Сийиэскэ сүрүн дакылааты Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков оҥордо. Бу дакылаат нууччалыы, сахалыы тылларынан маассабай информация тиһиктэринэн тарҕанна, ону ким баҕарар холкутук билсэр кыахтаах. Ол үрдүнэн, дакылаат сорох миэстэлэриттэн кылгастык быһыта тардан биэрэргэ холонобун.

 

Дакылааччыт оройуоннааҕы (куораттааҕы) таһымҥа барыта холбоон 1425 муниципальнай соло уонна муниципальнай сулууспа солото баалларыттан, сыччах 21 бэрэстэбиитэллээх уорган салайааччыта бастайааннай төрүккэ олоҕуран үлэлиирин бэлиэтээтэ. 15 улууска, улуус таһымыгар, бэрэстэбиитэллээх уорган босхоломмут төрүккэ үлэлиир биир да үлэһитэ суох. Дьиҥэр, бу улуустарга 208 босхоломмут соло баар. Нэһилиэктэр сэбиэттэрин таһымнарыгар бэрэссэдээтэл солотун баһылыктар хос толоро сылдьаллар.

 

«Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ оройуоннарын уонна куораттааҕы уокуруктарын бары таһымнарыгар бэрэстэбиитэллээх уорганнар босхоломмут салайааччылардаах буолуохтаахтар диэн этиилэри өйүүр. Ил Түмэн, сокуоҥҥа уонна устаапка сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ түөлбэннэрин (поселениеларын) таһымыгар бэрэстэбиитэллээх уорганнар салайааччылара туспа талыллан уопсастыбаннай, оттон, кыаллар өттүгэр, хамнастаах төрүккэ олоҕуран үлэлиир буолалларын эмиэ өйүүр.

 

2003 сыл алтынньы 6 күнүнээҕи 131 №-дээх ФС быһыытынан, хас биирдии МТ куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи түөлбэннэрин таһымнарыгар бэрэстэбиитэллээх уорган салайааччытын туспа солотун көрөр кыах баар буолла. «СӨ-гэр олохтоох салайыныы туһунан» 2004 сыл сэтинньи 30 күнүнээҕи 171-С 349-III №-дээх СӨ сокуонунан олохтоох салайыныы уорганнарын тэрийии бэрээдэгэ, итиэннэ кинилэр үлэлэригэр сыһыаннаах атын боппуруостар МТ устаабынан быһаарыллаллар», — диэн дакылаакка этилиннэ.

 

Олохтоох салайыныы толоруулаах уонна бэрэстэбиитэллээх уорганнарын  таһымнарыгар солону, дуоһунаһы, эппиэтинэһи чопчулааһын булгуччу ыытыллыахтаах этэ. Бэрэстэбиитэллээх уорган үрдүкү былааһа – бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн – ити сорук олоххо киирэр суолун тэлэн биэрдэ. Аныгы кэмҥэ, аҥаардас хамнаһынан тыыннанан олорор усулуобуйаҕа, аҥаардас уопсастыбанньык көҕүнэн-нэминэн киһини үлэлэтэргэ холонуу көдьүүһэ кыра буолара дьэҥкэ. Кэлин кэмҥэ кэккэ муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнара боломуочуйаларын толорботторун туһунан айдаан өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник тарҕана сырытта. Маныаха туһааннаах муниципалитет баһылыгын — маны сэргэ кини сэбиэтин бэрэссэдээтэлин сололорун хос сүгэ сылдьар биир киһини – арай төбө тыырбыт аҥаардаатахха эрэ «буруйдааҕы» булуохха сөптөөх балаһыанньа үөскээн тахсар. Бу сололору тус-туспа араардахха, боломуочуйалары толорууга бутуллуулаах, буккуллуулаах боппуруос үөскүүр төрүөтэ суох оҥоһуллуо этэ. Тустаах эппиэтинэскин, боломуочуйаҕын атын кимиэхэ көлбөрүтүөҥүй. Муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын дьокутаатын анал туругун (статуһун) уонна кини боломуочуйатын үрдэтиигэ боччумнаах хамсааһын олуга уурулунна.

 

«МТ-лэри бөдөҥсүтэн эбэтэр холбоон, ахсааннарын аҕыйатыы билигин РФ үгүс эрэгийиэннэригэр бара турар. Дойдуга кэнники 5 сылга МТ ахсаана 2,5 тыһ. кэриҥинэн аҕыйаата.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр МТ-лэрин бөдөҥсүппэтэх эрэгийиэннэртэн биирдэстэринэн, оттон Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка соҕотох эрэгийиэн буолар. Биһиги, өрөспүүбүлүкэбит уратыларын аахсан, бөдөҥсүтүүгэ тиэтэйбэппит. СӨ парламена, нэһилиэнньэ бэйэтэ уонна былаас бары таһыма сөбүлэһэннэр, биир санааҕа кэллэхтэринэ эрэ, бу боппуруос быһаарыллыахтаах диэн ааҕабыт».

 

Биһиги дойдубутугар араас кэмнэргэ, араас хайысхалаах бөдөҥсүтүү бэлиитикэтэ ыытылынна ини, ыытыллыбата ини. Баһыйар үксүгэр ол хобдох түмүктээх буолан хомоторо. Бу бэлиитикэ, биһиэхэ өрүүтүн буоларыныы, «кэмчилээһини уонна оптимизациялааһыны» кытта сибээстээҕэ көстөн турар суол. Биһиги 10-нуу, 40-50-нуу көс ыраахтаах, ол үөһэ ураты куһаҕан суоллаах-истээх нэһилиэктэрбитин биир сиргэ «кииннээтэххэ», хайдах хартыына ойууланан тахсыан биэстээх до оҕо быһааран биэриэҕэ. Биһиги билигин муҥ саатар баар нэһилиэктэрбитин, кинилэр кыраларыттан, кырдьаҕастарыттан, дьадаҥыларыттан тутулуга суох, харыстыырга кыһаныахтаахпыт. «Уйаара-кэйээрэ суох» киэҥ сирбитин-уоппутун быраҕар, хаалларар, өтөхсүтэр буоллахпытына, кытаанахтык эрэнэн кэбиһиҥ, бэрт сотору «саҥа иччилэммиттэрэ» эрэ баар буолуоҕа.

 

«Куорат уонна тыа сирин түөлбэннэрин (поселениеларын) дьокутааттарын талыыга аҥаардас элбэх мандааттаах уокуругунан үлүһүйбэккэ, биирдии мандааттаах уокуруктан туспа дьокутааты талыыны эмиэ ааҕынан көрөргүтүгэр этиэм этэ.

 

«СӨ-гэр муниципальнай быыбар туһунан» СӨ сокуонунан, быыбардыыр тиһик итинник көрүҥэ эмиэ баар. МТ бэрэстэбиитэллээх уорганын дьокутааттарын быыбарын ханнык ньымаҕа олоҕуран ыытарын МТ бэйэтин устаабынан быһаарар. Куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи түөлбэннэри биир мандааттаах уокуруктарга араарыы дьоҥҥо хас быыбардыыр уокурук аайыттан чопчу биирдии дьокутааты талар кыаҕы биэриэҕэ».

 

Хайа баҕарар муниципальнай тэриллиигэ кини  устааба Конституцияҕа дьүөрэлээх төрүт докумуона буолар. Сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, устаапка суруллубут балаһыанньанан салайтарыы сыыһанан ааҕыллыбыт түбэлтэтэ, бука, суох буолуо. Дакылаакка: «Сорохтор атыннык эргитэн, нэһилиэк, улуус, куорат баһылыктарын быыбардааһыны тохтотон, инники өттүгэр анаталыыр эрэ гына дьаһанан эрэллэр диэн сурах тарҕаппыттара. Оннук буолбатах уонна буолуо да суоҕа. Билигин үлэлиир Ил Түмэн итинник быһаарыыны ылыныа суоҕа», — диэн этиллэр.

 

«Олохтоох бюджет, үп-харчы туохха уонна тоҕо туһанылларын нэһилиэнньэ олоччу билэр буолуохтаах, үп-харчы хаамыытын хас биирдии дьокутаат чопчу билэр буолуохтаах. Бу туһунан баһылык, мунньах бэрэссэдээтэлэ, дьокутаат дьоҥҥо-сэргэҕэ мэлдьи биллэрэ, отчуоттуу туруохтаахтар. Бу – дьокутаат үлэтигэр сүрүн ирдэбил».

 

«СӨ Ил Түмэнэ муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта хардарыта ситимнээх үлэтин хааччыйар уонна өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох салайыныыны сайыннарар туһугар СӨ Ил Түмэнин иһинэн сүбэлэһэр уонна сүбэ биэрэр уорган быһыытынан тиһиктээхтик үлэлиир бэрэстэбиитэллээх уорганнар Сэбиэттэрэ тэриллиэҕэ. Аны Ил Түмэн аппараатыгар олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта үлэҕэ анал отдел тэриллиэҕэ».

 

Дьокутаат бюджеты тыырар уонна бигэргэтэр быһаччы боломуочуйалаах. Былыр да, быйыл да үпкэ-харчыга тирэҕирэн, олоххун оҥосторгун ааһан, инники сайдыыгын көрүнэҕин. Дьокутаат үп-харчы киириитин-тахсыытын, хамсааһынын, туттуллуутун бэйэтэ үчүгэйдик билэрин таһынан, ону барытын хонтуруоллуур боломуочуйалаах.

 

Өрөспүүбүлүкэ парламенын аныгы кэмнээҕи историятыгар аан бастакытын олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта тиһиктээхтик үлэлиир Сэбиэт уонна анал отдел баар буолуохтара. Бииргэ үлэлээһин маннык тиһигэ, дьиҥэр, эрдэттэн тэриллибит буолуон сөптөөҕө. Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнара Ил Түмэн тирэнэр тирэҕэ, дайар кыната буолуохтааҕа төрүкү саарбахтаммат. Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын сийиэһин үс сылга биирдэ ыытар туһунан этии сийиэс резолюциятын барылыгар киирдэ. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьоһуннаах хамсааһыны саҕалаан, бигэ төрүтү ууран биэрдэ. Муус хамсаата: дохсун үлэ саҕаланыа турдаҕа.

 

Прокопий ИВАНОВ.