Дьэ, итинник санаанан салайтаран, 2014 сылтан ыла Ил Түмэн бу салааны сайыннарыы боппуруоһун көҕүлүү сылдьар. Кэккэ дьүүллэһиилэр, кэпсэтиилэр кэннилэриттэн өрөспүүбүлүкэ парламенын спикерэ Александр Жирков 2015 сыллаахха ыам ыйын 14 күнүгэр Ил Түмэн экономика, инвестиция уонна промышленность политикатыгар, урбааҥҥа, туризмҥа уонна инфраструктураны сайыннарыыга сис кэмитиэтин бу боппуруоска мунньаҕын ыыттаран, ити салааны сүрүннүүр федеральнай сокуон, быраабыла суоҕун, Россия субъектарыттан (судаарыстыбаннай уонна чааһынай) кыра авиация өҥөтүгэр улаханнык наадыйар Саха сириттэн, кыра авиацияны сайыннарыы туһунан сокуону Госдума көрүүтүгэр көҕүлээн киллэрэр боппуруоһу көтөхпүтэ. Онон өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын, бу салаа тэрилтэлэрин кытта кыра авиацияны сайыннарыы кэлим дьаһалларын уонна бу эйгэни сокуон, быраап, быраабыла өттүнэн сүрүннээһин боппуруостарын олоххо киллэриигэ рабочай бөлөҕү тэрийэргэ этэн, үлэ хайысхалара чопчуламмыта.

  

Ити сыл бэс ыйын 25 күнүгэр «Дальнай Восток уонна Забайкалье» парламеннарын ассоциациятын мунньаҕа Дьокуус­кайга ыытыллыбыта. Онно көрбүт боппуруостарын ортотугар спикер кыра самолеттарынан коммерческай көтүүлэри оҥорор судаарыстыбаннай уонна чааһынай тэрилтэлэр үлэлэрин сүрүннүүр авиация туһунан федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэриигэ РФ Федеральнай Мунньаҕын икки палаататын салайааччыларыгар Валентина Матвиенкоҕа уонна Сергей Нарышкиҥҥа туһаайыллыбыт ыҥырыы суругу ылынарга этиитэ өйөммүтэ. Ону сэргэ өрөспүүбүлүкэ парламеныгар РФ Салгын аалын Кодексыгар уларытыылары киллэрии туһунан сокуон барылын бэлэмнииригэр сорудахтаммыта. Спикер Александр Жирков туһааннаах сокуон барылын Госдумаҕа аһарыыга «Дальнай Восток уонна Забайкалье» парламеннарын ассоциациятын чилиэннэрин күүстэрин биир сомоҕо түмэргэ туһаайан: «Бу сокуон тирээн турар суолталаах уонна олус наадалаах. Сокуону бары бииргэ, сүбэнэн, туруорсарбыт ордук ситиһиилээх уонна түргэн буолуо», — диэн эппитэ. Былырыын, 2016 сыл бэс ыйын 10 күнүгэр, Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыт Саха сирин кыра авиациятын ассоциациятын мунньаҕар РФ Салгын аалын Кодексыгар уларытыылары киллэрии, ону сэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ кыра авиацияны сайыннарыы хос программатын ырытан-чочуйан оҥорууга үлэлиир анал бөлөҕү тэрийии боппуруостара дьүүллэһиллибитэ. Дальнай Восток уонна Забайкалье бары кэриэтэ регионнара кыра авиацияны сайыннарыыга интэриэстээхтэр эрээри, Саха сирэ эрэ бу өттүгэр ылсан үлэлии сылдьарын бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох.

 

Быйыл саас муус устар 4 күнүгэр Ил Түмэн экономика, инвестиция уонна промышленность политикатыгар, урбааҥҥа, туризмҥа уонна инфраструктураны сайыннарыыга сис кэмитиэтигэр, онтон салгыы муус устар 6 күнүгэр Ил Түмэн Сэбиэтин бэһис мунньаҕар «2012-2019 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин тырааныспарын комплексын сайыннарыы» судаарыстыбаннай программа «Салгын аала» хос программатын толоруу хаамыыта болҕомто киинигэр турбута. Дьүүллэһии кэмигэр кыра авиацияны сайыннарыыга туһуламмыт сокуону, анал концепцияны оҥоруу үлэлэрэ хайдах баран иһэрэ көрүллүбүтэ.

 

Тэҥнэбилгэ диэн эттэххэ, биһиэхэ майгынныыр соҕус килиимэттээх Аляскаҕа күн-дьыл уонна кэм тургутуутун ааспыт тас дойдуларга оҥоһуллубут кыра самолеттары туһаналлар. Канада, Аляска хотугу олохтоохторо 50 да кыраадыс тымныыга, көтөр-түһэр былаһаакката да суох дэриэбинэлэргэ кыра авиациянан көтөллөр.

 

— Аляска кыра самолеттарын пааркатыгар 12 тыһыынча самолеттаах(!) – диир Ил Түмэн экономика, инвестиция уонна промышленность политикатыгар, урбааҥҥа, туризмҥа уонна инфраструктураны сайыннарыыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Виктор Федоров. Кини Саха сиригэр кыра авиацияны сайыннарыы туһунан соторутааҕыта буолбут Ил Түмэн Сэбиэтин мунньаҕар эппитинэн, арыый да аныгы сокуон баара буоллар (дьыала оннукка баран иһэр курдук), кыра самолеттары, салгын такситын курдук, туһаныахха сөбүгэр тохтообута.

 

— Аляскаҕа 271 авиакомпания үлэлиир, олортон биэһэ бөдөҥ, атыттара чааһынайдар. Онно атын культура, атын үп-харчы уонна чэпчэки самолеттары туһаныыга туохха да тэҥнэбилэ суох баай уопут баара өйдөнөр. Үчүгэйэ диэн, кэмниэ-кэнэҕэс ити уопукка болҕомто уурулунна. Россия Минтрансын өйөбүлүнэн региоҥҥа Cessna 206 НD диэн Беринг силбэһиитин анараа өттүгэр маассабайдык туһаныллар самолеттарынан көтүүгэ технико-экономическай төрүт оҥоһулунна. Ити аппарааттары туһаныы улуус иһигэр көтүү билиэтин сыанатын икки төгүл (!) чэпчэтиэн сөбө көстөн таҕыста.

Дьоҕус авиация Дальнай Восток киһилии суола-ииһэ суох регионнарыгар улахан төһүүнэн буолуон сөп. Оттон киэҥ нэлэмэн иэннээх Саха сирин суо­ла-ииһэ суох бытанан сытар нэһи­лиэк­тэригэр эгэ эрэ саамай туһалаах.

Кыра авиацияны сайыннарыыга туһуламмыт бары үлэлэри оҥорон, олоххо киллэриигэ ылсар дьон, энтузиастар наадалар. Билигин суоҕу баар гыныыга саҥа быраабылалар, үп-харчы, пилоттары бэлэмнээһин, онтон да атын элбэх үлэ эрэйиллэр. Авиацияны сайыннарыыга үлэлии турар регионнааҕы хос программаттан көстөрүнэн, манна тугу да уларыппатахха, көтөр да самолета, үбэ да суох буоларга тиийиллэр дииллэр экспердэр.

 

Саха сиригэр кыра самолеттар пааркалара атын дойдулар хотугу регионнарынааҕар түөрт төгүл аҕыйах. Судаарыстыбаннай тосхолунан атыылаһыллыбыт баара-суоҕа үс самолет уонна 30-ча чааһынай бас билиигэ сылдьар самолеттар бааллар.

 

Виктор Федоров Саха сиригэр кыра авиация сайдыытын атахтыыр төрүөттэртэн биирдэстэринэн 2012-2019 сылларга диэри кыра авиацияны сайыннарыы туһунан хос программа (!) буоларын ыйар. Кини этэринэн, бу докумуонтан күн бүгүн үлэлиир кыаҕа суох бүтүн бастары ылан быраҕаталыахха, саҥа пууннары киллэртиэххэ наада. Докумуону оҥорбут автордар билиҥҥи усулуобуйаҕа кыра самолеттары атыылаһыы ороскуота улаханыгар уонна кирэдьиити биэрии олус ыараханыгар, кыра самолеттары көтүтүү ураты усулуобуйата ый ахсын лизинг төлөбүрүн төлөһүүгэ наадалаах сыллааҕы көтүү кээмэйин толорор кыаҕа суоҕар, лизининэн үбүлээһин туттулла сылдьар схемата сөп түбэспэтигэр сигэнэллэр. Атыннык эттэххэ, атыылаһыы төрүт барыһа суох.

 

Кимтэн атыылаһар да биллибэт курдук: биһиги дойдубут авиациятын промышленноһа Уһук Хоту сир уонна Арктика уустук усулуобуйатыгар самолет түһэр оҥоһуулаах аэродромнарыттан уонна оҥоһуута суох былаһааккаттан көтөр кыахтаах аныгы тииптээх салгын аалларын оҥорон таһаарбат. Оттон чугастааҕы тас дойдулар дьоҕус тииптээх көтөр ааллара биґиги килиимэппитигэр анала суохтар, көтүүгэ уонна техническай өттүнэн бэлэмнэрэ эппиэттэспэт, ангарга туруорууну эрэйэр, оҥоһуулаах көтөр былаһаакка баар буолуохтаах.

 

Чугастааҕы сылларга салгын аалларын атыылаһыыны былааннааһыҥҥа регион чопчу итинэн салайтарар. Харчы баар түгэнигэр сэттэ сылга сабаҕалаан 43 самолету, ол иһигэр үс дьоҕус самолету эрэ атыылаһыахха сөп. Билиҥҥитэ ити былаан толоруллубут. Өрөспүүбүлүкэ эксперимент быһыы­тынан түөрт миэстэлээх икки австрийскай «Тундра-Даймонды» уонна Швейцарияҕа оҥоһуллубут алта миэстэлээх биир «Пилатус» самолету атыылаһан олорор.

 

Баара-суоҕа үс самолет туһата кырата өйдөнөр, өссө итилэрбит манна хайдах көтөллөрө биллибэт. «Аляскаҕа дьоҕус авиация сайын ыйга ортотунан 400 чааска тиийэ көтөр, оттон кыһын – сүүскэ тиийэр. Тэҥнэбилгэ: биһиги «Пилатуспут» уонна «Тундра-Даймоммыт» сылга 200 чаас көтөллөр», — диир Виктор Федоров.

 

«Птенец» диэн кыракый самолет­таах чааһынай бас билээччигэ бөдөҥ авиакомпания ирдэбилигэр маарынныыр ирдэбиллэри туруоруу сыыһа. Бу өттүгэр быраабылалары, ирдэбиллэри саҥаттан оҥорууга үлэ бара турар, ол иһигэр Саха сирин парламенын көҕүлээһининэн, бу эйгэҕэ бобуллубатаҕы барытын көҥүллүүр өттүгэр эмиэ.

 

«Соторутааҕыта биһиги Ил Түмэммит федеральнай авиация быраабылаларыгар көҕүлээбит уларытыылара бигэргэтиигэ сылдьалларын туһунан РФ тырааныспарга миниистирин солбуйааччыта илии баттааһыннаах суругу туттубут», — диэн кэпсиир Виктор Федоров. Бу үчүгэй сонуҥҥа өссө биир үтүө сонун эбиискэлэстэ: РФ Уһук Илини сайыннарыыга миниистирин солбуйааччыта Артур Ниязметов этэринэн, олохтоох көтүүлэргэ салгын аалын Уһук Илиҥҥэ оҥорон таһаарыыны былаанныыллар. Минпромторг хонтуруоллааһынынан тоҕустуу киһини батарар кыра самолеттары бырайыактааһын ыытыллар. «Макс-2017» авиасалоҥҥа бастакы бэйэ оҥоһуга самолету билиһинэрии буолуохтаах. Балтараа сыл курдугунан ол самолет сертификаты ылыан сөп. Онон, баҕар, сотору кэминэн биһиэхэ наадалаах моделы тас дойдуттан көрдөөбөт буолуохпут.

 

Ол эрээри 1989 сылга тэҥнээтэххэ, Саха сиригэр олохтоох авиалинияларынан нэһи­лиэнньэ таһыллыыта биэс төгүл, оттон улуус иһинээҕи көтүү — 25 төгүл аҕыйаан турар. Улуус иһинээҕи көтүү – бу дьоҕус авиация өҥө оҥоруохтаах эйгэтэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ үгүс нэһилиэктэригэр авиарейстары ыйы ыйдаан, ардыгар онтон да уһуннук, бырааһынньыгы күүтэр курдук, кэтэһэллэр.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин тырааныспарын комплексын сайыннарыы программатыгар кыра авиацияны сайыннарыы туһунан саҥа сорук эбиллиэҕэ. Итиннэ сыһыаннаах Ыйаах барылын быйыл алтынньы 1 күнүгэр диэри Ил Дархан көрүүтүгэр бэлэмнээн киллэрэллэрэ сабаҕаланар. Бу тосхолго авиацияҕа сыһыаннаан эбии үбүлээһин көрүллүөн сөп. Ити курдук парламент бу хайысхаҕа көҕүлээбит тэтимин ыһыктыбакка, салгыы үлэлиир.

Сахабыт сирин ордук суола-ииһэ суох ыраах нэһилиэктэрин олохтоохторо Ил Түмэн иилии-саҕалыы сылдьар бу үлэлэрэ үтүө түмүктээх буолуохтара диэн эрэнэ күүтэллэр.

 

Елена ИВАНОВА