Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ биллэриллибит Олоҥхо 10 сылын бэлэмнээһиҥҥэ, ыытыыга аналлаах тэрийэр национальнай кэмитиэт мунньаҕа ыытылынна. Мунньаҕы Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков салайан ыытта.

 

Ыстатыйам киириитигэр тимир культуратын мээнэ ахтыбатаҕым. Ол курдук, мунньах үөрүүлээх сонунтан саҕаланна. Тимир ууспут Николай Потапов Москваҕа буолбут үгэс буолбут “Клинок-2012” быыстапкаҕа “Уус-уран киэргэтии” номинация кыайыылааҕынан буолбутун туһунан Александр Николаевич мустубут дьоҥҥо иһитиннэрдэ.

 

Кэлиҥҥи кэмҥэ төрүт культурабыт бу улахан салаатыгар болҕомто ууруллан эрэрин бэлиэтиибин. Быйылгы сыл саҕаланыытыгар өрөспүүбүлүкэбит Президенэ Егор Борисов анаан-минээн тимир уустарын кытары көрсөн сүбэ мунньах ыыппыта. Манна айылҕаттан айдарыылаах уустарбытын өйүүр туһунан боротокуолунан быһаарыылар ылыллыбыттара. Уустарга Грант олохтуур туһунан өрөспүүбүлүкэбит Президенин Ыйааҕа тахсыбыта.

 

Биллэрин курдук, өрөспүү-бүлүкэбитигэр тимири уһаарааччылар уонна уустар ассоциациялара тэриллибитэ. Үөрэх министерствота ити ассоциацияны уонна муниципальнай тэриллиилэри кытары бииргэ үлэлэһэн, “Уус оскуолаларын” аһарга ылсаллар. Манна, биллэн турар, дьиэ-уот, оборудование уонна штат боппуруостара күөрэйэн тахсаллар. Түөрт уон үс оскуола мастарыскыайдарын оборудованиенан хааччыйыыга быйылгы сылга 5 мөл. солк. көрүллүбүт. Бу үп кыра диэн мунньахха бэлиэтээтилэр.

 

Биллэрин курдук, Таатта Баайаҕатыгар Мандар Уус уһуйаана оҕолорбутун, ыччаттарбытын өбүгэлэрбит төрүт үгэстэригэр үөрэтэр уопута баар. Тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков улуустарга биирдии “Уус оскуолаларын” аһыахха уонна оскуолалар улуустарга тэриллэр уустар кииннэрин кытары ситимнээх буолуохтаахтар диэн бэлиэтээтэ.

 

Тимир культуратын ыччаттарбыт билиэхтээхтэрэ-көрүөхтээхтэрэ кимиэхэ баҕарар өйдөнөр.

 

 

Биллэрин курдук, үгэс буолбут Олоҥхо ыһыаҕа быйыл күөх Ньурбаҕа ыытыллар. Урут-уруккуттан ньурбалар оһуокайдьыттарынан аатырыахтарын аатыраллар. Кинилэр көҕүлээһиннэринэн Олоҥхо ыһыаҕар оһуокайга Россия Гиннеһин рекорда олохтонуохтаах. Манна оһуокай төһө уһуннук этиллибитэ учуоттаныаҕа. Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕын биир сүрүн уратытынан бу буолуоҕа.

 

Оттон Туймаада ыһыаҕар оһуокайбытын аан дойдутааҕы Гиннес рекордугар киллэрии сыала-соруга турар. Кытайга 10 тыһыынча киһи дракон үҥкүүтүн үҥкүүлээннэр Гиннес рекордун олохтоон тураллар. Биһиги итини куоһарыахпыт дуо? Бу боппуруостарынан культура уонна духуобунай сайдыы, тас сибээс министерстволара дьарыктана сылдьаллар.

 

Мунньахха бу боппуруостарга иһитиннэриини правительство бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Феодосия Габышева оҥордо.

 

 

Тэрийэр кэмитиэт мунньаҕар көрүллүбүт боппуруостартан биир сүрүн суолталаахтарынан олоҥхону үйэтитии, архивациялааһын боппуруоһа буолла.

 

Культура министрэ Андрей Борисов экспедициялар хомуйбут матырыйааллара Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр баар Олоҥхо киинигэр харайыллалларын туһунан бэлиэтээтэ.

 

20-с, 30-с сылларга илиинэн суруллубут олоҥхо матырыйааллара илдьирэйэннэр сүтэр-оһор кутталлаахтарын туһунан М.К.Аммосов аатынан ХИФУ проректора Анатолий Алексеев эттэ. Маны таһынан харандааһынан уонна чэрэниилэнэн суруллубут матырыйааллар суруктара-бичиктэрэ көстүбэт буолан эрэллэрин туһунан бэлиэтээтэ. Латинскай буукубаттан кириллицаҕа көһөрүүгэ, реставрацияҕа үгүс үлэ барара наадатын ыйда. Ол кэнниттэн аныгы технологиянан үйэтитии барыахтаах. Анатолий Алексеев манна государственнай бюджекка туспа өрөспүүбүлүкэтээҕи анал программа ылыллара наадалааҕын туһунан бэлиэтээтэ.

 

Ити улахан проблема мунньахха көрүллэр биир сүрүн боппуруоһунан буолла. Олоҥхобутун быыһааһыҥҥа улахан үлэ барара күүтүллэр. “Чопчу ханнык олоҥхолорбутун сыыппаранан вариаҥҥа киллэрэрбитин быһаарыахтаахпыт”, - диэн ХИФУ фольклорга кафедратын сэбиэдиссэйэ Василий Илларионов эттэ.

 

Ол эрээри бу хайысхаҕа олох үлэ барбат буолбатах. Сүүс уон алта олоҥхо уонна фольклор матырыйааллара сыыппараҕа түһэриллэн, дискэнэн национальнай архыыпка бэриллибиттэр. Чугастааҕы кэмҥэ отут матырыйаал дискэҕэ түһэриллиэхтээх.

 

Александр Жирков: “Олоҥхону үйэтитиигэ улахан суолталаах үлэ бара турар. Ити үлэни тохтотуо суохтаахпыт. Билигин архыыпка баар фольклор, этнография, о.д.а. матырыйаалларын бука барыларын туһаҕа таһаарар туһунан боппуруос турар. Бу государственнай суолталаах боппуруос. Урукку чинчийээччилэр кэлэр көлүөнэ туһаннын диэн суруйдахтара. Ону сүтэрэн-симэлитэн кэбиһэрбит хайдах даҕаны табыллыбат. Бу боппуруоска оробуочай хамыыһыйата тэрийиэххэ. Бу хамыыһыйа төһө үлэ барыахтааҕын, объемун быһаарыахтаах. Хас да сыллаах сыаллаах-соруктаах үлэ барыахтаах”, - диэн эттэ.

 

Мунньахха Олоҥхо театрыгар матырыйаалынан көмө оҥоруохха диэн этии киирдэ. Кырдьык, матырыйаал архыыпка сыппакка, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалыахтаах.

 

 

Ааспыт тэрийэр кэмитиэт мунньаҕар сылы эргиччи үлэлиир олоҥхо лааҕырдарын аһан үлэлэтэр туһунан кэпсэтии барбыта. Бу боппуруоска иһитиннэриини үөрэх министрин солбуйааччы Евдокия Никифорова оҥордо.

 

Ол курдук, өрөспүү-бүлүкэбитигэр 86 олоҥхону үөрэтиинэн дьарыктанар оскуола баар эбит. Оттон сылы эргиччи үлэлиир олоҥхо лааҕыра буолар кыахтаах үс: Сунтаар улууһун Күүкэй, Таатта улууһун Тыараһа, Үөһээ Дьааҥы улууһун Эҥэ тирэх оскуолалара баалларын министри солбуйааччы бэлиэтээтэ. Ити оскуолалар өр сыллар усталара героическай эпоспытын оҕолорго үөрэтиигэ баай уопуту мунньуммуттарын туһунан кини эттэ.

 

Тирэх оскуола буоларга тардыһар, дьулуһар тоҕус оскуола баар эбит. Манна үгүс быһаарылла илик боппуруостар бааллара көһүннэ. Холобур, атын сирдэртэн оҕолору аҕалан үөрэтиигэ.

 

 

Оҕолорбутугар, кэнэҕэски кэскиллэрбитигэр олоҥхону үөрэттэхпитинэ, эттэригэр-хааннарыгар иҥэрдэхпитинэ, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ салҕаан истэхпитинэ эрэ, эпоспытын үйэтитэбит диир кыахтаахпыт. Мунньахха бу боппуруос тумнуллубата.

 

Олоҥхо педагогикатын баана диэн тэриллибит. Манна 19 улуустан 100 оҕо сада киирбит. Биллэрин курдук, героическай эпоспыт персонажтарыгар олоҕуран, өрөспүүбүлүкэтээҕи куукулалар таҥастарын оҥоруу куонкуруһа үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыта. Бу куонкурус түмүгүнэн олоҥхо геройдарынан куукулалар комплектара бэлэмнэнэн оҕо садтарынан түҥэтиллибитэ.

 

Дириҥник, ситимнээхтик толкуйдаммыт куонкурус туһата уонна түмүгэ улахан буолааччы. Аны бу куонкурус түмүгүнэн “Куукула уонна оҕо таҥаһа” диэн каталог бэлэмнэммитэ. Ити каталог кырачааннарбытын олоҥхоҕо уһуйарбытыгар улахан туһаны аҕалыа дии саныыбын.

 

Куонкурустан өссө санаа үөскээн билигин олоҥхонон оҕону сайыннарар оонньуулары уонна оонньуурдары олоххо киллэриигэ үлэ барар. Манна “Олоҥхо — оҕо оонньуур эйгэтигэр” бырайыак үлэлээбит. Бу бырайыак түмүгүнэн пособие оҥоһуллубут. Этэргэ дылы, ылсан үлэлээтэххэ, саҥаттан-саҥа санаалар үөскүүллэрэ мантан көстөн кэлэр.

 

 

Мунньахха өрөспүүбүлүкэбит Президенин көҕүлээһининэн тыа сирин культуратын реформалааһын боппуруоһа эмиэ көрүлүннэ. Ол курдук, элбэх функцияны толорор культура комплекстарын ситимнэрэ тэриллиэхтээх. Үчүгэй үлэлээхтэргэ эбии үп көрүллэрэ күүтүллэр.

 

Вице-спикер Александр Жирков бу боппуруоска парламент истиитэ буолуо диэн бэлиэтээтэ.