥэ этии киллэрбитэ. Маны кытта тэҥҥэ Киин хочуолунай тутуута былааҥҥа киирбитэ, сорох матырыйаала тиэллибитэ, бу сылга тутуллуоҕа диэн эрэнэ күүтэбит.

 

 

-- Бүгүҥҥү күнү ылан көрдөххө, кини төрөөбүт Саккырыыра саҥа күнү эрэллээхтик көрсөр. Эбээн-Бытантай национальнай улууһа эбээн эмис табатын эһэн кэбиспэккэ иитэн, элбэтэн аҕалла, дьиҥнээх саха боруода ынаҕын уустук да сылларга симэлитэн кэбиспэккэ хайаларын быыстарыгар хорҕотон, Дьааҥы дьыллаах сылгытын сыһыыларыгар саһыаран илдьэ кэллэ. Улуус бу күҥҥэ 15 тыһ. табалаах, 800-кэ ынах сүөһүлээх, 2000-тан тахса сылгылаах туруктаах улуус буолар. Улахан тутууларга тохтоотоххо, бу сылга Баатаҕай-Алыытыгар Саккырыырдааҕы авиапорт көтөр балаһатын саҥардан оҥорууга 300 мөл. солк. улахан үлэ барда. «Развитие Дальнего Востока и Забайкальского региона» федеральнай тус сыаллаах программанан үп көрүллэн улахан реконструкция үлэтэ барда.  «Нордстрой» ХЭТ диэн Магадаҥҥа баар тэрилтэ 60 специалистарын аҕалан үлэлэттэ. Быйыл уматыгы харайар ыскылааты, инженернай харабыллыыр систиэмэлээх авиапорт анал күрүөтүн, балаһа устатын тухары көрөр-харайар суолу, КПП тутууга, балаһаны анал грунунан сабыыга улахан үлэ түмүктэнэн эрэр. Маны таһынан «Саха ынаҕа» ГБУ 120 миэстэлээх саҥа типовой хотоно тутуллан ааспыт сылга киирбитэ.   Өссө таба салаатын салгыы сайыннарыыга туһуламмыт убойнай, переработкалыыр пуун тутуллан үлэтин саҕалаата. Улууска үс суотабай сибээс оператора үлэлиир, хас биирдии ыал олбуоругар кэриэтэ омук массыыната, квадроцикл, “Буран”, уйуктаах массыына баара уонна элбии турара үөрдэр.

 

Улууска олорор дьиэ-уот тутуута күргүөмнээхтик барар. Ордук эдэр ыаллар киэҥ-куоҥ саҥа, сырдык, тупсаҕай көстүүлээх дьиэлэри туттан саҥа уулуссалар, кыбартааллар баар буоллулар. Аҥардас ааспыт сылга 26 ыал «Эдэр ыаллар» программанан сертификат ыланнар дьиэ туттан киирдилэр. Демография көрдөрүүтэ да улууска үрдүк, саҥа дьон төрөөһүнэ элбэх. Эдэр ыаллар төрөөбүт улуустарыгар олохсуйар, оҕо-уруу төрөтөр, дойдуларыттан көспөт буоллахтарына - ол аата национальнай улуус үүнэр-сайдар кэскилэ киэҥ, инникигэ эрэллээх! Ол аата Роман Иванович Шадрин  сайдыыга туһаайбыт сырдык кыымыттан уот саҕыллан олох салҕанар…