“Биһиги бүгүн саха ынаҕын иитиини сайыннарыы уонна судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн боппуруоһугар Ил Түмэн туһааннаах сис кэмитиэтин иккис мунньаҕын ыытабыт. Саха сүөһүтүгэр сокуону сөргүтэн, өссө күөдьүтэн, өрөспүүбүлүкэбитигэр саха сүөһүтүн тэнитэри, сайыннарары көрөр быһаарыыны ылыныах тустаахпыт. Бу боппуруоска өрөспүүбүлүкэ Тыа хаһаайыстыбатыгар уонна аска-үөлгэ политикатыгар министерствотын департаменын иһитиннэриитин бастаан истиэхпит”, -- диэтэ Дмитрий Саввин. Кини Александр Максимов саха сүөһүтүн тэнитиини саха өрөспүүбүлүкэҕэ көҕүлүү сылдьар киһинэн буолар диэн туран, кэмитиэт бу сүбэ мунньаҕа саха норуотун баар-суох биир бастыҥ баайын – саха сүөһүтүн харыстааһыҥҥа, судаарыстыба өттүттэн өйөөһүҥҥэ улахан суолталаах буолуоҕун бэлиэтээтэ.

 

Саха сүөһүтэ (Bos Taurus Turano-mongolicus) – хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар саха норуота бүөбэйдээн иитэн таһаарбыт уһулуччу тулуйугас уонна удьуор үчүгэй өрүттэрдээх, ол эрээри симэлийэр турукка киирбит сүөһү боруодатынан буолар. Саха сиригэр ыраас хааннаах саха сүөһүтэ 1929 сыллаахха диэри иитиллибит. 1928 сыллааҕы дааннайынан, оччолорго 494,0 тыһыынча төбө баара бэлиэтэммит. 1929 сыллаахтан саҕалаан саха сүөһүтүн боруодатын тупсарыынан сибээстээн, симэнтээр уонна холмогор боруоданы аҕалан иитии түмүгэр саха сүөһүтүн боруодата аҕыйаан барбыт. Билигин 2015 сыл туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 1351 төбө, ол иһигэр 532 ынах, саха сүөһүтэ баар. Ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 40 төбө көҕүрээбит, ол иһигэр 15 ынах. Бу сүөһүлэр Эбээн-Бытантай улууһуттан ураты өрөспүүбүлүкэ аҕыс улууһугар (Аммаҕа, Намҥа, Горнайга, Тааттаҕа, Чурапчыга, Өймөкөөҥҥө, Уус-Алдаҥҥа, Дьокуускайга) удьуор саха сүөһүтүн иитэр “Тускул” питомник учаастактарыгар уонна Сунтаар, Амма, Эдьигээн улуустарыгар үс хаһаайыстыбаҕа иитиллэ тураллар.

 

Алексей Герасимов бэлиэтээбитинэн, саха сүөһүтүгэр научнай чинчийэр үлэһиттэри кытта сүбэлэһэн баран суола-ииһэ үчүгэй улуустарга, холобура, Үөһээ Бүлүү улууһугар Оҥхой нэһилиэгэр саха сүөһүтүн ууһатыыга племенной үлэ ыытыллыахтаах. Кини саха сүөһүтүн тэнитиигэ сөптөөх хайысха тутуһулларын ыйда. “Сокуоҥҥа олоҕуран барыахтаах үлэлэргэ сыһыаннаан тыа хаһаайыстыбатын уонна наука үлэһиттэриттэн этиилэри кэтэһэбит. Кэлэр өттүгэр биһиги сокуон барылын оҥорууга үлэлэһиэхтээхпит”, -- диэтэ Алексей Герасимов.

 

Сүбэ мунньахха норуот депутаттара “Тускул” уонна “Бытантай” хаһаайыстыбаларыгар саха сүөһүтэ хайдах иитиллэн, көрүллэн-харайыллан турарын туһунан иһиттилэр. Манна этиллибитинэн, 1994 сыллаахха Улуу Сыһыы диэн Горнай улууһугар баар учаастакка Эбээн-Бытантай улууһуттан аан бастаан 44 төбө саха сүөһүтэ кэлэн киин улуустарга тарҕатыы саҕаламмыт. Ол 44 төбөттөн билигин элбээн, 700-чэкэ төбөҕө тиийбит. Оттон “Тускул” 2004 сыллаахха Правительство уурааҕынан ахсынньыга тэриллэн, толору бюджекка киирэн үлэлээбитэ 11 сыл буолбут. Бастаан судаарыстыбаҕа 350 төбө саха сүөһүтэ баар эбит буолаҕына, билигин 800-тэн тахса саха сүөһүлэммиттэр. Эбиллии барар эбит даҕаны, ол оннугар кэтэх хаһаайыстыбаларга саха сүөһүтүн ахсаана аҕыйыы турара сэрэхэчитэр.

 

Мунньахха сүбэлэһии кэмигэр ити тэрилтэлэргэ хотонноро, сирдэрэ-уоттара суоҕа улаханнык атахтыыра бэлиэтэннэ. Холобура, “Тускул” алта улууска филиаллардаах эрээри, бас билэр биир да хотоно суоҕа, биллэн турар, ыарахаттары үөскэтэр. Сүөһүлэрэ үксэ урукку сопхуос эргэ хотонноругар уонна дьон хотонугар тураллар. Икки эрэ хаһаайыстыбаны өйүүр политиканы ууратан, саха сүөһүтүн көрөр дьону, бааһынай, онтон да атын көрүҥнээх хаһаайыстыбалары киллэрэн туран, судаарыстыба өттүттэн өйүүр буоллар, саха сүөһүтүн боруодата симэлийэр кутталтан тахсыа этэ диэн санаа этилиннэ.

 

Анатолий Добрянцев иһитиннэриини оҥорбут дьонтон саха боруодатын ууһатар төһө оҕус баарын, искусственнай сиэмэлээһин, племенной хаһаайыстыбаларга  племенной зоотехник үлэтин, Тыа хаһаайыстыбатын институтуттан сыһыарыллыбыт учуонайы кытта бу хайысхаҕа төһө хаачыстыбалаах үлэ ыытылларын туһунан ыйытта. Билиҥҥи туругунан 28 саха атыыр оҕуһа баарыттан сиэмэ ылыллан Новосибирскэйгэ чинчийиигэ ыытыллыбыт, онтон күүстээх уонна ыраас боруоданы таһаарыан сөптөөх оҕустар талыллан хаалларыллыахтаахтар. Оттон искусственнай сиэмэлээһин үлэтэ быйылгыттан эрэ саҕаланаары турара мунньахха бэлиэтэннэ.

 

Александр Уаров саха сүөһүтүн боруодата Кыһыл кинигэҕэ киирэр туруктаммытын бэлиэтээтэ уонна бу боруоданы харыстааһын өрөспүүбүлүкэ эрэ иһинэн быһаарыллар боппуруос буолбакка, аан дойду таһымнаах суолталааҕар тохтоото. “Хотугу тыйыс усулуобуйаны тулуйар ынах боруодатын аан дойдуга харыстаан хаалларбыт хотугу эргимтэҕэ сахаттан ураты атын ханнык да омук сүөһү ииттэн олорбот эбээт, биһиги боппуруоһу итинник туруоруох тустаахпыт. Иккиһинэн, саха ынаҕын кытта буккуллубут боруода ынаҕын итиэннэ саха ынаҕын ыраас боруодатын ахсаанын тэҥнээн көрүөххэ. Үсүһүнэн, биһиги бу сүтэн эрэр боруодабытын харыстааһыҥҥа суһал дьаһаллары ылынарбыт эрэйиллэр эбит. Тылтан дьыалаҕа киириэххэ наада буолбут. Оччотугар биһиги 2015 сыллааҕы бюджекка көннөрүүлэр киириэхтэрэ, онно саха боруодатыгар төбөтүгэр 30 тыһыынча солкуобайы биэриини хаһаайыстыба көрүҥүттэн тутулуга суох көрүөххэ”, -- диэн эттэ.  

 

Норуот депутата Владимир Прокопьев бүгүҥҥү күҥҥэ курдук, саха сүөһүтүн бас билэр хотоно, сирэ-уота суох иитэ сатааһын табыллыбатын ыйан туран, норуот иитэн, харыстаан илдьэ кэлбит боруодатын тэнитиигэ, сайыннарыыга 20-30 сылга дьайар күүстээх программаны ылынарга этии киллэрдэ. Программаҕа хотон тутуута, сиринэн-уотунан, материальнай-техническэй хааччыллыыта уо.д.а. барыта киириэхтээх. “Саха сүөһүтүн тэнитиигэ саха улуустарын биирдии нэһилиэктэригэр маннык хаһаайыстыба филиалын аһыахтаахпыт. Оннук дьаһамматахпытына, ити 1,5 тыһыынчаттан өнүйүөхпүт суоҕа. “Бытантайы” уонна “Тускулу” хааһына тэрилтэтигэр кубулутан, толору судаарыстыба өйөбүлүгэр киллэрэр ордук буолуо. Үбүлээһини билиҥҥи курдук, онтон-мантан көрдөһүө суохтаахтар, тус сыаллаах программаҕа көрүллүбүт үп кинилэргэ кэлэн түһэ туруохтаах. Саха сүөһүтүн норуот баайын, киэн туттуутун быһыытынан үчүгэйдик тутууга, көрүүгэ-истиигэ үбүлээһини үчүгэйдик көрүөҕүҥ”, -- диэтэ кини.

 

Үп министрин солбуйааччы Татьяна Осипова Эбээн-Бытантай улууһугар саха ынаҕын иитии олохтоохтор бэйэлэрин олохторун укулаата буоларын бэлиэтээтэ. “Бу саха ынаҕын көрөн олорор тэрилтэлэри сыллата бюджеттан үбүлүү олоробут. Ол гынан баран манна биир проблема баар – биэдэмистибэ кэрискэтигэр киирбэтэх өҥөлөрү үбүлүүр бырааппыт суох буолар. Саха ынаҕын иитэр бюджетнай тэрилтэлэр Тыа хаһаайыстыбатын министерствотын ити кэрискэтигэр киирбэккэ олороллор. Ити икки тэрилтэлэр бюджетнай тэрилтэ буолбаккалар, көрүҥнэрэ уларыйан, хааһына тэрилтэтин анал туругун ылыахтаахтар. Оччотугар эрэ үбүлүүр кыаллыан сөп. Бу үлэҕэ хойутааһын таҕыста”, -- диэн эттэ.

 

Сис кэмитиэт сүбэ мунньаҕын түмүгэр өрөспүүбүлүкэ Правительствотыгар уонна өрөспүүбүлүкэ Тыа хаһаайыстыбатыгар уонна аска-үөлгэ политикатыгар министерствотыгар туһаайан хас да пууннаах сүбэлиир быһаарыыны ылынна. Онно сүбэ мунньах кэмигэр норуот депутаттара киллэрбит этиилэрэ учуоттанан ити пууннарга киирдилэр.