Дмитрий Дмитриевич «РФ эргиэнин үтүөлээх үлэһитэ», «СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ», «РФ тутууга комплексын бочуоттаах академига», «Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала» ааттары ылбыта, “Үлэ Кыһыл Знамята» уордьанынан, «Россия потребительскай кооперациятын сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэнэн, үгүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта кини олох араас эйгэтигэр өр сыллаах, таһаарыылаах үлэтин туоһута буолар. 

 

Дмитрий Дмитриевич 1932 сыллаахха муус устар 12 күнүгэр Өлүөхүмэ оройуонун Кыыллаах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1951 сыллаахха Өлүөхүмэ куоратын орто оскуолатын бүтэрэн баран, Дьокуускайдааҕы педагогическай институкка үөрэнэ киирбитэ. Историк учуутал идэтин баһылаан,  1955 сыллаахха Горнай оройуонугар Бэрдьигэстээх орто оскуолатыгар учууталынан анаммыта. Онтон, Дмитрий Дмитриевич дьону түмэ тардар дьоҕурдааҕын, салайар үлэҕэ талааннааҕын бэлиэтии көрөн, кинини ити оскуола дириэктэринэн анаабыттар. Ытык кырдьаҕас ити кэмтэн саҕаламмыт үлэтин-хамнаһын, олоҕун суолун туһунан салгыы маннык кэпсиир: «Горнайга икки сыл дириэктэрдээн баран, төрөөбүт дойдубар тиийэн II Нөөрүктээйи орто оскуолатын дириэктэринэн үлэлээн иһэн, өрөспүүбүлүкэҕэ орто анал үөрэхтээх техническэй каадырдары бэлэмниир Өлүөхүмэтээҕи тыа хаһаайыстыбатын механизациялааһын уонна электрификациялааһын техникумун дириэктэринэн анаммытым».

 

Үлэтигэр бэриниилээх, ирдэбиллээх салайааччы Дмитрий Дмитриевич техникум дириэктэринэн олус тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Ол курдук, техникум материальнай-техническэй базатын хаҥатыыга үгүс сыратын биэрбитэ. Бу үөрэх кыһатыттан куорсун анньынан, элбэх эдэр специалист үөрэхтэрин үрдэтэн производство бастыҥ тэрийээччилэрэ, улахан хаһаайыстыбалар салайааччылара буола үүммүттэрэ.

 

Оччотооҕу өрөспүүбүлүкэ салалтата – партия Саха уобаластааҕы кэмитиэтин бюрота, Саха АССР бырабыыталыстыбатын быһаарыыларынан, Дмитрий Дмитриевич уонтан тахса сыл үлэһиттэр дьокутааттарын Өлүөхүмэ оройуонунааҕы Сэбиэтин исполкомун бастаан бэрэссэдээтэли солбуйааччытынан, онтон сирэй бэрэссэдээтэлинэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ити сылларга кини уһулуччу улахан болҕомтону тутуу боппуруостарыгар, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга уонна социальнай кыһалҕалары табатык быһаарыыга туһаайбыта.

 

 

—1977 сыллаахха Партия уобаластааҕы кэмитиэтин бюротун рекомендациятынан миигин «Холбос» өрөспүүбүлүкэтээҕи потребительскай сойуус бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн анаабыттара. Ити сылтан ыла «Холбос» курдук улахан тиһик мин олоҕум сүрүн ис хоһооно буолбута... — диир үлэ бэтэрээнэ.

 

Дмитрий Дмитриевич ити дуоһунаска кэлээтин кытта 80-с сылларга «Холбос» тиһигэ олус күүскэ сайдыбытын туһунан ахсаана биллибэт элбэх ахтыылартан булан ааҕыахха сөп. Кини тэрилтэ бэрэссэдээтэлинэн ананаат да, өрөспүүбүлүкэни кэрийэн «Холбос» оройуоннардааҕы салааларын материальнай-техническай базаларын туругун сиһилии үөрэппитэ. Оройуоннарга эбийиэктэр олус мөлтөх туруктаахтарын көрөн, улахан болҕомтону, күүһү-уоҕу тутуу боппуруоһугар уурарга быһаарыммыт. Тутуу сайдыы төрүтэ диэн мээнэҕэ эппэттэр. Хайа баҕарар дойду сайдыытын таһыма кини тутууларынан быһаарыллар. Дмитрий Дмитриевич үп-харчы көрдөрөн, сүүрэн-көтөн, эбийиэктэри бөҕөргөтүү, саӨардан тутуу үлэтин күргүөмнээхтик саҕалаабыта. Ол курдук, лоп курдук уон сылынан, 1987 сыл түмүгүнэн, «Холбос» систиэмэтигэр 33 тыһ. кв.м иэннээх маҕаһыыннар, 162 тыһ. кв.м иэннээх ыскылааттар, оҕуруот аһын харайар ыскылааттар, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 7 универмаг дьиэтэ үлэҕэ киирбиттэрэ. АӨаардас 1987 сыллаахха Сунтаар сэлиэнньэтигэр, Чульман, Покровскай бөһүөлэктэригэр биир тииптээх универсальнай маҕаһыыннар, Улахан Мархаҕа оҕо кэмбинээтэ уо.д.а. эбийиэктэр тутуллубуттара. Дэлэҕэ да дьон Дмитрий Дмитриевиһы «эргиэмсик эрэ буолбатах, улахан тутааччы» диэн хаадьылаан этиэхтэрэ дуо...

 

Итини таһынан, Дмитрий Дмитриевич ураты болҕомтону кооперативнай эйгэни сайыннарыыга, аһылык бородууксуйатын бэлэмнээһиҥҥэ саҥа технологиялары киллэриигэ уурбутун түмүгэр Дьокуускай куоракка толору автоматизациялаах балачча улахан кыамталаах ас кэмбинээтэ үлэҕэ киирбитэ. 90-с сыллар саҕаланыыларыгар «Холбос» Саха сирин потребкооперацията Россияҕа биир бастыҥ үлэлээх эргиэн тэрилтэтинэн биллэриллибитэ. Ити кэмҥэ оройуоннар кииннэригэр общественнай аһылык тэрилтэлэрин – остолобуойдары, кафелары, буфеттары тэрийэн үлэлэтиигэ былааннаах үлэ ыытыллыбыта. Үлэ биир улахан суолталаах көрүҥүнэн совхозтартан, бааһынай хаһаайыстыбалартан уонна нэһилиэнньэттэн тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйаларын соҕотуопкалаан, астаан нэһилиэнньэҕэ чэпчэки соҕус сыанаҕа атыылааһын буолбута. Ити курдук, хайдахтаах да уустук кэмнэр ааспыттарын үрдүнэн, санаа муунтуйар, толкуй туллар түгэннэригэр Дмитрий Дмитриевич салайааччы быһыытынан сөптөөх суолу тобулан «Холбос» систиэмэтэ күүһүн-уоҕун ыһыктыбатаҕа.

 

— Биһиги үлэбит сүрүн сыала-соруга – өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин наадыйыытын толору хааччыйыы этэ. Мин 70 сааспар диэри кооперация сайдыытыгар дууһабын ууран туран үлэлээбитим... Онтон оҕолорум доруобуйам туһугар долгуйан, «бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыс ээ», диэн көрдөһүүлэрин ылынан уурайбытым. Билигин «Холбос» тэрилтэ урукку сыллардааҕар итэҕэһэ суохтук үлэлии олорор. Ол эрээри, аппараат үлэһитин ахсаана олус аҕыйаата. Урукку сылларга тэрилтэ салайар аппараатыгар 200-тэн тахса специалист үлэлиир эбит буоллаҕына, билигин 30-ча эрэ киһи үлэлии сылдьар, - диэн ытык кырдьаҕас санаатын үллэстэр.

 

Дмитрий Дмитриевич чугас доҕоро, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ  Егор Михайлович Ларионов бэйэтин ахтыытыгар: «Холбос» систиэмэтэ сүүрбэттэн тахса оройуоҥҥа тыһыынчаттан тахса араас көрүҥнээх маҕаһыыннардааҕа, Осетровоҕа уонна Дьокуускайга атыыга-эргиэҥҥэ улахан оптовай базалардааҕа, 3 тыһыынчаҕа чугаһыыр поставщиктары – Россия уонна аан дойду араас муннуктарыттан кэлэр табаары кытта үлэ күүскэ сайдара ситиһиллибитэ. Уонтан тахса бөдөҥ государстволары кытта атыыга-эргиэҥҥэ дуогабардар, сөбүлэһиилэр илии баттаммыттара. Дмитрий Дмитриевиһы ити үөһэ этиллибит баһаам үлүгэр үлэлэри көмүс көлөһүнэ тохтон, үлэ коллективтарын түмэ тардан, үлэни-хамнаһы тэрийэр дьоҥҥо тирэҕирэн олоххо киллэрсибит киһинэн сыаналыыбын», — диэн үрдүктүк сыаналаан суруйар.

 

Ити курдук, Дмитрий Дмитриевич «Холбос» бэрэссэдээтэлинэн барыта 23 сыл кэриҥэ үлэлээн өрөспүүбүлүкэҕэ тутуу үлэтэ балысханнык сайдарыгар, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын тупсарыыга элбэх сыратын биэрбитэ. Саха сиригэр потребительскай кооперация атаҕар бигэтик турарын, кооперативнай хамсааһын бириинсиптэрэ бигэргэнэллэрин ситиспит киһинэн Дмитрий Дмитриевич буолар.

 

Дмитрий Дмитриевичтан: «Өр сылларга итиччэ элбэх үлэһиттээх бөдөҥ тэрилтэни салайбыт киһи быһыытынан, салайааччы киһи ханнык хаачыстыбалаах буолуохтаах эбитий дии санаатыҥ? Эдэр дьоҥҥо сүбэ курдук...» — диэн ыйытабын. Онуоха кини маннык хоруйдаата: «Мин хас биирдии үлэһиккэ харыстабыллаахтык, ол эрээри ирдэбиллээхтик сыһыаннаһарым. Салайааччы, хас киһини салайарыттан тутулуга суох, хас биирдии үлэһитигэр сиэрдээх сыһыаннаах буолуохтаах. Мин санаабар, салайааччы киһи хайаан даҕаны производство эйгэтигэр үлэлээбит уопуттаах буолуохтаах».

 

Дмитрий Дмитриевич атыы-эргиэн бөдөҥ тэрилтэтин салайа олорон өрөспүүбүлүкэ общественнай-политическай олоҕор актыыбынайдык кыттыбыта. Ол курдук, кини норуот итэҕэлин ылан, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин X, XI, XII ыҥырыыларыгар, ону тэҥэ СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) народнай депутатынан бастакы ыҥырыыга талыллыбыта.  Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин уонна Ил Түмэн бюджекка, үпкэ уонна социальнай политикаҕа бастайааннай хамыыһыйаларын бэрэссэдээтэлинэн өр кэмҥэ үлэлээбитэ. Итиэннэ Россия Центросюһун бырабылыанньатын чилиэнэ буоларын таһынан, кини 108 дойду кооператордарын түмэр бөдөҥ тэрилтэ – Аан дойду кооперативнай Альянсын Генеральнай Ассамблеятын чилиэнэ этэ. 

 

Судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларацияны, СӨ Конституциятын уонна 300-тэн тахса сокуоннары ылыныыга Дмитрий Дмитриевич народнай дьокутаат быһыытынан актыыбынайдык кыттыбыта. Дмитрий Дмитриевич: «Дьокутаат үлэтэ урут даҕаны, билигин даҕаны норуот интэриэһин көмүскээһин...Биһиги дьокутааттар былаан ылынан, ону тутуһан үлэлиирбит. Онуоха мөккүһүү, өйдөспөт буолуу, биир тылга кэлии барыта баара...Урут дьокутааттар уураах ылынарбыт да, онтубут бастаан улахан суолтаны ылбат курдук буолара. Кэнники, дьэ, биһиги ылбыт уураахпыт сокуоннай күүһүгэр киирэр буолан барбыта. Киин былаас Саха сирин этиилэрин истэр, болҕомтоҕо ылар буолбута. Билигин Александр Жирков бэрэссэдээтэллээх Ил Түмэн дьокутааттара таһаарыылаахтык, түмүктээхтик үлэлии сылдьаллар. Кэнники кэмҥэ дьокутаат статуһа олус үрдээтэ диэн сыаналыыбын», — диэн үлэлээбит кэмнэрин ахтан ылла.

 

Дмитрий Дмитриевич билигин төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор, «Холбос» систиэмэтэ эстэн-быстан хаалбакка, атаҕар бигэтик туруон баҕарар, ити туһугар ис дууһатыттан долгуйар уонна күн бүгүҥҥэ диэри бэйэтин уопутунан, мындыр толкуйунан тэрилтэ судургута суох үлэтигэр сүбэ-ама, көмө буолар. Ааспыт сылларга сыаната биллибэт сүҥкэн үлэни толорон кэлбит Дмитрий Дмитриевич курдук, туруу үлэhиттэри эдэр көлүөнэ мэлдьи чаҕылхай холобур, суолдьут сулус оҥосторго кыһаллыахтаах. Сахалар «Кырдьаҕаһы хааһахха илдьэ сылдьан — сүбэлэт» диэн ох тыллаахпыт. Дмитрий Дмитриевиһы кытта атах тэпсэн олорон олох араас эйгэтигэр сүбэ-ама ылыахха, кини үлэтин-хамнаһын, олоҕун суолун-ииһин туһунан бүтүн кинигэни суруйуохха сөп.  Ол эбэтэр уопсастыба туһугар оҥорбута-туппута оннук элбэх, сүдү, улахан.  

 

Ытыктабыллаах Дмитрий Дмитриевич, эн Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн дойдуга атыы-эргиэн, тутуу эйгэлэрэ сайдыыларыгар өйгүн-санааҕын, күүскүн-уоххун, билиигин-көрүүгүн бүтүннүүтүн ууран өр кэмҥэ дьаныардаахтык, үтүө суобастаахтык үлэлээн-хамнаан кэлбитиҥ. Саха норуота эн ыллыктаах санааҕын, ылыннарыылаах тылгын үрдүктүк сыаналыыр, дириҥник ытыктыыр.

 

Мария ПАВЛОВА.