Норуот дьокутаатын түбүгэ-садьыга тус бэйэтиттэн тутулуктаах. Ким да кинини үөһэттэн хамаандалаабат, «итини оҥор, маны гын» диэн дьаһайбат. Быыбардааччыларын итэҕэллэрин толорорго күүстээх дьулуһуулаах, эппиэтинэстээх уонна чиэһинэй майгылаах дьокутаат – ол мыыныыта суох үлэлээх-хамнастаах, түбүктээх буолар.
               
Ити чааһыгар биир мандааттаах быыбардыыр уокурук дьокутаатын бастата туруораллар быһыылаах. Буолуон сөп, быыбардааччы бэйэтин уокуругуттан турбут дьокутаакка ордук чугас, наада буоллаҕына, илиитин уунан «туппахтаан көрүөн» сөп, ол быыһыгар эмиэ да хаҕыстык ыйытан турар кыахтаах уонна бырааптаах буоллаҕа. Чэ, ол эрээри, барыта дьокутаат киһилии хаачыстыбатыттан тутулуктанан эрдэҕэ.
 
34 №-дээх Халыма-Индиигир­дээҕи быыбардыыр уокуруктан Ил Түмэн дьокутаата, барылааман олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников түбүгэ-садьыга баһаам киһи. Аҥаардас быыбардаммыт уокуругун далааһынын ылан көрдөххө, Өймөкөөн, Муома, Орто уонна Үөһээ Халыма улуустара киирэллэр. Даарым, куосумас куйаарын куоһаран, үрдүк технологиялар үйэлэригэр үктэнэн олоробут эрээри, Сахабыт сирин чуолаан хотугу улуустарыгар тиийэр-түгэнэр манан ахан дьыала буолбатах. Аҥаардас айанын ырааҕа, сыанатын баһырхайа сыттаҕа. Ыйыталастах ахсын Местников дьокутаат быыбардаммыт уокуругун улуустарыгар барбыт аатырар. Төһө да бэйэтин хармааныттан хороммотоҕун иһин, дьыала сүнньэ сүрэхтээх-бэлэстээх, бэриниилээх буолууга сытар.
 
Олохтоох салайыныы бэлиитикэтин сүрүннээччи киһи буоларынан, өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыгар эмиэ «ыалдьыттаатаҕына» эрэ сатанар. Суругунан-бичигинэн, дөкүмүөнүнэн да бигэргэммэтэр, Василий Местников салайар сис кэмитиэтэ, Ил Түмэн биир саамай таһаарыылаах үлэлээх кэмитиэтинэн ааҕыллар.
 
— Василий Александрович, халымаларыҥ быйыл эмиэ ууга бардылар дии…
 
— Орто Халыма куорат хаһааҥ­ҥытааҕар да улаханнык ууга барда. Березовка уонна Алаһыай үрэхтэр уулара халааннаан Березовка, Сыбаатай уонна Арҕахтаах нэһилиэктэрэ мөлтөх балаһыанньалаахтар. Мантан Березовка нэһилиэгэ сылын аайы ууга барарга төрүкү олоҕурбут, өссө «мэктиэлэммит» балаһыанньалаах. Алаһыай хара уута кэллэҕинэ ордук таһымныыр майгылаах үрэх буолар. Үөһээ Халымаҕа Зырянка уонна Үөһээ Халыма нэһилиэгэ ууга былдьаннылар. Манна 2015 сылга улахан халаан уута кэлэ сылдьыбыта.
Анкудинка үрэх Орто Халыма куораты ортотунан кэриэтэ ааһар. Улахан өрүс уута туолан хаалан, үрэх уута кыайан барбакка куоракка таһымныыр. Березовка хайаттан тардар үрэх, мэлдьитин халаанныыр. Бөһүөлэги үөһэ көһөрөр туһунан маҥнай хаһан кэпсэтии турбутун киһи умнан да кэбистэ. Ханна эрэ ыраах сиргэ көһөрүү буолбатах, субу көстөн турар үрдэлгэ көһүөхтээх этилэр. Олохтоохтор сөбүлэммэккэ, дыала олус уһаата-кэҥээтэ. Кэмниэ кэнэҕэс кэтэх ыаллар дьиэлэрин көһөрүөх курдук буоллулар эрээри, тэтимнэрэ олох бытаан. Аны туран, нэһилиэк бары социальнай эбийиэктэрэ бастатан көһөрүллүөхтээх этилэр, ол кыаллыбакка турар.
 
— Халыма кыраайа диэн, хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах улахан уонна улуу күөллэрдээх, эргиччи уу дойду буолуохтаах. Эбиитин кэлин сылларга турар киһини хара быарынан халыҥнаах хаар түһэр аатырар. Айылҕата, күнэ-дьыла уларыйар эбит буоллаҕына, туох эмэ чинчийии, үөрэтии баар дуо?
 
— Мин билэрбинэн, 2008 сыллаахха олохтоох учуонайдартан састааптаах «Алаһыай-2008» диэн наука хайысхалаах эспэдьииссийэ үлэлээн сылдьыбыта. Үбүлээһинэ ситэтэ суоҕуттан буолуо, туох да күттүөннээх түмүк оҥоһуллубатах, соннук им-ньим тохтоон хаалбыт. Халыма сүнньүн нэһилиэнньэлээх пууннара ууга барыылара сыл аайы кэриэтэ хатыланар буолла. Саҥалыы чинчийэр, үөрэтэр кэм кэллэ.
 
Сиэрин ситэрэн, айылҕата кыһынын эмиэ улаханнык кубул­ҕатырар буолла. Күһүнүн сирин, күөллэрин ситэ тоҥорбокко туран, туох да үлүгэрдээх хаарынан үллүктүүр. Муустара кыайан халыҥаан биэрбэккэ, тиэхэньикэ кыһыҥҥы суола аһыллыыта олох хойутуур. Сылгы уонна таба кыайан мэччийбэт усулуобуйата үөскүүр. Нэһилиэнньэ бары наадалааҕынан, производство эбийиэктэрэ уматыгынан, оттугунан хааччыллыыларыгар уһулуччу ыарахаттар үөскүүллэр.
 
— Өрүстэр, үрэхтэр, уопсайынан, уу бэдэрээлинэй бас билии дии. Киин былаас көмөтө ханнаный?
 
— 2009 сыллаахха РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччыта кэлэ сылдьан, Березовканы үөһэ көһөрөр туһунан эппитэ эрээри, туох да хамсааһын тахсыбатаҕа. Бэдэрээлинэй киин 400 мөл. солк. тахса ороскуоттаах хоромньуну ылынар диэн буолар. Ол хоромньу толору дакаастабыллаах докумуоннаах буолуохтаах. 2015 сылга Зырянка бөһүөлэгэ бүтүннүү кэриэтэ ууга былдьаммыта. Хоромньутун суота-учуота чуолкайдык оҥоһуллубакка, өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ уйуммута. Халааны утары охсуһар дьаһалы олоххо киллэрэргэ, улахан кээмэйдээх үлэни ыытарга, бары өттүнэн ырытыллан оҥоһуллубут дьэҥкэ суоттааһыннары кытаанахтык ирдииллэр. Биһиги ону кыайбаппыт. Дьиҥэр, үөскээбит уустук балаһыанньаны киин былаас кытта үчүгэйдик билэн олорор.
 
— Өймөкөөн – урут-уруккуттан хостуур бырамыысыланнастаах улуус. 90-с сыллардааҕы ыһыллыы-тоҕуллуу төһө охсуулаахтык барбытай?
 
— Охсуулаахтык бөҕөтө буол­лаҕа дии. Социальнай уонна инсэниэринэй өттүнэн ситэри хааччыллыылаах 8 оробуочай бөһүөлэк сабыллыбыта. Сэбиэскэй кэмҥэ улууска көмүһү хостооһун сылга 12 туоннаҕа тиийэ сылдьыбыта, ол бэйэтэ 2 туоннаҕа диэри таҥнары түспүтэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бастыҥ сылларга 36 туонна хостонор этэ. Улууска 20 тыһыынчаттан тахса киһи, ол иһигэр сопхуостар эстэннэр олохтоох дьон кытары, үлэтэ суох хаалбыта. Собостуопкалааһын, суолу сабыы, аччыктааһыны биллэрии – барыта баара. Кыанар өттө киин сирдэргэ барбыта, мөлтөҕө хаалбыта.
 
— Ил Түмэҥҥэ биэс сыл устата олохтоох салайыныы боппуруостарыгар үлэлэһэн кэллиҥ. Муниципалитет, Арҕаа Дьобуруопа инньэ 19 үйэттэн илдьэ кэлэн иһэр олохтоох салайыныытын куормата буолар. Кинилэргэ эҥкилэ суох үлэлиир курдук. Биһиэхэ «олохтоох салайыныы баар дуу, суох дуу» диир ыйытыы бастаан турбутун курдук, кубулуйбакка күн бүгүн эмиэ турар.
 
— Бэйэҥ эттиҥ дии, Арҕаа Дьобуруопа хаһыс үйэттэн олохтоох салайыныыга киирэн олорорун. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит 2003 сыллаахха, Арассыыйаҕа биир тиһэҕинэн бу систиэмэҕэ киирбитэ баара-суоҕа 15 сыл буолла. Үйэлэргэ олоҕуран кэлбит өй-санаа, салаллыы үгэһэ, Арассыыйа курдук патриархальнай укулаатыттан мэлдьитин ыараханнык босхолонор судаарыстыбаҕа, чэпчэкитик уонна бэрт имигэстик уларыйа охсон биэрбэтэ өйдөнүөхтээх суол.
 
Үөрүйэхпитинэн, күн бүгүн даҕаны, үгүс сирдэргэ баһылыгы эрэ тула көрөбүт, кини илиитин-атаҕын, ыйыытын-кэрдиитин кэтэһэбит. Мин бэлиэтии көрөрбүнэн, төһөнөн нэһи­лиэк сэргэх олохтоох, сайдыы диэки күүстээх дьулуһуулаах да, соччонон дьоно-сэргэтэ үлэҕэ-хамнаска, араас уларыйыыларга ордук көхтөөх кыттыылаах буолар.
 
Муниципальнай тэриллии бэйэтин сиригэр-уотугар бэйэтэ толору хаһаайыннаан олороругар сокуонунан толору кыах бэрилиннэ. Нэһилиэккэ үп-харчы киһитин ахсаанынан ааҕыллан тиийэр. МТ-лэр бары хайысхаҕа анал бырагыраамалары бэйэлэрэ оҥостон үлэлииллэр. Маныаха үөһээҥҥи салалта, чунуобунньук баһылык илиитин-атаҕын кыаһылыыр кыахтара суох. Баһылык ол боломуочуйата олохтоох салайыныы сокуонунан мэктиэлэнэр. Доруобуйа харыстабылын, үөрэх эйгэлэрэ улуус таһымыттан өрөспүүбүлүкэҕэ бэрилиннилэр. МТ-гэ боломуочуйа толору баар, үбүлэниитэ ситэтэ суох буолара баар көстүү.
 
Арассыыйаҕа МТ-лэр баһы­лыктарын талыыга 4 суол баар: быһаччы быыбарынан, МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын истэриттэн, куонкуруһунан уонна булкаас көрүҥүнэн талыы. Өрөспүүбүлүкэбитигэр  бу мантан быһаччы быыбарынан талыы көрүҥүн эрэ быраактыкалыыбыт. Маны тутах быһаарыныы диибин. Биһиэхэ нэһилиэк баһылыга тэҥинэн үс кириэһилэҕэ олорор түбэлтэтэ ырааҕынан аҕыйаҕа суох. Баһылык, дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин быһыытынан бардамнаатаҕына, мунньаҕы ыҥыра сатаабакка, боротокуолу бэйэтэ бооччойон баран, быһаарыы таһааран кэбиһиэн сөп. Улуус киинигэр, бэл Дьокуускайга олорон нэһилиэги салайар баһылыктар бааллар. Былаас баһылыгы үлэтиттэн ууратар кыаҕа суох. Нэһилиэнньэ ыыппыт түмсүүтэ эбэтэр дьокутааттар сэбиэттэрэ эрэ тохтотор кыахтаахтар. Нэһилиэк таһымыгар сокуон ылыллыбат, МТ устаабыгар уларытыыны киллэриинэн эрэ, араас дьайыылары оҥоруохха сөп.
 
Кэтээн, үөрэтэн көрүү түмү­гүнэн, Арассыыйа субьектарын киин куораттарын баһылыктарын быыбарынан талыы дойду үрдүнэн 3 эрэ куоракка хаалла, ол иһигэр биһиги Дьокуускайбытыгар. Оттон оройуоннар баһылыктарын талыы 9 субьекка ыытыллар. Сүнньүнэн куонкуруһунан талыы көрүҥэ инники таҕыста.
 
Инникитин олохтоох салайыныы эйгэтигэр араас уларыйыылар тахсыахтарын сөп. Олор истэригэр чуолаан биһиэхэ дьүөрэтэ уонна табыгаһа суох уларыйыылар. Ол курдук, мадьыаллаах ( тэҥнээн биэриилээх) бюджет олохтонуон сөп. Кыаммат, чычырбас үптээх-астаах эрэгийиэннэри кыахтаахтарга холбооһун быраактыката саҥа көстүү буолбатах. Боруоста, саҕаланан иһэн тохтоон дуу, тохтотуллан хаалбыт дуу хамсааһын буолар. Билиҥҥитэ дойду үрдүнэн 2,5 тыһ. МТ суох буолла. Ол төрүөтэ – холбооһун, бөдөҥүтүү.
 
Өрөспүүбүлүкэ 445 МТ-лээх, мантан 361 нэһилиэк таһымнаах МТ. 1 мөлүйүөнү кыайбат киһилээх нэһилиэнньэлээхпит, оттон өрөспүү­бүлүкэбит бюджета 190 млрд. солкуобайга тэҥнэһэр. Дойду киин балаһатыгар хас эмэ мөлүйүөнүнэн киһилээх, 140 млрд. солк. бюджеттаах улахан куораттар бааллар. Бу былыргыттан силиктэрэ сиппит, бары инфра-устуруктууралара ситэриллибит муниципалитеттар буолаллар. Биһиги уратылаах усулуобуйабытын киин былаас билиммэт эбэтэр аахайбат буолар курдук сыһыана күүһүрэн иһиэх чинчилээх. Биһиги аҥаардас ОДьХХ-ны тутарбытыгар сылга 22 млрд. солк. үп ороскуоттанар. Киинтэн кэлэр дотация суотугар олоробут. Дьиҥэр, Арассыыйа бюджетыгар сылга 1 трлн. солк. киллэрэбит, оттон ыларбыт 50 млрд. солк. тахса.
Ол мадьыаллаах бюджет көрүҥэ (тэҥнээн биэрээ­һиннээх) олоххо киирдэҕинэ, кыра нэһилиэктэрбит дьыл­ҕалара кытаатыаҕа. Олор эһиннэхтэринэ, сирбит улаханнык кураанахсыйан биэриэҕэ. Кэнэҕэскитин Саха сирин ыаллыы субьегы кытта холбооһун идьиэйэтэ хаттаан күөрэйэн тахсыан сөп.
 
Оттон биһиги сирбитин, ходу­һабытын быраҕабыт, бар дуомун эрэ оттуур буолбуппут быданнаата. Ол оннугар кыһын аайы отунан быстарабыт. Судаарыстыба босхо тиэйэн-таһан биэрэригэр букатыннаахтык үөрэннибит. Киһи куһаҕаҥҥа кэбэҕэстик үөрэнэр уонна ылынар айылгылааҕын да иһин, күннээҕинэн олороммут уһун буруону унаарыппаппыт чуолкай.
 
Прокопий ИВАНОВ.