Бу нэдиэлэ саҕаланыытыгар Ил Түмэн сэбиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа буолан ааста. Нуормалаах биэнсийэ сааһын үрдэтиигэ РФ бырабыыталыстыбата киллэрбит «Биэнсийэни анааһын уонна төлөөһүн боппуруостарыгар РФ биирдиилээн сокуоннарын аакталарыгар уларытыылары киллэрии туһунан» ФС барылыгар СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэнин) сыанабылын туһунан уураах бырайыагын дьүүллэһии барда.
 
Дакылааты Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Корякин оҥордо.
 
Уһук Хотугу уонна онуоха тэҥнэниллибит сирдэргэ эр киһи 55, дьахтар 50 саастарын туолууларыгар, өскөтө кинилэр Уһук Хотугу сиргэ 15 халандаардаах сылы, оттон кинилэргэ тэҥнэниллибит сирдэргэ 20 халандаардаах сылы үлэлээбит буоллахтарына уонна туһааннааҕынан 25 уонна 20 сыл страховой ыстаастаах түбэлтэлэригэр страховой биэнсийэ олохтоноро.
 
 Федеральнай сокуон саҥа барылыгар эр киһи 60, дьахтар 58 саастарын туоллахтарына, болдьоҕун иннинэ страховой биэнсийэ ананар. Ол аата кинилэргэ биэнсийэ саастара 5 уонна 8 сылга уһаан биэрэр.
 
Уһук Хоту сиргэ үлэлээбит дьоҥҥо биэнсийэ сааһын кыччатыы биһиги судаарыстыбабыт историческай үгэһэ этэ. Олохтоммут урукку нуорма, килиимэт ыарахан усулуобуйатыгар үлэлиир дьоҥҥо бигэ социальнай мэктиэнэн буолбута. Кинилэр биэнсийэҕэ тахсар саастарын кыччатыы, хотугу сир нэһилиэнньэтин олоҕун уһунугар сабыдыаллыыра учуоттанара. Хотугу сир олохтооҕун олоҕун уһуна, Арассыыйа орто балаһатын киһитинээҕэр 5-6 сылынан аҕыйах.
 
Маны таһынан, Уһук Хотугу сир оройуоннарыгар сүнньүнэн үлэлиир саастаах нэһилиэнньэ көһөн барыыта күүһүрэр. Хотугу сиргэ үлэ ресурсатын харыстааһын уонна бигэтитии үлэ сокуонугар сыһыаннаах кэлим боппуруостары быһаарыыны сэргэ, нэһилиэнньээ олоҕун усулуобуйатын тупсарыы соругун быһаччы таарыйар проблема буолар. Оттон болдьоҕун иннинэ биэнсийэҕэ тахсыы, итинник боппуруостартан биир саамай дьоһун суолталаахтара.
 
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ФС барылын уопсастыбаннай палаатаҕа, профсойуус бэдэрээссийэтигэр дьүүллэһии барда. Ол түмүгүнэн, ФС барыла бу эрэдээксийэтинэн ылыллара сөбө суоҕун уонна маннык түгэннэр учуоттаналлара наадалааҕын биир санаанан бэлиэтээтилэр:
 
- ФС ылыллыытын 2020 сылга диэри тардан биэрэргэ уонна биэнсийэ сааһын үрдэтии быыһык кэмин уратыларын сыл аҥаара хардыынан уларытан биэрэргэ;
 
- биэнсийэ сааһын үрдэтиини, дьахтарыттан эр киһититтэн тутулуга суох, 5 сылынан олохтуурга;
 
- Уһук Хотугу уонна онно тэҥнэниллибит сирдэргэ үлэлиир эр дьоҥҥо уонна дьахталларга биэнсийэҕэ тахсар уонна биэнсийэнэн хааччыллар урукку олохтоммут бэрээдэктэрин оннунан хаалларарга;
 
- саастаах үлэһиттэр көхтөөхтүк үлэлиир кэмнэрин уһатыыны, кинилэргэ хаачыстыбалаах мэдиссиинэ көмөтүн оҥорууну кытта сибээстииргэ;
 
- саастаах категория үлэһиттэргэ, кинилэр түргэнник сыста охсор үлэ миэстэлэрин көрөргө;
 
- 5 уонна онтон элбэх оҕолоох, кинилэри 8 саастарыгар диэри ииппит соҕотох аҕаларга, болдьоҕун иннинэ кырдьаҕаһынан страховой биэнсийэ ананарын көрөргө;
 
- тыйыс килиимэт усулуобуйатыгар үлэлээһин иһин, болдьоҕун иннинэ страховой биэнсийэ ананар быраабын биэрэр идэлэр (табаһыттар, балыксыттар, булчуттар) испииһэктэрин кэрискэтигэр «сылгыһыт», «ыанньыксыт» идэлэри эбэн биэрэргэ.
 
Бу үөһэ этиллибиттэргэ олоҕуран, СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕа (Ил Түмэнэ) ФС барылыгар көннөрүүлэри киллэрэргэ этии киллэрэр. СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕа (Ил Түмэнэ) ФС барыла салгыы көрүү чэрчитинэн, ситэрэн оҥорууну ирдиирин бэлиэтиир.
 
Дакылааччыкка боппуруостары Юрий Григорьев, Виктор Губарев, Владимир Федоров, Евгения Михайлова, Гаврил Парахин, Петр Аммосов, Константин Борисов биэрдилэр. Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин дакылаатыгар ааҕыыта-суоттааһына суоҕа ыйылынна.
 
Дьокутааттар ыйытыыларыгар өрөспүүбүлүкэ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирэ Александр Михеев, Биэнсийэ пуондатын Саха сиринээҕи салаатын управляющайа Георгий Степанов уонна Профсойуустар бэдэрээссийэлэрин бэрэссэдээтэлэ Николай Дегтярев эппиэттээтилэр.
 
Георгий Степанов: «Бу биэнсийэ эрэпиэрмэтэ буолбатах, биэнсийэҕэ тахсар сааһы үрдэтиигэ уларытыыны киллэрии буолар. Сылтан сыл ахсын биэнсийэлээх ахсаана элбии турар. Кэлин 5 сылга дойдуга биэнсийэлээх ахсаана 38% элбээтэ. Арассыыйаҕа эр киһи биэнсийэҕэ тахсан баран, ортотунан 18,2 сыл олорор, дьахтар – 29,2 сыл. Билигин ааспыт үйэ 60-с сыллардааҕы, саамай элбэх ахсааннаах төрүөхтэрэ, биэнсийэҕэ тахсаллар уонна тахсыахтара. Өр-өтөр көһүтүннэрэ барбакка, саамай аҕыйах ахсааннаах 90-с сыллардааҕы төрүөхтэр уочараттара тиийэн кэлиэҕэ. Биэнсийэҕэ тахсан баран, киһи 80 сааһыгар диэри олорор кыаҕа хайы-үйэ билигин дьэҥкэ буолла. Өрөспүүбүлүкэҕэ саамай бастыҥ сылларга 1 биэнсийэлээххэ 4 үлэлиир киһи тиксэр этэ. Биэнсийэҕэ тахсар сааска билигин уларытыыны киллэрбэтэххэ, 90-с сыллардааҕы төрүөхтэр уочараттара кэллэҕинэ, 4 биэнсийэлээххэ 1 үлэлээччи тиксэр буолуоҕа».
 
- Бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ эр киһи орто сааһа 65 сылга, дьахтар – 71 сылга тэҥнэһэр, - диир Виктор Губарев. – Сокуон барылыгар куһаҕан сыанабылы биэриэххэ. Нэһилиэнньэҕэ эрэпэриэндими ыытыахха. Прогрессивнай нолуогу киллэриэххэ, итирдэр утахтар атыыларыгар монопуолуйаны олохтуохха.
 
Владимир Федоров: «Кэлин 15 сылга өрөспүүбүлүкэттэн 31 тыһ. киһи барда. Аартыкатааҕы зона төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар үтүөлэринэн бастайааннай иччилээх курдук турар. Хотугу сири тыытымаҥ! Манна олорор уонна үлэлиир дьон соҕотох ордон хаалбыт социальнай чэпчэтиилэригэр суудайымаҥ! Итини мин Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттарыгар туһаайан этэбин».
 
Елена Голомарева: «Дьон олуһун диэн долгуйар. Аны туран, сокуон барылын дьүүллэһии болдьоҕо кылгаһа бэрт. Дальнай Востоктааҕы бэдэрээлинэй уокурук сокуону оҥорор уорганнарын кытта бииргэ кээпэрээссийэлиэххэ баара. Хас биирдии эрэгийиэннэригэр төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттардаахтар. Кинилэр интэриэстэрин булгуччу туруорсуохтаахтар. Биэнсийэ сааһын боппуруоһугар, үгэс буолбут дьарыктаах эрэ дьоҥҥо урукку оннунан хаалыахтааҕын туһунан этии баар дииллэр. Оччотугар Арасыыйа судаарыстыбатын төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах бары норуоттарын олохторун кылгаһа тугу да эппэт. кими да долгуппат көннөрү кураанах сыыппара эрэ эбит буоллаҕа».
 
- От ыйын 19 күнүгэр, - диир Алексей Еремеев, - Судаарыстыбаннай Дуума сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыныаҕа. Ил Түмэн сокуону көҕүлүүр болмуочуйалаах. Биһиги өрөспүүлүкэбит олохтоохторун интэриэстэрин булгуччу көмүскүөхтээхпит. «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр эр дьон уонна дьахталлар, ол иһигэр Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар биэнсийэҕэ тахсар саастарын оннунан хаалларарга. Атын көннөрүүлэри устарга этэбин.
 
«Чэпчэтиилэр мэлдьитин «Уһук Хотугу уонна онно тэҥнэниллибит сирдэргэ» диэн чопчу аадырыстаналлара. ФС барыла биэнсийэ кээмэйин да, атын параметрдарын да көрбөт. Биэнсийэҕэ тахсар сааска уларытыыны киллэрэр боппуруоһу эрэ туруорар», - биэнсийэ пуондатын эрэгийиэннээҕи салаатын салайааччыта Георгий Степанов урут эппитин хатылыыр.
 
- Биһиги Уһук Хотугу дойду буолабыт, атына барыта биһиэхэ тэҥнэниллэр. Ол быһыытынан, кими да кытта кээпэрэссийэлэһэ барбакка, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр» диэн тылы хаалларыахха, онон бүтэр, - Владимир Федоров быһаччы этиилээх.
 
Сокуон барыла – бу бэдэрээлинэй дөкүмүөн. От ыйын 19 күнүгэр Судаарыстыбаннай Дуума бастакы ааҕыыга ылыныаҕа. Биһигиттэн үгүспүт ол кэмҥэ хоньуукулга буолуоҕа. Балаҕан ыйын саҥатыгар – быыбар. Саҥа барылааман бэркэлээтэҕинэ балаҕан ыйын бүтүүтэ эбэтэр алтынньы саҥатыгар маҥнайгы пленарнай мунньаҕын ыытыаҕа. Оттон Судаарыстыбаннай Дуума хайы-үйэ балаҕан ыйыгар сокуонун барылын «кум-хам тутан» кэбиһиэҕэ. Биһиги билигин бэйэбит этиилэрбит кэҥэтиллибит испииһэгин суһаллык оҥорон, Судаарыстыбаннай Дуума туһааннаах кэмитиэтигэр түһэрэн кэбиһиэхтээхпит. ФС барылын кытта үлэлэһэр Ил Түмэн оробуочай бөлөҕө тэриллибитэ, сайыны быһа илиитин араарбакка үлэлиэҕэ. Судаарыстыбаннай Дуумаҕа үлэлиир бэйэбит дьокутааттарыбытын, Бэдэрээссийэ Сэбиэтин чилиэннэрэ дьоммутун кытта ыкса сэбээстээхтик үлэлиэхпит, - диэн Александр Жирков мунньаҕы түмүктүүр.
 
Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, СМИ-гэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Антонина Григорьева социальнай суолталаах национальнай литэрэтиирэ бэчээттэниитин үбүлээһин сыллата кыччаан иһэрин туһунан этэр. Ол курдук, 2015 сылга 30489 тыһ. солк.. 2016 сылга – 15518 тыһ. солк., 2017 сылга – 14250 тыһ. солк. тэҥнэспит уонна 2018 сылга 14250 тыһ. солк. былааннаммыт.
 
 Нэһилиэнньэ литэрэтиирэҕэ наадыйыытын, духуобунас, үөрэх уонна култуура эйгэлэригэр судаарыстыба уруттата тутар интэриэһин хааччыйар таһаарыылар социальнай суолталаах литэрэтиирэнэн ааттаналлар. Тылы, литэрэтиирэни уонна култуураны харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга туһуламмыт, титульнай уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларынан тахсар кинигэлэр национальнай литэрэтиирэнэн ааҕыллаллар.
 
Бу сылга социальнай суолталаах национальнай литэрэтиирэ бэчээттэниитэ, 2015 сыллааҕы көрдөрүүтүнээҕэр 39%-нан аҕыйах ахсааннаах буолуоҕа.
 
Социальнай суолталаах национальнай литэрэтиирэ бэлэмнэниитигэр, бэчээттэниитигэр уонна тарҕаныытыгар СӨ судаарыстыбаннай бюджетыттан субсидиялааһын, РФ Бюджетын кодексыгар сөп түбэһиннэрэн, куонкурустаах төрүккэ олоҕуран бэриллэр.
 
Боппуруоһу дьүүллэһэн баран, Ил Түмэн сэбиэтэ СӨ бырабыыталыстыбата судаарыстыбаннай бюджекка уларытыылары киллэрии туһунан сокуон барылын көрөрүгэр,  «2018-2022 с.с. уонна 2026 былааннаах сылга СӨ-гэр култуура сайдыыта» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, социальнай суолталаах национальнай литэрэтиирэни субсидиялааһыҥҥа эбии үбүлээһини көрөрүгэр сүбэни оҥордо.
 
Прокопий ИВАНОВ, "Ил Түмэн" хаһыат