Санатан эттэххэ, 2012 сылтан Саха сирин историятын кырдьыктаах түгэннэрин, норуоттарын олохторун кэрэһилиир историческай сибидиэнньэлэри аан дойду музейдарыттан хомуйан сааһылааһын киэҥ хабааннаах үлэтин саҕалаан, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков XVII-с үйэттэн ыла ааспыт үйэ саҕаланыытыгар диэри араас суолунан аан дойду музейдарыгар тиксэн, тарҕанан көрдөрүүгэ турар Саха сирин төрүт олохтоох норуоттарын култуураларын уонна духуобунай нэһилиэстибэлэрин кэрэһилиир дириҥ историческай суолталаах эгэлгэ материальнай мал-сал, экспонаттар ханна хараллан сыталларын көрдөрөр сааһыламмыт каталогы чопчулаан оҥорууга үлэлиир хамыыһыйаны тэрийбитэ.

Сүбэ мунньах саҕаланыытыгар Александр Жирков “Аан дойду музейдарыгар XVII-XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай култууралара” диэн сааһыламмыт каталогы бэлэмнээһин бырайыагар үбүлээһини көрөр туһунан быйыл бэс ыйын 24 күнүгэр республика Бырабыыталыстыбатын уурааҕа тахсыбытын иһитиннэрдэ.

 

Сүбэ мунньах үлэтигэр республика федеративнай сыһыаннаһыыларга уонна тас сибээстэргэ министрин эбээһинэһин толорооччу Михаил Куликов, СР Наукаларын академиятын президенэ Игорь Колодезников, Ем.Ярославскай аатынан республикатааҕы музей директора Егор Шишигин, Национальнай художественнай музей директора Ася Габышева, АГИИК профессора Зинаида Иванова-Унарова, Гуманитарнай чинчийиигэ уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларыгар институт үлэһитэ Александра Татаринова уонна хамыыһыйа чилиэннэрэ кытыннылар. Кинилэр хамыыһыйа бэс ыйын 7 күнүгэр ылыммыт боротокуолун толорууга ыыппыт үлэлэрин түмүктэрин билиһиннэрдилэр.

 

Ол курдук Германия музейдарыгар үлэлиир бөлөх салайааччыта Ася Габышева быйыл бэс ыйын 10, от ыйын 11 күннэригэр Германия Берлин куоратын Этнографическай музейыгар доктор Зигмар Назер салайыытынан итиэннэ музей көрөөччүтэ Ласси Малярик көмөтүнэн Саха сирин норуоттарын төрүт олохтоох норуоттарын култуураларын уонна духуобунай нэһилиэстибэлэрин кэрэһилиир матырыйааллары булууга баран үлэлээн кэллэ. Музей араас испииһэктэринэн экспонаттары көрдөөһүнү сэргэ, булбут матырыйаалларын, экспонаттарын бэлиэтэнэн, хаартыскаҕа түһэрбиттэр. “Доктор Назер бастаан кэлбиппитигэр музейга Саха сиригэр сыһыаннаах барыта 724 экспонат баар диэбитэ, дьиҥэр, 524 эрэ баар эбит. Кини этэриннэн, үгүс экспонат Аҕа дойду улуу сэриитин кэнниттэн Россияҕа таһаарыллыбыт”, -- диэтэ Ася Габышева . Ити музейга сылгы тэрилиттэн, туттар малтан-салтан саҕалаан таҥаска-сапка диэри араас эскпонат баар.

Александр Жирков бу музейга баран үлэлээһин түмүктэрин истэн баран, ити булуллубут экспонаттар тустарынан сибидиэнньэлэри сиһилии суруйан киллэрэр үлэлэрин салгыылларыгар Национальнай художественнай музей директорыгар сорудах биэрдэ. Республика федеративнай сыһыаннаһыыларга уонна тас сибээстэргэ министрин эбээһинэһин толорооччу Михаил Куликов Саха сириттэн Гамбург куоратын Этнографическай музейын итиэннэ Германия, Великобритания музейдарын фондаларыгар баран үлэлиири көҥүллэтиигэ, сааһыламмыт каталогу бэлэмнээн таһаарыыга музейдар салалталарын уонна  ити дойдуларга Россия Посольстволарын кытта официальнай Сөбүлэһиилэри түһэрсиигэ кэпсэтиилэри ыытыыга туох ситиһии баарын билиһиннэрдэ.

 

АХШ музейдарыгар үлэлиир бөлөх салайааччыта, профессор Зинаида Иванова-Унарова 2014 сыл алтынньы ыйга Америкатааҕы естественнэй история музейыгар (АМЕИ)  баран үлэлээһин былаанын оҥорбутун билиһиннэрдэ. Итини сэргэ профессор Нью-Йорк куоракка АМЕИ уонна Вашингтоҥҥа Смитсон музейдарын фондаларыттан булуллубут Саха сирин норуоттарын историяларын, култуураларын кэрэһилиир предметтэр тустарынан сибидиэнньэлэри сурукка-бичиккэ киллэрии сааһыламмыт каталог бастакы томугар АХШ музейдарын коллекцияларын матырыйаалларын бэлэмнээн таһаарыыны былааннааһын хаамыытын туһунан иһитиннэрдэ.

Үлэлиир бөлөх салайааччыта этэринэн, АМЕИ үлэһиттэрэ алтынньыттан саҕалаан үлэлиири ордороллор, онон ити кэмҥэ барар табыгастаах. Саха сириттэн ити музейга экспонат быһыытынан көрдөрүүгэ турар малы-салы хаартыскаҕа түһэриини сиһилии суруллубут сибидиэнньэлэринэн ситэрэн биэрэр улахан үлэни толорор эрэйиллэр. Тоҕо диэтэххэ, музейга оннук сибидиэнньэлэр толоруллубатахтар. Онон Зинаида Иванова-Унарова бэлиэтииринэн, ити үлэни толоруу элбэх бириэмэни ылыаҕа.

 

Санатан эттэххэ, быйыл ыам ыйыгар Александр Жирков Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев дьаһалынан Россия делегациятын састаабыгар киирэн, Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин (ООН) төрүт олохтоох норуоттар боппуруостарыгар Бастайааннай форумун XIII сессиятын үлэтигэр АХШ-ка баран кыттыбыта. Онно Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков  ХНТ төрүт олохтоох норуоттар боппуруостарыгар Бастайааннай форумун салайааччыта Чандра Ройу кытта Саха сирин ити каталогун бэлэмнээһини ХНТ эгидатыгар ылар гына кэпсэтиилэри ыыппыта.

Гуманитарнай чинчийиигэ уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларыгар институт үлэһитэ Александра Татаринова Гарвард университетыгар музыка аан дойдутааҕы музейын  архыыбыгар этномузыковед Э.Е.Алексеев саха фольклоругар хомуйбут матырыйаалларын булууга уонна олору сааһылаан, бу оҥоһуллаары бэлэмнэнэр  каталокка киллэрэр туһугар ити архыыпка быйыл күһүн баран үлэлээһин былаанын билиһиннэрдэ. Манна даҕатан эттэххэ, бу хайысхаҕа Александр Жирков билигин Бостон куоракка олорор этномузыковед Эдуард Алексеев ааспыт үйэ 50-70 сылларыгар Саха сирин үгүс улуустарынан сылдьан хомуйбут саха фольклорун уһулуччулаах матырыйаалларын этномузыковед бэйэтэ баарына көрөн-истэн,  салайсан, ити сүүнэ нэһилиэстибэ сааһыланан, каталокка киирэригэр үлэ ыыттара сылдьар. 

Игорь Колодезников “Саха сирин историята” научнай-чинчийэр үлэлэри толорууга судаарыстыбаннай сорудах иһинэн “Аан дойду музейдарыгар XVII-XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай култууралара” диэн сааһыламмыт каталогы бэлэмнээһин бырайыагар үбүлээһини көрөр Бырабыыталыстыба уурааҕынан бу бырайыагы үбүлээһин сметатын  билиһиннэрдэ. Ити туһунан этэригэр, Игорь Колодезников үбүлээһини аттарыыга сааһыламмыт каталогы бэлэмнээһин үлэлэрин ыытыы былаанын өссө чопчулаан биэрэр наадатын ыйда. 

 

Егор Шишигин аан дойду музейдарын таһынан, Санкт-Петербурга баар Российскай Этнографическай музейга, Новосибирскайга, Иркутскайга, Хабаровскайга, Владивостокка баар музейдарга чинчийэр-көрдүүр үлэлэри ыытар эрэйиллэрин бэлиэтээтэ.

 

Александр Жирков аан дойду музейдарыгар Саха сириттэн XVII-XX үйэ саҕаланыытыгар барбыт матырыйаалар экспонат быһыытынан ханна харалла сыталларын көрдөөн булууга ордук болҕомтону, атыҥҥа аралдьыйбакка (бириэмэни харыстаан), республика билиҥҥи кыраныыссатын иһигэр олорор төрүт норуоттар историяларыгар сыһыаннааҕы хомуйан, испииһэктээн, сибидиэнньэлэрин сурукка-бичиккэ киллэриигэ үлэлиир наадатын бэлиэтээтэ. Бүгүн ылыллыбыт уураахтары толорууну хонтуруоллааһыҥҥа: “Үлэлиир хамыыһыйа аныгыскы мунньаҕа балаҕан ыйыгар буолуоҕа” , -- диэн Александр Жирков сүбэ мунньах үлэтин түмүктээтэ.