Саха Өрөспүүбүлүкэтин Правительствотын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы - тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатыгар миниистирин эбээһинэһин толорооччу Петр  Алексеев, Ил Түмэн депутата, тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Саввин, Чурапчы улууһун баһылыга Андрей Ноговицын, тыа хаһаайыстыбатыгар уонна ас-үөл политикатыгар миниистири солбуйааччы Николай Афанасьев, Социалистическай Үлэ Геройа Роман Константинов ииппит кыыһа Аграфена Ноева, ССРС Государственнай бириэмийэтин лауреата Михаил Толстоухов, РФ тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Николай Терютин, өрөспүүбүлүкэ улуустарын тыа хаһаайыстыбатыгар салааларын салайааччылара, өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан, ыраах Дьааҥыттан, Өймөкөөнтөн кытары сылгыһыттар кэлэн кыттыыны ыллылар.

 

Бу улахан дьаһал «Айылгы» култуура уонна духуобунай сайдыы киинигэр сахалыы сиэринэн аал уоту айах тутан, алгыс этэн аһылынна. Фойеҕа уонна быыстапка саалатыгар сылгыһыттар үлэлэрин көрдөрөр стендэлэр, сылгы тириититтэн, сиэлиттэн о. д. а. оҥоһуктар быыстапкалара туруорулунна. «Сылгыһыт кэргэнин сылаас илиитэ» диэн куонкурус-быыстапкаҕа элбэх киһи кытынна. 

 

Күн бастакы аҥаарыгар «Айылгы» култуура уонна духуобунай сайдыы киинигэр «Сылгыны үөрдээн иитии — саха норуотун үгэһэ уонна култуурата» диэн тиэмэҕэ семинар-мунньах ыытылынна. Мунньаҕы Роман Константинов төрөөбүтэ 120 сыллаах үбүлүөйүн тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ Петр Алексеев салайан ыытта.

 

Бастакынан, Роман Иннокентьевич олоҕун, үлэтин туһунан Андрей Ноговицын билиһиннэрдэ. Р.И. Константинов 1931 сылтан колхуоска киирэн араас үлэлэргэ, онтон 1933 сылтан 1960 сылга диэри тохтоло суох Фрунзе, Ленин аатынан колхуостарга сылгыһытынан, сылгы табаарынай ферматын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1945 с. кулун дьыалабыай тахсыытын 94 бырыһыаҥҥа, 1946 с. 95,5 бырыһыаҥҥа, 1947 с. 55 биэттэн 55 кулуну ылан, 100% тиэрдибитэ. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1948 с. атырдьах ыйын 5 күнүнээҕи ыйааҕынан, сылгы иитиитигэр уһулуччу үрдүк көрдөрүүлэрин иһин Ленин уордьанын итиэннэ «Сиэрпэ уонна өтүйэ» кыһыл көмүс мэтээли туттаран туран, Социалистическай Үлэ Геройа үрдүк аата иҥэриллибитэ. Тустаах үлэтин таһынан Саха АССР Верховнай Сэбиэтин депутатынан икки ыҥырыыга талыллан, элбэх өрүттээх үлэни ыытыспыта. Кини үлэҕэ үтүө холобурун батыһан, Чурапчы улууһугар элбэх бастыҥ үлэлээх сылгыһыттар  баар буолбуттара—ССРС  Государственнай бириэмийэтин лауреата М.С. Толстоухов, РФ Тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Н.А. Терютин, СӨ тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ С.С. Баишев, «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьаннаах И.М. Дьячковскай, о. д. а. Билигин кинилэр үлэлэрин эдэрдэр салҕыыллар. Чурапчы улууһугар сылгы ахсаана 15750 буолла. Ити былырыыҥҥыттан 605 төбөнөн элбэх. Биэс эдэр фермер «Саҥа саҕалыыр фермердэри» өйөөһүн программаҕа киирэн, сылгы иитиитигэр грант ыллылар. Икки кооператив, 69 бааһынай хаһаайыстыба сылгы иитиитинэн дьарыктаналлар. Сылгы этин переработкалааһыҥҥа «Чурапчы» ТХПК таһаарыылаахтык үлэлиир. Сылгы  ыыһаммыт этэ, бордууксуйулара  араас таһымнаах быыстапкаларга ситиһиилээхтик кыттан, 17 кыһыл көмүс мэтээли аҕалла. Сылгыны үөрдээн иитиини салгыы сайыннаран,  базалаах буолалларын ирдээн ахсаанын элбэтэр сорук турар.

 

Салгыы кини өрөспүүбүлүкэ салалтата Р.И. Константинов үбүлүөйдээх сылыгар улахан болҕомтону уурбутугар махтанна, тэрийэр хамыыһыйа үлэтин сөптөөхтүк саҕалаабытын бэлиэтээтэ, бу түмсүүгэ ыҥырыллан кэлбит бочуоттаах ыалдьыттарга Махтал сурук, өйдөбүнньүк бэлэх туттарда.

 

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) депутата, тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Саввин бэйэтин этиитигэр соторутааҕыта буолбут муниципальнай тэриллиилэр съезтэригэр сылгы иитиитин боппуруоһа сытыытык турбутун бэлиэтээтэ.  «Босхо гектар» бэриллэр 1 гектар сиргэ ынах сүөһү, сылгы мэччийэр, кинилэри иитэргэ туттуллар сир киллэриллиэ суоҕа, итиннэ атаҕастабыла суох, табыгастаах сокуон киллэриллэригэр үлэлэлэһиэхпит" - диэтэ.  Бу мунньах сөптөөх  бириэмэҕэ ыытыллыбытын, туһалаах кэпсэтии тахсыбытын, боротокуолга киллэриллэн, «Тыа хаһаайыстыбатын туһунан" сокуон ылыллыытыгар наадалаах өттө учуоттаныаҕын эттэ.

 

СР тыа хаһаайыстыбатыгар уонна ас-үөл политикатыгар миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев «Саха сиригэр сылгыны үөрдээн иитии туруга уонна инники кэскилэ» тиэмэҕэ  баар балаһыанньаны сиһилии ырытта, соруктары туруорда. Сылгы ахсаана элбиирин бэлиэтээтэ, 2020 сылга 220 тыһ. төбөҕө тиэрдэргэ быланнанарга эттэ. Итиниэхэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын, чуолаан тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өттүттэн ханнык үлэлэр былааннаналларын билиһиннэрдэ.

 

Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун  солбуйар дириэктэрэ, тыа хаһаайыстыбатын наукатын доктора Реворий Иванов «Сылгы иитиитин сайдыытын научнай төрүттэрэ» диэн тиэмэҕэ  Саха сиригэр иитиллэр сылгылар боруодаларын туһунан сиһилии кэпсээтэ, кинилэр уратыларын  быһааран,  иитиигэ сүбэлэри биэрдэ. Селекционнай үлэни тупсарарга, кыттыгас хаһаайыстыбалары тэрийэн, промышленнай производствоҕа көһөргө этии киллэрдэ.

 

«Сылгы иитиитигэр племенной үлэни ыытыыга саҥа ирдэбиллэр» тиэмэҕэ Саха сирин тыа хаһаайыстыбатыгар государственнай академиятын научнай-чинчийэр чааһын салайааччы, тыа хаһаайыстыбатын наукатын кандидата Н.П. Степанов дакылааты оҥордо. Кини племенной хаһаайыстыбалар элбииллэрин бэлиэтээтэ. Ирдэбил быһыытынан, хас биирдии сылгы учуокка турарын ситиһии, кумааҕыттан тэйэн, автоматизированнай систиэмэҕэ (компьютерга)  киирии наадатын эттэ.  Итиниэхэ хас биирдии сылгы ааттаах, бары даннайа чуолкай буолуута ситиһиллиэхтээх.

 

Санаа атастаһыытыгар тыл эппит СР сылгыһыттарын сойууһун салайааччыта В.С. Слепцов  ылыллаары турар «Тыа хаһаайыстыбатын сокуонугар» сойуус аатыттан этиилэри киллэрбиттэрин, ону сокуону ылынар уорганнар учуоттуулларыгар туруоруста, кулун тутар 24 күнүн өрөспүүбүлүкэҕэ сылгыһыт күнүнэн биллэрэргэ этии киллэрдэ.

 

В. С. Семенов бэйэтин этиитигэр боруода буккуһуутуттан сэрэнэргэ, промышленнай производствоҕа сыыйа киирэргэ санаатын үллэһиннэ. Холобур быһыытынан ынах сүөһүгэ саха боруодата эстибитин санатта. Саха боруода сылгытын харыстыырга туруоруста.

Чурапчыттан Н.И. Оконешников сылгы этин атыылааһыҥҥа патенынан хааччыйарга, уопсай аһылык тэрилтэлэригэр киллэрэргэ туруоруста. Табаһыттар  өрөспүүбүлүкэ, Россия таһымыгар депутаттардаах буоланнар,  көмүскэллээхтэрин эттэ.  Племенной сылгылары атыылыыр хаһаайыстыбаларга государство өттүттэн өйөбүл наадатын  бэлиэтээтэ.

 

Өймөкөөнтөн Н.Т. Егоров: «Биһиги бу түмсүүгэ уолбунаан кыттабыт. Саха боруодата тымныыны тулуйумтуо, төрүөҕэ элбэх буолар. Итини бэйэбит уопуппутуттан билэбит. Биир атыыртан 178 кулуну төрөттүбүт. Боруоданы буккуйбакка иитиэххэ. Өртөөһүн, мэччирэҥи ыраастааһын хайаан да наада. Сылгы иитиитигэр сүбэлэрбин кинигэ суруйан таһааттарыам»,—диэтэ.

Чурапчыттан В.Н. Коркин сылгы этин атыылааһын уустуктардааҕын бэлиэтээтэ. Фиксированнай (олохтоммут) сыана наадатын эттэ. Олохтоохтор бэйэ бородууксуйатын атыылаһалларын хааччыйыыга тастан киирэр бородууксуйаны, холобур, Алтайтан киллэрэн чэпчэки сыанаҕа батарыыны, хонтуруоллааһыны туруоруста.

 

Эбиэттэн киэһэ «Маҕаайы» алааска үрдүк бородууксуйалаах племенной сылгылар быыстапкалара, «Сылгыһыт күрэҕэ» диэн икки этаптаах күрэх ыытылынна.

 

Племенной сылгылар хаһан төрөөбүттэрэ, төрдүлэрэ-уустара хас биирдиилэригэр суруллан турар. Атыылаһыан баҕалаахтарга сылгылаахтар быһааран, кэпсээн биэрэллэр. Үөһээ Дьааҥыттан, Өймөкөөнтөн ураты Тааттаттан  кытыннылар. Атыыланар сыаналара араас. Холобур, Хатылыттан Е. Ф. Попов Үөһээ Дьааҥы 2 атыыр соноҕоһун 200 тыһ. солк., «Комплекс» бааһынай хаһаайыстыбаттан И.Н. Парфенов атыыры 110 тыһыынчаҕа ыллылар. Дуогабар түһэрсибиттэр, атыылаһарга кэпсэтиспиттэр да бааллар.

 

Дьон интэриэһин «Сылгыһыттар күрэхтэрэ» ылла. Бирииһэ да ботуччу. Бастаабыкка — 225 тыһ. солк., иккискэ — 135 тыһ. солк., үһүс буолбукка - 90 тыһ. солк.  Эстафетаҕа уонна куул сүгүүтүгэр күрэх түмүгүнэн, барыта 19 хамаанда илин-кэлин түһүспүтүттэн, бастакы миэстэни Мэҥэ Хаҥалас Суолатын хамаандата, иккиһи  Чурапчы Соловьев нэһилиэгэ,  үсүһү Мэҥэ Хаҥалас Нөөрүктээйитэ ыллылар. Харчынан, анал кубоктарынан, мэтээллэринэн наҕараадаланнылар (Күрэхтэһии туһунан сиһилии «Уйгу кыһатыгар» тахсыаҕа).

 

«Сылгыһыт кэргэнин сылаас илиитэ» куонкурус кыайыылааҕынан буолбут Екатерина Саргыдаева бастакы степеннээх дипломунан, иккистээбит Яна Сивцеваҕа иккис степеннээх дипломунан, үһүс буолбут Марфа Платоноваҕа үһүс степеннээх дипломунан  наҕараадаланнылар. Эдэр сылгыһыттар кэргэттэригэр Ольга Говороваҕа, Марфа Даниловаҕа анал сертификаттар туттарылыннылар. Амма, Соловьев, Одьулуун орто оскуолалара быыстапкаҕа ситиһиилээхтик кыттыбыттарын иһин  диломнарынан бэлиэтэннилэр.

 

Сыллата өрөспүүбүлүкэ 10 бастыҥ сылгыһытыгар анал бириистэр туттарыллаллар. Быйыл Тыа хаһаайыстыбатыгар уонна ас-үөл политикатыгар министиэристибэтин анал бирииһэ — «Парма» эрбии туттарылынна.  Биһиги улуустан итинник наҕарааданы Болугур нэһилиэгиттэн В.В. Саввин ылла.

 

Чурапчытааҕы сылгы ассоциациятын бирииһинэн Чурапчыттан «Комплекс» бааһынай хаһаайыстыба наҕараадаланна. «Бастыҥ көрдөрүүлээх атыыр» номинацияҕа үһүс миэстэни Алаҕартан И.И. Хон «Көтүгэн» атыырынан ылла.

 

Быыстапка, күрэхтэһии, наҕараадалааһын кэмигэр «Чурапчы» ТХПК босхо сылаас аһылык — чэй, биэ этиттэн миин тэрийэн аһатан, дьон олус абыраннылар, хаҕыс тыаллаах күҥҥэ тоҥору-хатары  тулуктаһан, үөрэ-көтө бары ыытыллыбыт көрүҥнэри көрдүлэр.

Сахаларга уратытык ытыктанар Дьөһөгөй Айыы оҕото диэн таптаан ааттанар сылгыбыт барахсан ууһаатын, тэнийдин!