Республика бюджетын ылыныы хаамыытын туһунан нэһилиэнньэ киэҥ билиитигэр тиэрдэр сыалтан ыытыллар истиигэ ИЛ Түмэн Председателэ Александр Жирков, Председатели бастакы солбуйааччы Анатолий Добрянцев, норуот депутаттара, министертволар уонна биэдэмистибэлэр тутаах үлэһиттэрэ, республика Счетнай палататын аудитордара, улуустар баһылыктара, республика общественноһын бэрэстэбиитэлллэрэ, сонуннары киэҥник тарҕатар средстволар кытыннылар.

 

Истиини аһарыгар Юрий Николаев 2014 сыллааҕы бюджет сүрүн кээмэйдэрин билиһиннэрдэ: “Госдарственнай бюджет барылланар уопсай кээмэйэ 133 731 395 тыһ. солкуобай, ороскуот уопсай кээмэйэ – 144 107 192 тыһ. солкуобай, республика госбюджетын дефицитэ 10 375 797 тыһ. солкуобай буолуо”.

 

“Саха Республикатын 2014 – 2018 сылларга социальнай-экономическай сайдыытын сабаҕалааһын туһунан” дакылааты республика экономикаҕа уонна промышленнай политикаҕа министрэ Ольга Федорова оҥордо. Министр дакылаатыгар бу былаан федеральнай уонна республикатааҕы сокуоннарга тирэҕирэн, республика билиҥҥи туругун уонна сайдыытын хайысхаларын ырытан көрүү түмүгэр оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. Кэлин сылларга дойдуга уонна республикаҕа барыллаан былааны оҥостуу тас эргиэҥҥэ наадыйыы уонна сайдыылаах дойдуларга экономическай үүнүү тэтимэ намтыы турар усулуобуйатыгар барар. Норуоттар икки ардыларынааөҕы валютнай фонда сабаҕалыырынан аан дойдуга экономика үүнүүтэ намыһах таһымтан үрдµүө суоҕа. Үүнүүнү атахтыыр  төрүөттэринэн Ольга Федорова сырьеҕа, энергияҕа уонна өҥө эйгэтигэр тарыыптар улаатыылара производствоҕа ночоот улаатыытыгар тиэрдибитин ааттаата.

 

Российскай Федерация 2014-2016 сылларга социальнай-экономическай сайдыытын чуолкайдаммыт барыла бу эйгэҕэ олус уустук быһыы-майгы бара турар кэмигэр оһоһулунна. Россия таска таһаарар сүрүн табаардарыгар олус элбэх хааччахтааһын баарыттан сылтаан экспорка барар табаарбыт кээмэйэ кыччыырыгар уонна үгүс табаардарга сыана үрдүүрүгэр тиэртэ.

 

Маны таһынан Ольга Федорова промышленноска үүнүү бэлиэтэммэтин, Россияҕа инвестиция үбэ 104,6 бырыһыантан 102,5 бырыһыаҥҥа түһэ турарын, 2014 сылга валовай бородууксуйа үүнүүтэ 103 бырыһыантан 2015 сылга -- 103,1, 2016 сылга -- 103,3 бырыһыаҥҥа халбаҥныа. Оттон доллар куурсугар туох уларыйыылар тахсыахтарын туһунан министр: «Российскай Федерацияҕа доллар куурса 2013 сылга 31,4 солкуобайтан 2016 сылга 32,6 солкуобайга тиийэ үрдүүрэ күүтүллэр», -- диэтэ.

 

Министр аан дойдуга уонна Россияҕа баар балаһыанньа охсуутун түмүгэр биһиги республикабытыгар урукку сыллар көрдөрүүлэригэр тэҥнээтэххэ, экономика сайдыытын тэтимэ икки бүк бытаарбытын, инвестиция үбэ кэлиитэ намтыы турарын бэлиэтээтэ. Ордук намыһах көрдөрүү тутууга, транспорка, тыа хаһаайыстыбатыгар таҕыста,  оҥорон таһаарыы кээмэйэ 0,2 бырыһыан түһэн турар. «Ити түөрт секторга бытаарыы тахсыбытын түмүгэр биһиги региоммут валовай көрдөрүүтүгэр ааспыт сылга ситиспит үүнүүбүт тэтимин үс гыммыт биирин сүтэрдибит», -- диэтэ министр. Онон сыл түмүгэр 2,4 эрэ бырыһыан үүнүүгэ регион валовай бородуксуйатын кээмэйэ 548 млрд. солкуобайга тэҥнэһэрэ сабаҕаланар.

 

Итилэри ахтан туран, дакылааччыт 2014-2018 сылларга Саха сирин социальнай-экономическай сайдыытын барыллаан былааныгар икки вариант бэлэмнэниллибитин туһунан иһитиннэрдэ. Ол курдук кини I вариант сүрүн (базовай) буоларын бэлиэтээтэ. Оттон II вариант ньиэп сыаната күүскэ түһэн, Россия гаһыгар наадыйыы намтаан, аан дойду экономикатыгар быһыы-майгы мөлтүүр түгэнигэр эрэ туттуллара былааннаммыт.

Итини таһынан киэҥ ыҥырыылаах истиигэ бюджекка 150 миэстэлээх Кардио-сосудистай киини, Дьокуускайга үөрэх тэрилтэлэрин, Абалаахха 210  миэстэлээх элбэх хайысхалаах реабилитациялыыр киини тутуу үбүлээһини киллэрии былааннанар. Министр Ольга Федорова: «Сабаҕаланар кэмҥэ 20 оскуоланы,  50-тан итэҕэһэ суох оҕо саадтарын, 5 балыыһаны, 5-тэн итэҕэһэ суох спорт объектарын, 5 спорт саалаларын уонна элбэх хайысхалаах культура уонна спорт дьиэлэрин, 4 социальнай суолталаах объектары тутан киллэрии көрүллэр», -- диэтэ.

 

“Саха Республикатын 2014 сыллааҕы государственнай бюджетын туһунан” Саха Республикатын сокуоун барылын  үп министрэ Валерий Жондоров билиһиннэрдэ. Министр экономика сайдыытын тэтимэ бытаанын үрдүнэн регион валовай бородууксуйатын үүнүүтэ 2013 сылга – 102,4, 2014 сылга – 104,7, 2015 сылга – 106 уонна 2016 сылга – 106,6 бырыһыаннарга  тэҥнэһиэҕин ыйда. ”Республика 2014 сыллааҕы государственай бюджетын ороскуотун уопсай кээмэйэ ааспыт сыл бюджетыгар бигэргэтиллибит кээмэйгэ тэҥнээтэххэ, сокуон барылыгар сарбыллыбата”, -- диэтэ Валерий Жондоров.

Бюджет 35 тус сыаллаах программалартан турар. Сорох программалары холбооһун түмүгэр “2012 – 2016 сылларга Саха Республикатын үөрэхтээһинин сайыннарыы” программата “2012 – 2016 сылларга Саха Республикатыгар государственнай уонна официальнай тыллары чөл хаалларыы, үөрэтии уонна сайыннарыы“ программатын кытта, “2012 – 2013 сылларга Саха Республикатыгар гражданнары социальнай өттүнэн өйөөһүн уонна социальнай политика” программата “2012 – 2016 сылларга мэһэйэ суох эйгэ” программатын кытта, “Саха Республикатыгар баһаар куттала суох буолуутун хааччыйыы, нэһилиэнньэни ыксаллаах быһыыттан-майгыттан харыстааһын” программата “2012 – 2013 сылларга Саха Республикатыгар таһаҕаһы тиэйиини государство өйөөһүнүн” программатын кытта холбообуттар. Ону сэргэ үлэлии турбут “2012 – 2016 сылларга Саха Республикатыгар ыччат политикатын олоххо киллэрии, физическэй культураны уонна спорду сайыннарыы” программатыттан араарыллан,  “2012 – 2013 сылларга Саха Республикатыгар физическэй культураны уонна спорду сайыннарыы” программата баар буолла.

 

Валерий Жондоров бюджет дохуота ороскуоту кыайан саппатын быһыытынан РФ Президенин 2012 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр таһаарбыт  Ыйааҕын сүрүн соруктарын толорууну үбүлээһин источниктарын көрдүүр үлэ ыытыллыбытын иһитиннэрдэ. Итилэри этэн туран министр кэлэр сыллааҕы бюджеккэ дохуот уопсай кээмэйэ барыта 133,7 млрд. солкуобайга тэҥнэһэрин, ити 2013 сыллаҕы бюджет кээмэйиттэн 54 мөлүйүөнүнэн намыһаҕын, нолуоктан киириэхтээх дохуоттар 63,1 млрд. солкуобай буолуохтарын, ол эбэтэр 123 мөлүйүөнүнэн бу сыл бюджетыгар көрүллүбүттэн элбэх буолуон бэлиэтээтэ.

2014 сыл бюджетыгар тэрилтэлэртэн киириэхтээх нолуоктан барыс  кээмэйэ 21,2 млрд. солкуобайга тэҥнэһэрэ күүтүллэр. Ити 2013 сыллааҕы барыстан 6,6 млрд. солкуобайынан аҕыйах. Итини министр 2014 сылга бигэ туруктаах тэрилтэлэр ылыахтаах барыстарын кээмэйэ намтаары турарынан итиэннэ сорох предприятиелар чэпчэтиилээх нолуок көрүллэр бөлөхтөрүгэр киирэллэринэн быһаарда.

 

Дакылааччыт бюджет ороскуотун чааһыгар бюджет эйгэтин үлэһиттэрин хамнаһа, тыа сирин сайыннарыыга туһуламмыт дьаһаллары олоххо киллэрии, оҕо саадтарын тутуу, дьону сууллар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү, олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыбаны уларыта тутуу ордук улахан миэстэни ылалларын бэлиэтээтэ. “Онон 2014 сыллааҕы государственнай бюджет ороскуотун уопсай кээмэйэ 144, 1 млрд. солкуобайга, ол эбэтэр 2013 сылга былааннаммыттан 5,9 млрд. солкуобайынан улаатыа, итинтэн атын программаларга ороскуот – 109,5 млрд. солкуобай, программалартан атын ороскуоттарга – 36 млрд. солкуобай”. – диэтэ Валерий Жондоров.

 

Үлэ төлөбүрүн фондатын улаатыннарыыга 2014 сылга 17, 8 млрд. солкуобай эрэйиллэр. Ол гынан баран министр этэринэн,  2014 сыл бюджетыгар ити сыалга саппааһы көрүнүү чэрчитинэн 14,5 млрд. солкуобайы уурар былааннанар, тиийбэт өттүн бюджеты толоруу кэмигэр көрдүүр наада. Кэлэр сылга бюджет децитэ 103 млрд. солкуобайга тэҥнэһэрэ сабаҕаланар. Бюджет ити ыстатыйатыгар государствоттан иэс ылыыттан, государство бас билиитигэр сылдьар  акциялары атыылааһынтан уо.д.а.үп киирэрэ сокуон барылыгар ыйыллар. Валерий Жондоров республика тыын суолталаах үлэлэригэр, социальнай суолталаах табаардары, таһаҕаһы тиэйиигэ, ыраах сытар уонна хотугу улуустары бородууктанан хааччыйыыга государство мэктиэлиир үбүлээһинигэр 222 мөл. солкуобай көрүллэрин ыйда.

 

Ольга Федорова дакылаатынан норуот депутаттара Александр Уаров, Елена Голомарева, Евгения Михайлова, Леонид Владимиров, Владимир Членов, Владимир Федоров, Александр Дудников, Александр Миронов, Александр Романов уонна Идэлээх союзтар федерацияларын председателин солбуйааччы Валентина Кириллина министргэ элбэх ыйытыылары биэрдилэр. Александр Уаров РФ Президенэ Владимир Путин федеральнай государственнай программаларын толорууга утумнаах үлэ барбатынан сибээстээн, РФ Правительствотын кытаанахтык кириитикэлээбитин бэлиэтээн туран, республика  бу сыл тоҕус ыйыгар бюджет 37 программатын толоруу хаамыытын ырытыы оҥоһуллубутун дуу, суоҕун дуу туһунан ыйытта. Леонид Владимиров инникитин республика социальнай-экономическай сайдыытын сабаҕалыыр былааныгар агропромышленнай комплекс, олохтоох компаниялар туруктарын итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын специалистарын бэлэмнээһини кэлимник тутан көрөргө этии киллэрдэ.

Норуот депутата Владимир Членов Россия бюджетыттан Арктика сайдыытыгар государственнай өйөбүлү оҥорууга 2 трлн. солкуобай көрүллээри турарыттан субъектарга 800 млрд. солкуобай ыытыллыахтааҕы аҕынна итиэннэ ол үптэн республикаҕа төһө тиксиэн, РФ хотугу территорияларын быһаарыыга республика уһук хотугу 13 улууһун оннугар 5 эрэ улуус киллэриллээри сылдьарыгар СР Правительствота туох позициялааҕын,  хотугу улуустарга оҕо аһылыгын тиэрдии проблемаларын, бородууктаны тиэрдии тустарынан ыйытта.

 

Парламент Арктика уонна төрүт олохтоох хотугу норуоттар проблемаларыгар сис кэмитиэт председателэ Елена Голомарева табаны иитии салаатын үбүлээһин тоҕо намтаабытын, оттон Идэлээх союзтар федерацияларын председателин солбуйааччы Валентина Кириллина тыа сиригэр аутсорсины киллэрии туох барыстаах буолуон туһунан ыйыттылар. Александр Миронов, Александр Романов тутуллуохтаах оскуолалар ахсааннара тоҕо аҕыйаабытын, Евгения Михайлова үлэ миэстэтин таһаарыы былаанын, оҕо саадтарын тутан киллэрии тустарынан ыйыттылар. Владимир Федоров бюджеты сарбыйыы, Александр Дудников “Бүлүү”, “Халыма”, “Лена” федеральнай  суолларга бюджет дохуоттаах чааһыгар үп киириитин холобурдаан туран, Өлүөнэни туоруур тимир суол боппуруоһун үбүлээһин боппуруоһун көтөхтө.

 

Министр Валерий Жондоровка норуот депутаттара Александр Уаров, Елена Голомарева, Антонина Григорьева, Владимир Федоров, Александр Ноговицын бюджеты тыырыы сорох ыстатыйаларын чуолкайдастылар. Александр Уаров “АЛРОСА” АК биир акцията төһө сыанаҕа турарын, государственнай уонна муниципальнай тэрилтэлэргэ үбүлээһини былаанныырга бюджет саҥа нуормаларын оҥоруу саҕаланна дуо диэн ыйытта. Оттон Александр Ноговицын Индигиир өрүһүнэн таһаҕаһы таһыыга баар проблемалары туоратыы, 2014 сыл бюджетыгар коммунальнай ороскуоттары индексациялааһын көрүллүбэтэх буоллаҕына, бюджет тэрилтэлэрэ коммунальнай ороскуоттарын хайдах төлөһөллөрүн ыйыталаста.

 

Парламент экономическай, инвестиционнай, промышленнай политикаҕа, предпринимательствоҕа, туризмҥа, инфраструктураны сайыннарыыга сис кэмитиэтин председателэ Виктор Федоров республика Суолга фондатын үбүн тыырыы методикатын туһунан ыйытта. Наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, культураҕа, сонуннары киэҥник тарҕатар средстволарга сис кэмитиэтин председателэ Антонина Григорьева “Саха Республиката 2012 – 2016 сылларга научнай-техническэй уонна инновационнай сайдыыта” госпрограмма хос программалара тэҥэ суох үбүлэнэллэрин итиэннэ алын сүһүөх профессиональнай үөрэхтээһин үбүлээһинэ туох биричиинэнэн көрүллүбэтэхтэрин чуолкайдаста. Елена Голомарева Булуҥҥа Сииктээххэ ФАП саҥа дьиэтэ тоҕо аһылла илигин, Өлөөҥҥө үөрэнээччилэр аһылыктарыгар тоҕо проблема үөскээбитин ыйытта. Владимир Федоров “Якутия” авиакомпанияҕа республикаттан көмө үп бюджекка көрүллүбүтүн дуу, суоҕун дуу ыйытта. Дакылааттары дьүүллэһиигэ элбэх депутат кытынна.

 

Ил Түмэн Председателэ Александр Жирков 2014 – 2018 сылларга республика социальнай-экономическай сайдыытын барылын ырытыыга кэккэ этиилэрин иһитиннэрэн туран, нолуогу үрдэтиигэ үлэлиир наадатыгар тохтоото: «Нэһилиэнньэ үгүс үттү үлэ төлөбүрүн фондатын улаатыннарыыны нолуок базата ситэри хааччыйбатын билэр. Бюджет барылыгар үчүгэйдик толкуйдаммыт нолуок базатыгар ханнык хайысхалартан дохуот бигэтик киириэн сөбүн ырытар эрэйиллэр». Кини Правительство бюджет сүрүн көрдөрүүлэрин сөптөөх кээмэйдэрин ситиһэр миэрэлэри ылыныахтааҕын, олортон биирдэстэрэ – республика бюджетын докумуонугар нолуок киириитин кээмэйин улаатыннарыы буоларын бэлиэтээтэ. Нолуок киириитин дохуоттаах чааһын улаатыннарыыга Правительство уонна парламент бииргэ үлэлиэхтээхтэр, диэтэ спикер.

Ил Түмэн Председателэ ааспыт өттµгэр республикаҕа үлэлиир бөдөҥ промышленнай тэрилтэлэргэ нолуокка чэпчэтиилэр көрүллэллэрин аҕынна. Республика кинилэргэ уустук быһыыттан-майгыттан тахсалларыгар көмөлөһөр буоллаҕына, барыстарын үллэстиилэрин боппуруоһугар Правительство чуолкай позицияны тутуһарыгар спикер этии киллэрдэ.

 

Итинтэн салгыы Александр Жирков республикаҕа аутсорсины киллэрии проблематын ыйан туран, маны олоххо киллэриигэ тыа сирин олохтоохторун өйүүр сөптөөҕүн бэлиэтээтэ. «Аутсорсины тыа сиригэр, хоту эбэтэр куоракка киллэрии – атын атыттар. Аҕыйах нэһилиэнньэлээх нэһилиэктэргэ аутсорсины киллэрэр буоллахха, кинилэр ити системаҕа үлэлиир тэрилтэлэр туруктарыттан, үлэһиттэрин настырыанньаларыттан толору тутулуктаах буолан хаалыахтарын сөп», -- диэтэ спикер.

 

Оҕо саадтарын боппуруоһугар Аан дойдутааҕы Баан кредитынан 100 оҕо саадын тутуу туһунан быһаарыы ылыллыбытын санатан туран, Александр Жирков тутуллар объектар элбэхтэрин үрдүнэн, сорох нэһилиэнньэлээх пууннарга тутууну ыытыы сарбыллыбытын, ону сэргэ улуустарга оҕо оскуола иннинээҕи тэрилтэлэринэн хабыллыытын учуоттаан туран, объектары тэҥник үллэрии тутуһуллубатын ыйда. «Кэмитиэт Правительствоны кытта ити боппуруһу өссө төгүл көрүөхтэрин наада», -- диэтэ Ил Түмэн спикерэ.

 

Салгыы Александр Жирков «Сахам сирэ – ХХI үйэҕэ» үтүө дьыала хамсааһынынан ыытыллар тутуулары үбүлээһини хат көрөр наадатын ыйда. «2010 сыллааҕы биэрэпис быһыытынан республикаҕа 640 нэһилиэк баар. Онтон 240-нугар 150 киһилээх нэһилиэнньэлээх. Кинилэргэ таас дьиэлэри туппаккын. Онон «Үтүө дьыаланы» таһааран кэбиһэр буоллахпытына, быһа барыллаан нэһилиэнньэлээх пууннарбыт үс гыммыт биирдэригэр тутуу барбатыгар тиийэр», -- диэн Правительство бу иннигэр «Үтүө дьыалаҕа» көрүллүбүт үбүлээһини төттөрү киллэрэригэр эттэ.

Александр Жирков депутаттары уонна, чуолаан, кэмитиэттэр председателлэрин  бюджет боппуруостарын бэлэмнээһиҥҥэ актыыбынайдык кытталларыгар ыҥыран туран, бюджеты көрүү былаан быһыытынан баран иһэрин бэлиэтээтэ.