Сарсыарда 9 чаастан делегаттар регистрацияланан, саалаҕа киирэн олохтоохтук оҥостон, дакылаатчыттары истэргэ бэлэмнэнэллэр. «Бу күннэргэ сийиэс сүнньүнэн буолбут «төгүрүк остуолларга» сытыы боппуруостар көтөҕүлүннүлэр. Олорго түмүк санаалары бүгүн истиэхпит», — диэн делегаттар бэйэ-бэйэлэрин кытары кэпсэтэллэр. Манна кэлбит дьон сирэйэ-хараҕа сырдаабыта, сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ өтө көстөр.

 

Сийиэс пленарнай чааһа саҕаланыытыгар президиумҥа Ил Түмэн спикерэ Александр Жиркову, СӨ премьер-миниистирэ Евгений Чекины, Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ АлександрАкимовы, Анатолий Широковы, Госдума бүддьүөккэ уонна нолуокка кэмитиэтин чилиэнэ ГалинаДанчикованы, Госдума федеративнай тутулга уонна олохтоох салайыныы боппуруостарыгар кэмитиэтин чилиэнэ Юрий Волковы уонна да атыттары ыҥырдылар.

 

Мунньаҕы Ил Түмэн спикерин бастакы солбуйааччы Анатолий Добрянцев салайан ыытта. Кини киирии тылыгар сийиэс сыалын-соругун чуолкайдаан бэлиэтээтэ. «Сийиэс сүрүн сыалынан олохтоох салайыныы уорганнарын тиһигэр бэрэстэбиитэллээх уорганнар оруолларын уонна статуһун үрдэтии буолар. Сийиэскэ уопсайа 512 делегат кыттар», — диэтэ.

 

I сийиэс өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа историческай түгэнинэн буоларын туоһулаан, киин сирдэртэн үгүс эҕэрдэлэр кэлбиттэр. Ол курдук, РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенкоттан, РФ Федеральнай Мунньаҕын Госдуматын бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володинтан, Федерация Сэбиэтин сенатордарыттан Вячеслав Штыровтан, Дмитрий Азаровтан, Хабаровскай кыраай Думатын бэрэссэдээтэлэ, «Уһук Илин уонна Забайкалье» парламеннар Ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Сергей Луговскойтан, Госдума дьокутаата Виктор Кидяевтан, Госдумаҕа ЛДПР фракциятын салайааччыта Владимир Жириновскайтан, СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһититтэн, өрөспүүбүлүкэ бастакы Президениттэн Михаил Николаевтан көтөн кэлбит эҕэрдэ телеграммалар уонна Ил Дархан Егор Борисов видеонан эҕэрдэтэ мунньахха өрөгөй тыынын сахтылар, кыттааччылар сүргэлэрин көтөхтүлэр.

 

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков сүрүн дакылаат оҥоруон иннинэ, САССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын норуодунай дьокутаата, Ил Түмэн I, II ыҥырыыларын дьокутаата, 1993-1998 сс. Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэр палаталарын бэрэссэдээтэлэ, 1996-2001 сс. Федерация Сэбиэтин чилиэнэ  Егор Ларионовка тыл бэрилиннэ. «I сийиэс парламентаризм историятыгар үтүө, сырдык түгэнинэн буолар. Спикер Александр Жирков күүстээх бэлиитик быһыытынан инникини өтө көрөн, кэмигэр сийиэһи тэрийдэ. Сийиэс саха норуотун кэскилин туһугар охсуспут үтүө киһибит Максим Аммосов үбүлүөйүн сылыгар ыытыллыбыта ураты суолталаах. Бу күннэргэ дьокутааттарга анаан олус туһалаах тэрээһиннэр буоллулар. Сийиэс үтүө үгэскэ кубулуйарыгар эрэнэбин», — диэтэ Егор Михайлович Ларионов.

 

Спикер Александр Жирков сүрүн дакылаатыгар сытыы  боппуруостары таарыйбыта делегаттар сэҥээриилэрин ылан, ытыс таһыныытынан доҕуһуолланан ылла. Ол курдук, кини: «Сийиэс сүрүн соруга – бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаатын үлэтин көдьүүһүн үрдэтэр тосхоллору быһаарыы, өрөспүүбүлүкэ олоҕо-дьаһаҕа, экэниэмикэтэ сайдыытыгар муниципальнай тэриллии суолтатын өйдөтүү, үрдэтии. Бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаата үлэтин кыһамньылаахтык уонна таһаарыылаахтык толорон, дьон-сэргэ туһугар эппиэтинэһин, бэйэтин дьокутаат быһыытынан аатын, суолтатын үрдэтэр, бөҕөргөтөр», — диэн киирии тылыгар эттэ. Делегаттар иһийэн, спикер хас тылын иҥэринэ олордулар. Кини оройуон кииннэрин баһылыктарын куонкурус быһыытынан муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганнара талыахтарын сөбүн туһунан боппуруоска тохтоото, бу үрдүттэн анааһын буолбатаҕын, баһылыгы талыы маннык көрүҥэ бэрэстэбиитэллээх былаас салалтата туспа эрэ баар буоллаҕына оҥоһуллуон сөбүн быһааран биэрдэ. Куорат уонна нэһилиэктэр дьокутааттарын элбэх мандааттаах түөлбэнэн талыынан үлүһүйбэккэ, биирдии мандааттаах уокуруктан талыы туһунан толкуйданалларын этиитэ делегаттар болҕомтолорун тарта. Дакылаакка Саха сирин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын үгүс дьокутааттара дохуоттарын туһунан декларацияны туттарбатахтара, баайдарын-дуолларын кистиир санааттан тахсыбатаҕа, маныаха уустук суоллаах-иистээх ыраах сытар нэһилиэктэрдээх сиргэ кэбэҕэстик оҥоһуллар дьыала буолбатаҕа бэлиэтэннэ. Ол эрээри: «Сокуон аата сокуон, халбаҥа суох толоруу ирдэнэр», — диэн этилиннэ.

 

Александр Жирков муниципальнай тэриллиилэри бөдөҥсүтүү уонна кинилэр үлэлэрин көдьүүһүн туһунан боппуруос нэһилиэнньэ бэйэтэ уонна былаас бары таһыма сөбүлэһэн биир санааҕа кэллэҕинэ эрэ быһаарыллыан сөп диэн этиитин кытта сөбүлэһэллэрин ытыс тыаһынан биллэрдилэр.

 

Маны таһынан спикер дакылаатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 2030 сылга диэри олоҕун-дьаһаҕын, экэниэмикэтин сайыннарыы туһунан Стратегия докумуонугар, Экология доктринатыгар, арыгылааһыны утары дьаһалларга тохтоото.

 

Александр Жирков кэнниттэн, Федерация Сэбиэтин Госдуманы кытта үлэтин туһунан иһитиннэриини Александр Акимов оҥордо. Галина Данчикова Госдумаҕа Саха сирин интэриэһин көмүскүүр сокуон барылларын норуот дьокутааттарын кытары бэлэмнээн киллэрэллэрин, онуоха холобур быһыытынан «Баҕа өттүнэн биирдиилээн балыктааһын туһунан» сокуон барылын, экология, ОДьКХ салааларын таарыйар, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар туһунан сокуоннары ситэриигэ кыттыһалларыгар ыҥырда.

 

Юрий Волков сийиэскэ үгүс суолталаах этиилэр киирбиттэрин, Александр Жирков муниципальнай тэриллиилэри бөдөҥсүтүүнү  ылбычча оҥорбокко, нэһилиэнньэ санаатын истэр тоҕоостооҕун туһунан этиитин сэргии истибитин бэлиэтээтэ.

 

Ыҥырыылаах ыалдьыт, «Уһук Илин уонна Сибиир куораттарын ассоциациятын» коммерческайа суох тэрилтэ вице-президенэ Новокузнецкай институт профессора Роальд Бабун олохтоох салайыныы өссө да гражданскай уопсастыба интэриэһигэр сөп түбэһэр курдук тутулун ыла илигин бэлиэтээтэ. Кини ордук муниципальнай тэриллиилэри бөдөҥсүтүү бара турарыттан дьаарханарын туһунан эттэ. Профессор иһитиннэриитин хас биирдии тылын кытта сөбүлэһэллэрин биллэрэн делегаттар ытыс таһыныынан доҕуһуоллаатылар.

 

Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын сокуон оҥоруутугар кэлиҥҥи үс сыллаах үлэлэрин анаарыы түмүгэ олус үчүгэйэ суоҕун ыйда. «Олохтоох салайыныы, судаарыстыбаннай бүддьүөт, тутуу боппуруостарыгар сокуону көҕүлүүр биир даҕаны этиилэр киирбэтэхтэр. Арай нэһилиэктэргэ арыгыны атыылааһыны бобор туһунан 105 сокуон барылын көҕүлүүр этиилэр киирбиттэр», — диэтэ.

 

СӨ муниципальнай тэриллиилэр олохтоох  салайыныыларын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, Дьокуускай куорат Думатын бэрэссэдээтэлэ Александр Саввинов «Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганын үлэтигэр баар сытыы боппуруостар» диэн тиэмэҕэ «төгүрүк остуолу» салайан ыыппытын, тэрээһиӨӨэ ырытыһыылаах кэпсэтии тахсыбытын бэлиэтээн туран, сийиэс резолюциятыгар бу курдук этиилэри киллэрэллэригэр эттэ. «Куорат уокуругун уонна оройуон кииннэрин баһылыгын куонкуруһунан талыы мэхэниисимигэр көннөрүү киллэрэллэрин, муниципальнай тэриллии олохтоох салайыныытын хааччыйыы ороскуотун нормативын туһунан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын уурааҕар көннөрүү киллэрэр уонна нэһилиэнньэ ахсааныттан тутулуга суох үп көрөллөрүн туһунан этиини киллэрэбит», — диэтэ.

 

Вице-премьер Евгений Чекин олохтоох салайыныы дьоҥҥо-сэргэҕэ саамай чугас былааһынан буоларын, дьон кыһалҕатын төрдүттэн билэрин, миэстэтигэр көдьүүстээх үлэ өрөспүүбүлкэ кэскилин быһаарарын туһунан эттэ.

 

Ити курдук, сийиэс пленарнай мунньаҕын бастакы чааһыгар үгүс этиилэр, делегаттары кынаттыыр эҕэрдэлэр этилиннилэр. Спикер Александр Жирков эрдэ дакылаатыгар бэлиэтээбитин курдук, олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта хардарыта дьайсыы кэҥииригэр бастакы сийиэс улахан оруоллаах. Кини Ил Түмэн уонна муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын ситимнээх үлэлэрин сүрүн соруктарын уонна хайысхаларын быһаарар Концепция ылыныллыбытын туһунан дакылаатыгар эппитэ. «Концепция барылын тутан олороҕут. Сийиэс кэнниттэн ый иһигэр Концепция барылын сүнньүнэн тустаах бэлиэтээһиннэргитин уонна этиилэргитин күүтэбит», — диэн түмүгэр тоһоҕолоон эттэ.

 

Эбиэт кэннэ сүрүн дакылааты дьүүллэһиигэ элбэх делегат кыттан, санааларын күүскэ этиннилэр. Бу күн өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллээх былааһын сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит дьоҥҥо судаарыстыбаннай наҕараада туттарылынна.

 

Сийиэс биир суолталаах түмүгүнэн маннык тэрээһини үс сылга биирдэ оҥорор туһунан быһаарыы буолла.

 

Сардаана КУЗЬМИНА.