Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай депутата, Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Уаров 2012 сыл алтынньы 28 күнүгэр РФ ФС Государственнай Думатын экономическай политикаҕа, инновационнай сайдыыга уонна предпринимательствоҕа кэмитиэтин иһинэн сөбүгэр сыаналаах дьиэҕэ Экспертнэй совет сүбэ мунньаҕар кытынна.
 
Иркутскай куоракка буолбут сүбэ мунньахха Государственнай Дума, Иркутскай уобалас Сокуону оҥорор мунньаҕын депутаттара, Иркутскай уобалас Правительствотын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Максим Безрядин, «Иркутскайдааҕы Промстройпроект» ААУо генеральнай директора Анатолий Заиграев уо.д.а. кыттыыны ыллылар. «Иркутскай регионнааҕы дьиэ-уот агентствота» ААУо генеральнай директора, сөбүгэр сыаналаах дьиэҕэ совет салайааччыта, Иркутскай олохтооҕо Владимир Щербаков бэрэссэдээтэллээтэ.
 
Госдума экономическай политикаҕа, инновационнай сайдыыга уонна предпринимательствоҕа кэмитиэтин иһинэн сөбүгэр сыаналаах дьиэҕэ Экспертнэй совет дьиэ кредитин эйгэтигэр государстваннай дьаһаллары ылыныыга этиилэри бэлэмниир уонна оҥорор сыалтан тэриллэр.
 
Совет сүрүн соруктара – дьиэ тутуутун, дьиэҕэ ипотека кредитин сайыннарыы эйгэтигэр сокуоннары тупсарыы, бу эйгэҕэ рынок кыттыылаахтара биир тускулу тутуһууларын ситиһии, гражданнар тутууга өлүүлэһэн кытталларыгар халбархай, кутталлаах өрүттэри кыччатыы сүнньүнэн этиилэри бэлэмнээһин, ону тэҥэ тутулла турар дьиэни атыылаһыы куттала суох схемаларын оҥоруу.
 
Экспертнэй совет үлэтэ государственнай былаас толорор уорганнара, политическай партиялар, баан секторын, үрдүкү оскуола, тутуу комплексын уонна уопсастыбаннай холбоһуктар бэрэстэбиитэллэрэ хардарыта дьайсыыларын хааччыйарга туһаайыллар.
 
Александр Уаровы Экспертнэй совет үлэтигэр чилиэн быһыытынан кыттарыгар РФ Государственнай Думатын депутата, совет хос бэрэссэдээтэлэ Игорь Игошин ыҥырбыта.
 
Депутат бүгүҥҥү күҥҥэ РФ гражданнарын сөбүгэр сыаналаах уонна тупсаҕай дьиэнэн хааччыйыы уонна дьиэ-уот коммунальнай өҥөтүн хаачыстыбатын тупсарыы дьаһалларын туһунан РФ Президенин 2012 сыл ыам ыйын 12 күнүнээҕи ыйааҕа баарын, ону тэҥэ сөбүгэр сыаналаах дьиэ туһунан туспа правительство программата үлэлиирин санатан эттэ.  
 
 «Бу маннык дойду салалтатын быһаарыыларыгар олоҕуран экономкылаастаах дьиэлэри тутарга сир учаастагын босхо биэрии бэрээдэгэ оҥоһуллар, гражданнар тустаах категорияларыгар ипотека кредитин ыларга анал усулуобуйа тэриллэр, сөптөөх инфраструктура оҥоһуллара мэктиэлэнэр уо.д.а», - диэтэ Александр Уаров.
 
Олорор дьиэ сөбүгэр сыаналаах буолуута – бу орто дохуоттаах дьиэ кэргэн саҥа квартираны атыылаһарыгар кыаҕы биэрэр диэн бэлиэтээтэ Ил Түмэн депутата. «Биллэн турар, маныаха тутуһуллар сыанабыл атын-атын. Ким эрэ бэртээхэй коттедж ылынар кыахтаах, оттон ким эрэ – биир хостоох квартираны. Бастатан туран, орто дохуоттаах үлэһит киһи дьиэ ылынар кыахтаныахтаах. Билигин ипотека кредитин нэһилиэнньэ 10-13 бырыһыаҥҥа ылар кыахтаах. РФ Правительствота дьиэни атыылаһар кыах орто дохуоттаах дьиэ кэргэҥҥэ тоҕоостоох, кыаллымтыа буолуутун ситиһэр соругу туруорбута. Оттон ис дьиҥэр кирдэххэ, дьиэ кэргэн кыччаабыта 30 бырыһыана эрэ орто уонна онтон үөһэ дохуоттаахтарга киирсэр. Бу ыаллар дьиэҕэ олус наадыйаллар. Араас социологическай ыйытыктар уонна чинчийиилэр көрдөрүүлэринэн, быһа холоон дьиэ кэргэн 70 бырыһыана олорор усулуобуйатын тупсарыан баҕарар», - диэтэ Ил Түмэн бюджекка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ.
 
Ону сэргэ кини сөбүгэр сыаналаах дьиэни социальнай дьиэни кытта бутуйар табыллыбатын бэлиэтээтэ. Сөбүгэр сыаналаах дьиэни ыал бэйэтин уонна иэс ылбыт үбүгэр атыылаһар, онуоха государство көмөлөһүөн сөп. Социальнай дьиэ государство эбэһээтэлистибэтинэн туһанар тустаах гражданнар категорияларыгар – бэтэрээннэргэ, сэрии кыттыылаахтарын огдооболоругар, инбэлииттэргэ социальнай наймылаһыы усулуобуйатыгар бэриллэр (бас билиигэ буолбатах).
Тоҕоостоох дьиэнэн үс киһилээх орто дохуоттаах дьиэ кэргэн бүгүҥҥү ставканан 15 сыллаах ипотека кредитин көмөтүнэн, бастакы усунуос быһыытынан 30 бырыһыанын бэйэтин харчытынан төлөөн туран, атыылаһыан сөптөөх дьиэтэ (54 кв. м) ааҕыллыахтаах. Онуоха ыйдааҕы төлөбүр кээмэйэ дьиэ кэргэн дохуотун 30 бырыһыаныттан улахан буолуо суохтаах диэн бэлиэтээн эттэ Александр Уаров.
 
«Холобур, дьиэ кэргэн ыйдааҕы орто дохуота 30 000 солкуобайга тэҥнэһэр. Ипотека усулуобуйата маннык: сыллааҕыта 11%-наах кредити 15 сылга биэрии. Ипотека кредитин ыйдааҕы төлөбүрэ дохуот 30%-гар тэҥнэһэр, ол эбэтэр 9 000 солкуобай; кредит суумата быһа холоон 790 000 солкуобай уонна квартира сыаната 1 150 000 солкуобай курдук буолар. Биир квадратнай метр сыаната 21 000 солкуобай буолан тахсар. Быһа холоон аахтахха, квартира сыанатын сөбүгэр таһыма үс киһилээх дьиэ кэргэн сыллааҕы дохуотун 3,3 тэҥнэһэр, - диэтэ депутат.
 
Кини этэринэн, Россияҕа дьиэ хамаҕатык барыытын көҕүлүүр үлэ сүрүн тускулунан квадратнай метр хас сыаната орто дохуоттаах нэһилиэнньэҕэ тоҕоостооҕун, кыалларын көрдөрөр регионнааҕы сыана таһыма буолуохтаах.
 
Маннык критерийгэ тирэҕирдэххэ, диир Александр Уаров, чопчу региоҥҥа уонна муниципалитекка төлүүр кыахтаах дьон дьиэҕэ наадыйар дьиҥ хабааннарын быһаарар, былаас туһааннаах уорганнарын уонна тэрилтэлэр үлэлэрин кэриҥин – кытаанахтык хонтуруолланан ситиһиллэр уонна көдьүүстэрин сыаналыыр биир сүрүн өрүтүнэн буолар кэриҥи олохтуур ыарахана суох.
 
Бу маннык сыһыан административнай рентаны лаппа кыччатыа этэ. Онуоха эбии государство бэйэтин өттүттэн сир учаастагын дэлэйдик биэриэх, инфраструктураны сайыннарыах уонна кредит үбүнэн өйүөх тустаах, диир Александр Уаров.
 
«Олорор дьиэ – бу чопчу табаар, буолаары буолан, бастакы суолталаах табаар. Онон бу табаар сыаната нэһилиэнньэ дохуотугар ситимнээбэккэ эрэ көрүллүө суохтаах. Икки кэриҥтэн: тустаах сиргэ-уокка дьиэ кэргэн орто дохуотун кээмэйиттэн уонна ипотека ставкатын олохтоммут кээмэйиттэн – ааҕан таһааран «кыаллар, сөбүгэр сыана таһыма» диэн өйдөбүлү киллэриэххэ наада. Мэлдьи буоларын курдук, бу кэриҥнэри бэйэ бэйэлэрин кытта ситимнээбэккэ, тус-туспа көрөллөр. Сөбүгэр сыана таһымын орто дохуоттаах дьиэ кэргэн күннээҕи ставканан ипотека кредитин ылан, 30 % бастакы усунуоһун төлөөн уонна инникитин ый аайы ипотека кредитигэр дохуотун 30%-тан аһарбат төлөбүрү төлөөн, атыылаһар кыахтаах дьиэтин сыанатын быһыытынан быһаарыахха», - диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ депутат.
 
Кини этэринэн, өссө биир улахан проблема баар. Тутууну бу тутууга өлүүлээх дьон суотугар үбүлээһин практиката – быһаччы социальнай эстиигэ тиэрдэр суол. 2004 сыллаахха ылыллыбыт «Элбэх квартиралаах дьиэлэргэ өлүүлэһии туһунан» федеральнай сокуон туһанааччылар бырааптарын көмүскүүр сокуон буолуохтаах этэ. Ол эрээри бу сокуон ситэтэ суоҕун олох көрдөрдө.
 
 «Бастакытынан, бүгүҥҥү күҥҥэ үгүс тутааччы бу этиллибит сокуонунан көрүллүбэтэх схемалары туттар. Иккиһинэн, тутууга өлүүлэспит кыттааччы өлүүлэһии дуогабарын түһэрсэригэр даҕаны, ону Росреестргэ регистрациялатарыгар даҕаны тутааччы чиэһинэйэ суох сыһыаныттан харысхала суох. Өлүүлэһэр киһи, быраабыла быһыытынан, тутуу бүтэ илигинэ квартира сыанатын толору төлүөхтээх», - диэтэ Александр Уаров.
 
Бу барыта туһанааччыга кэккэ проблеманы үөскэтэр. Бастакытынан, тутааччы сууманы барытын ылбыт буолан тутуу хаачыстыбатыгар кыһаллыбат уонна болдьоҕун тутуспат. Туһанааччы хаачыстыбата суох дьиэни, эбиитин болдьоҕуттан хойутаан ылан баран, хайдах даҕаны тутааччыга хотутуулаахтык дьайар финансовай төһүү күүһэ-кыаҕа суох. Өлүүлээх дьоҥҥо баһыйар үгүстэригэр бэйэлэрин бырааптарын суутунан көмүскэнии, уустук уонна уһун процедура буолан, кыаллыбат. Биир үксүн сүүйтэрбит өлүүлээх дьон туһугар ылыллыбыт суут уурааҕа толоруллубат.
 
«Өссө биир маннык проблема баар: тутууга проблема үөскээтэҕинэ тутааччы моҥкуруут барарыгар сокуон кыах биэрэр. Маннык түбэлтэҕэ тутууга өлүүлэспит киһи дьиэтин ылбат, ону ааһан кредит биэрбит бааныгар иэстээх хаалар. Ол түмүгэ биллэр – дьиэ ылар кыаҕыттан маппыт киһи утарыласпытынан уонна былаастан эбэһээтилистибэлэрин толоруутун ирдэспитинэн барар. Онуоха, үксүгэр буоларын курдук: «Барыта сокуонунан оҥоһуллубута» эбэтэр «дуогабар түһэрсибит тутааччыгытын үчүгэйдик көрөн талбатаххыт», - диэн биир тэҥ хоруй өлүүлэспит дьону астыннарбат», - диир Александр Уаров.
 
Кини Иркутскайга буолбут сүбэ мунньахха РФ субъектарын сирдэригэр-уоттарыгар дьиэ тутуутун сайыннарыы боппуруостара дьүүлэһиллибиттэрин, бу эйгэҕэ үөскээбит быһыыны-майгыны тупсарарга тустаах этиилэр ылыллыбыттарын кэпсээтэ.
 
 «Мин Иркутскайга икки сыллааҕыта сылдьыбытм. Оччолорго тутуу тэтимэ суох, көстүүлээх кыраһыабай дьиэ аҕыйах, куораты тупсарыы үлэтэ бытаан этэ. Ол туһунан мин уобалас оччотооҕу салалтатыгар аһаҕастык эппитим. Оттон билигин Владимир Александрович Щербаков салалтатынан ипотеканан тутуу уонна тоҕоостоох дьиэ программатынан бэртээхэй коттеджтар тутуллан туспа бөһүөлэктэр үөскээбиттэр», - диир Александр Уаров.
 
Ил Түмэн пресс-сулууспата