Мин бу сокуон барылын тула кэпсэтии тахсыбытыгар, кырдьаҕас кадровай булчут Николай Сивцевы кытары кэпсэтиибин санаан кэллим. Хаһан эрэ киниттэн: “Булчут тыатааҕыны бултууругар ыт оруола туохханый?” , -- диэн ыйыппытым. Онуоха кини ыйытыым кэнэниттэн эбитэ дуу, мүчүк гынан баран эппиэттээбитэ: “Өйдөөх ыт хаһаайына сөптөөхтүк дьаһанарыгар бириэмэ сүүйэр, бастакы охсууну бэйэтигэр ылар, хаһаайыныттан аралдьытар. Өйдөөх ыт хаһан да адьырҕа кыылга өйө-төйө суох саба түспэт, үрэн, ырдьыгынаан болҕомтотун тардар, тула сүүрэ сылдьан, кыратык борбуйун түүтүттэн ытыран сэниэтин эһэр. Ол бириэмэҕэ булчут сөптөөх сирин кыҥаан, ытан өлөрөр”.

 

Оччотугар ыт, кырдьык, хаһаайыныгар адьырҕа кыылга булка сылдьарыгар дьиҥнээх эрэнэр эркинэ буоларын курдук, ураты иитии, үөрэтии, такайыы наада эбээт. Ол туһунан,  “Байанай” булт кулуубун салайааччыта Юрий Борисов бу курдук кэпсиир: “Бастатан туран, биһиги “притравка” диэн тылы утарабыт. Олуонатык да иһиллэр. Биһиги маны холоон көрөр, дьарыктыыр станция (испытательно-тренировочная станция) диэн ааттыыбыт. Ол эбэтэр булка сылдьыахтаах ыттары тургутан көрөбүт. Ыт эрэ барыта адьырҕа кыылы бултуурга ананан төрөөбөт. 100 ыттан биирэ эрэ дьиҥнээхтик хаһаайыныгар эрэллээх эркин, кыылы кытта өйдөөхтүк киирсэр ытынан буолар. Ол иһин, үчүгэй үөрэтиини-такайыыны ааһыахтаахтар. Госдумаҕа килиэккэ эбэтэр өстүөкүлэ нөҥүө адьырҕа кыылы кытта киирсиигэ үөрэтии ньыматын киллэрэ сатыыллар. Дьарыкка анаммыт кыыллары аһыныы бэрээдэгинэн. Мин санаабар, халыҥ тайҕаҕа бултааһын хайдах ааһарын, суолтатын өйдөөбөт дьон бу сокуон барылын киллэрэ сатыыллар. Холобур, биһиги станциябытыгар дьарыктааһын хайдах ааһарый? Дьарыктыыр ыппытын тыатааҕыга бастаан килиэккэ быыс нөҥүө сойуолатабыт. Ыппыт туох да сүрдээхтик түһүөлэнэр, уора дьикти буолар. Онтон аҕыйах чаас буолан баран килиэккэ быыһы ылан, уун-утары туруорабыт. Ыппыт куттанан, били уора ханан да суох буолар. Ол иһин ыты уонна адьырҕа кыылы уун-утары туруоран аа-дьуо ыты сөптөөхтүк киирсэригэр үөрэтэбит. Өскөтүн килиэккэнэн эбэтэр өстүөкүлэнэн быыһылаан үөрэтэ сылдьыбыппыт буоллар, булка анаммыт ыттарбыт хаһаайыттарыгар кутталы эрэ аҕалыахтара этэ. Тоҕо диэтэххэ, “килиэккэ нөҥүө” үөрэммит ыт тыаҕа адьырҕаны кытта уун-утары көрүстэҕинэ, куттанан хаһаайынын кэннигэр саһыа эбитэ буолуо, тыатааҕы киһиэхэ саба түстэҕэ ол...”.

 

 

Ол курдук, уһун кэмҥэ булчут ыттары дьарыктаабыт уоппуттаах киһи Юрий Борисов сокуон барылын ылыныахтарын инннинэ “Из двух зол выбирают меньшее” диэн нууччалыы өс хоһоону саныылларыгар ыҥырар. “Биһиги региоммутугар олох сөбө суох сокуон. Тоҕо? Бастатан туран, эһэлэр дьону сойуолааһыннара элбээтэ. Элбэх тыатааҕыга сылдьар ыттары иитэн-үөрэтэн таһаарар уолдьаста. Маныаха булчут эрэ ыт диэбэккэ, тайҕаҕа үлэлиир геологтарга, сир астыы барар дьиэ хаһаайкаларыгар, тыаҕа муммут дьону көрдүүр МЧС үлэһиттэригэр эһэттэн куттаммат, бастакы саба түһүүнү өйдөөхтүк тэйитэр ыттар наадалар. Биир МЧС үлэһитэ кэпсээбитэ, муммут дьону көрдүүргэ анаммыт овчаркалар эһэ сытын биллилэр да хаһаайыттарыгар куоталлар. Бүттэҕэ ол – ыт тыатааҕыны көрдөөччүлэргэ бэйэтэ сирдээн аҕалар. Иккиһинэн, “килиэккэ нөҥүө” үөрэтии көдьүүһэ суоҕун билэн, булчуттар кистээн ыттарын үөрэтиэхтэрэ. Анаан-минээн тыатааҕыны хапкааҥҥа хаптаран баран, ыттарын онно ыытыахтара. Дьэ, бу кырдьык кыылы эрэйдээһин, гуманнайа суох ньыма буолар. Оттон биһиги дьарыктыыр станциябытыгар кыыл эмсэҕэлээбэт эбээт. Ханнык да ыт кыылга саба түспэт, этин быһыта тыыппат, наай гыннар, түүтүттэн хабыалыыр. Ыттар акаары буолбатахтар, хаан-хааҥҥа киирсибэттэр”, -- диэн быһаарар. Салгыы Юрий Петрович Саха сирин сенатора Вячеслав Штыров Саха сирин олоҕун-дьаһаҕын учуоттаан туран сокуон барылыгар көннөрүүлэри киллэрэллэригэр туруорсубутугар олус махтанар. “Сокуон барыла биһиги региоммутугар охсуута суох буоларын курдук сөптөөх докумуон бэлэмниэхтэрэ диэн  Ил Түмэн депутаттарыгар эрэлбит улахан”, -- диэн түмүктээтэ.

 

Бултааһыны сокуонунан салайар тэрилтэнэн Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин Булт управлениетын салайааччытын солбуйааччы Антолий Попов “Ил Түмэн” хаһыаты кытары бу сокуон барылыгар санаатын үллэстэр: “Биһиги сокуон барыла Саха сиригэр сөбө суоҕунан, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар сурук бэлэмнээтибит. Сокуон барыла билигин дьүүллэһии хамыыһыйатын көрүүтүгэр баар. Онон биһиги санаабытын истиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Ол курдук, “притравочная станция” өйдөбүлэ регион аайы уратылаһар. Биһиэхэ бу көр-нар буолбатах, олох-дьаһах биир өрүтэ. Кыыллары көмүскээччилэр киһи сүрэҕин ыарытыннарар араас түгэннэри көрөн, холобур, куоталаһыы уонна көр-нар туһугар адьырҕа кыыл тиистэрин, тыҥырахтарын туурталаан баран, ыттарын онно ыыталларын көрөн сокуон барылын киллэрбит буолуохтаахтар. Бу, биллэн турар, дьулаан быһыы. Биһиэхэ, Саха сиригэр ыты кыылга дьарыктыыр икки станция баар, онно маннык быһыы-майгы тахсыбат. Иккиһинэн, Уһук Илин кэккэ регионнарыгар баһаар баран Саха сиригэр эһэлэр куотан кэлэннэр, дьиэ кыылыгар, дьоҥҥо саба түһүү олус элбээтэ. Онтон көмүскэниигэ ыттар улахан оруолу оонньууллар. Онон сөптөөх үөрэхтээх ыттар элбииллэригэр кыһаллыахтаахпыт”, -- диир кини.

 

Ол курдук Бултааһыны салайар управление киллэрбит суругар үс түгэн бэлиэтэнэр. Вольерга хаайыллар кыыллаах питомниктар усулуобуйаларыгар сыһыаны кытаатыннарар, сокуон барылын ырытыыга интэриэстээх өрүттэри барыларын истэр, РФ регионнара айылҕаларын усулуобуйата уратылаһарын учуоттаан туран, булчут ыттары дьарыктааһын бэрээдэгин бигэргэтии боломуочуйатын регионнарга бэйэлэригэр биэрэр туһунан этиллэр.

 

 

Билиҥҥи туругунан тыатааҕы ахсаана 17000 тиийбит. 2015 сылга тыатааҕы киһиэхэ саба түһүүтүн 5 түгэнэ бэлиэтэммит, биир өлүүлээх. 2016 сылга киһиэхэ 7 саба түһүү бэлиэтэммит, биир киһи өлүүлээх, биир эчэтиилээх. 13 сүөһүнү, 71 сылгыны, 329 дьиэ табатын тарпыт. 2017 сылга киһиэхэ 3 саба түһүү бэлиэтэммит, биирэ эчэтиилээх. 25 сүөһүнү, 43 сылгыны, 53 дьиэ табатын тарпыт.

 

 

Билиҥҥитэ сокуон барылын дьүүллэһии күүскэ барар. Ил Түмэн сир сыһыан­наһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтэ тустаах биэдэмистибэлэри, уопсастыбынньыктары кытары мунньах ыытта.

 

Кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев: “Булт уонна булт ресурсаларын харыстааһын туһунан” РФ сокуонугар уларытыы киллэрэр туһунан” федеральнай сокуон барыла ааспыт сыл ахсынньы 20 күнүгэр үһүс ааҕыыга ылыллыбыта. Ахсынньы 26 күнүгэр сокуон барылын РФ Федеральнай Мунньаҕар Федерация Сэбиэтэ ылымматаҕа. Тохсунньуга Госдума тустаах кэмитиэтинэн дьүүллэһэр хамыыһыйа (согласительная комиссия) тэриллибитэ. Онон биһиги бу сокуон барылыгар сыһыаннаан бэйэбит санаабытын быһааран дьүүллэһэр хамыыһыйаҕа, Федерация Сэбиэтин уонна Госдума тустаах кэмитиэттэригэр ыытыахтаахпыт”, -- диэн эттэ. Ол курдук, бары өрүттэр санааларын түмэн, Саха сирин усулуобуйатын учуоттуур этиилэрдээх официальнай суругу бэлэмниир оробуочай бөлөх тэриллиэҕэ.