Василий Никифоров-Күлүмнүүр Саха уобалаһын Дүпсүн улууһун Тэбиик нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ийэтэ бу нэһилиэктэн төрүттээх, үөрэҕэ суох. Улуус быраабатыгар муоста сууйааччынан үлэлии сылдьыбыта. Аҕата Арҕаа Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгиттэн, дьадаҥы дьиэ кэргэнтэн төрүттээх. Церковнай-приходской оскуоланы уонна Дьокуускайга уездтааҕы училищены үөрэнэн бүтэрбит. 1844 сыллаахха Дүпсүн улууһугар суруксутунан анаммыт. Аҕата Күлүмнүүр 3 сааһыгар, баара-суоҕа 43 саастааҕар күн сириттэн күрэммит.

 

 

Күлүмнүүрү Найахы нэһилиэгиттэн төрүттээх, Дүпсүн улууһун суруксута Даниил Федорович Охлопков иитэ ылбыта. Даниил Федорович үөрэҕэ суох эрээри, олус өйдөөх киһи этэ, кинини 1885 сыллаахха улуус баһылыгынан талбыттара.

 

 

Василий Никифоров аан бастаан Дүпсүн улууһугар көскө кэлбит сыылынайдары: Н.П. Страндены, Д.А. Юрасовы уонна П.Д. Ермолаевы кытта билсэр. Ииппит аҕата уолун нууччалыы үөрэттэрээри Страндены дьиэтигэр олордор. Ити курдук, уолчаан аан бастаан нуучча улуу тылыгар үөрэнэр.

 

 

Странден уонна ииппит аҕата Охлопков Күлүмнүүрү үөрэттэрээри, сайыннараары Дьокуускайга аҕалаллар. Странден билэр дьонугар Нецветова дьиэ кэргэнигэр уолу олохтууллар.

 

 

Нецветова уолчааны Дьокуускайдааҕы прогимназия экзаменнарыгар бэлэмнээн, үөрэххэ киллэрэр. К.К. Атласовка үөрэнэр.

 

 

Учууталын, доҕорун Странден билсэр киһитин, сыылынайы, эмчит-устудьуону, Нам улууһугар олохсуйбут Ф.Я. Кон доҕорун А.А. Силовиһы кытта билсэр. Кини нэһилиэктэринэн сылдьан, быраастыырыгар, бииргэ үөрэнэр уолаттарын А.А.Афанасьевы уонна В.П.Попову кытта көмөлөһөллөр. Туохха барытыгар дьоҕурдаах, сыстаҕас эдэр киһи маннык гынан медицинаҕа сыстар. Улууһугар өр кэм устата биэлсэрдиир.

 

 

Улуус мунньаҕын бириигэбэринэн Дүпсүн улууһугар суруксутунан талыллар. Гимназия дириэктэрэ экзаменнарга диэри көҥүллээн, улууска ыытар.

 

 

Дьокуускайдааҕы алта кылаастаах прогимназияны үөрэнэн бүтэрэр. Улууска олохсуйар. Боотуруускай улууһун эдэр баһылыгынаан Е.Д. Николаевтыын чугастык билсэр.

 

Саха үөрэхтээх ыччаттарын П.Афанасьевы, В.Я.Слепцову, Е.Д.Николаевы, бырааттыы Поповтары, уо.д.а.кытта политсыылынай Папий Павлович Подбельскай тэрийбит Саха сиригэр аан маҥнайгы культурнай-сырдатар куруһуогар киирэннэр дьарыктаналлар. Дүпсүҥҥэ уонна Мэҥэҕэ Саха сиригэр бастакы библиотекалары тэрийэр.

 

 

Илин Сибиир генерал-губернатора, граф А.П.Игнатьев Дьокуускайга кэлэринэн сибээстээн, П.П. Подбельскай көмөтүнэн Дүпсүн улууһа хайдах балаһыанньалааҕын, туохха наадыйарын туһунан докладной сурук бэлэмниир. Сир боппуруоһун туруорсар.

 

 

Саха уобалаһын музейыгар этнографическай быһаарыытын суруйан, былыргы саха таҥастарын биэрэр. Манна саха байыаннай начаалынньыгын шлема баара.

 

 

Дүпсүн улууһун баһылыга буолан, үлэлии олорон, бөдөҥ культурнай-сырдатар үлэни ыытар. Нууччалыы тииптээх дьиэлэр тутууларын саҕалыыр. Икки приходской оскуолаҕа анаан дьиэ туттарар. Учууталлар олорор дьиэлэрин уонна пансионат тутууларыгар анаан 500 солк. сиэртибэлиир. Манан сибээстээн Епархиальнай Сүбэ наҕараадаҕа түһэрэн, улахан наҕарааданы ылар. Бурдук ыһыытыгар, арыгыны, хаартылааһыны утары үлэлиир.

 

 

Дүпсүн улууһугар олорор политсыылынай С.В.Ястремскайга саха ырыаларын уонна олоҥхотун нууччалыы тылбаастыырга көмөлөһөр.

 

 

Дүпсүн улууһун баһылыга Василий Никифоров Сибиряковскай экспедиция састаабыгар киирэри ситиһэр

 

1895 сыл, тохсунньу

 

Сибиряковскай экспедицияҕа сылдьан, «Сахалар дьиэ кэргэҥҥэ олохторо-дьаһахтара» диэн тиэмэҕэ хомуйбут матырыйаалын чөкөтөр.

Бу сыл Нижнэй Новгородка ыытыллыбыт Бүтүн Россиятааҕы художественнай-промышленнай быыстапкаҕа депутат быһыытынан кытта барар. Саха сирин салаатын тэрийэн, илдьэн көрдөрөр. Манна аан бастаан Саха сирэ «баарын» биллэрэр. Быыстапка экспонаттара кэлин Нуучча музейыгар бэриллибиттэрэ.

 

 

Сахалар ортолоругар ааҕар-суруйар уонна уус-уран литературалаах буолууну сырдатар «Сахалар куруһуоктарыгар» киирэр. Босхо ааҕар саалалаах библиотеканы тэрийии уонна аһыы итинтэн саҕаламмыта. Манна саха тылынан ааҕыылар, биллэр брошюралары сахалыы тылбаастааһын тэриллэллэрэ.

 

 

Дүпсүн улууһугар кыра церковнай-приходской оскуола оннугар улахан министерство оскуолатын астарары ситиһэр.

 

 

Быраас П.Н. Сокольниковтыын кылгас «Сахалыы-нууччалыы тылдьыты» оҥорорго үп хомуйар. Бу тылдьыты оҥорорго Э.К. Пекарскай ылсар уонна бу дьыалаҕа олоҕун 45 сылын аныыр.

 

 

«Романовец» политсыылынайдары кытта сибээһи тутуһар.

 

 

Земство туһунан бырайыагы дьүүллэһэр күбүрүнээтэр ыҥырбыт Дьокуускай, Бүлүү уонна £лүөхүмэ уокуруктарын инородецтарын уонна бааһынайдарын уопсастыбаларын съезтэригэр кыттыыны ылар.

 

«Сахалар Союзтарын» устааба уонна бырагыраамата бигэргэнэр. Союз тэриллэр.

Күлүмнүүр түрмэҕэ «Манчаары» драманы суруйуутун саҕалыыр.

 

 

«Якутская жизнь» хаһыаты тэрийиигэ кыттыыны ылар уонна эрэдээксийэ чилиэнинэн буолар.

 

 

Василий Никифоров «Саха саҥата» диэн сурунаалы таһаарар. Манна С.А. Новгородов кыттыыны ылар.

Ахсынньыга сахалар депутацияларын састаабыгар киирэн, Петербурга айанныыр.

 

 

Дьокуускайга олорор сахалар көҥүл мунньахтарыгар Күлүмнүүр бэрэссэдээтэлинэн талыллар. Мунньахха Максим Аммосов уонна Платон Ойуунускай тыл этэллэр. Аан бастаан сахалыы революционнай тыл этиллэр.

Людмила НОГОВИЦЫНА бэлэмнээтэ.