Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтин көһө сылдьар мунньаҕа Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр буолла. Улууска тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэлэр салайааччылара, үлэһиттэрэ хото муһуннулар. Ил Түмэн кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Федосеевич Наумов Арассыыйаҕа да, Саха да сиригэр да ылыллар тыа хаһаайыстыбатыгар туһуламмыт сокуоннарга, ити сокуоннар олоххо киириилэригэр сыһыаннаан эттэ уонна мустубут дьон бу салааҕа үгүстүк үөскүүр уонна баар кыһалҕалар тустарынан санааларын аһаҕастык үллэстэллэригэр ыҥырда.

Сис кэмитиэт чилиэннэрэ, депутаттар Г.М.Артемьев, Е.Х.Голомарева, С.С.Иванов, А.В.Крылов, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы А.В.Афанасьева, үп миниистирин солбуйааччы Т.М.Осипова, уо.д.а. мунньахха кытыннылар.   

Мэҥэ-Хаҥалас сүөһүнү, сылгыны, сибиинньэни, көтөрү иитэн, оҕуруот үүннэрэн, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын өлгөмнүк оҥорон таһаарар биир бөдөҥ уонна кырата суох кыамталаах улуус буолара саарбахтаммат. Ол да иһин, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын сүрүннүүр управление начальнигын Иван Аргунов тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын улууска бэриллибит боломуочуйалара Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар олоххо хайдах туһаныллыбыттарын, бородууксуйаны оҥорон таһаарыы, батарыы көрдөрүүтүн, сүөһү, сылгы, о.д.а. ахсаанын туһунан сүрүн иһитиннэриитэ болҕомто үөһүгэр буолла. Тыа хаһаайыстыбатын өйүүргэ сорох судаарыстыбаннай боломуочуйалар улууска бэриллибиттэрин бары да истэ, билэ сылдьабыт. Кистэл буолбатах, сорох улуустар баһылыктара бу сүктэриллибит эбээһинэһи толорууга бэлэмэ суох буолан биэрбиттэрин, ити түмүгэр сыл бүтүүтэ өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһү ахсаана биллэ аччаабытын Президент бэйэтин анал этиитигэр ордук чиҥэтэн этэн турардаах.

 

«Сүөһүнү көрөөччү сааһырда, кэккэ төрүөттэринэн хаһаайыстыба аҕыйыыр»

 Ити курдук, халыйа түһүү кэнниттэн Мэҥэ-Хаҥалас улууһун тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начальнига Иван Аргунов эппитигэр эргилиннэххэ, 2013 тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан сүөһү төбөтүн ахсаанын элбэтиигэ туһуламмыт былаан 103, сылгыга — 99, сибиинньэҕэ — 109, көтөргө — 74 бырыһыан туолбут. Ити курдук өрө тахсыылаах үлэ түмүгэр хортуоппуйу үүннэриигэ, элбэх сыллаах оту, оҕуруот аһын үүннэриигэ, килиэби уонна бурдук аһы астааһыҥҥа, үүтү, эти, сымыыты дэлэтиигэ былааны аһара куоһарыы баара бэлиэтэнэр.

Төһө да торумнаммыт былаан туолбутун, аһара барбытын иһин, И.Аргунов этэринэн, кэтэх хаһаайыстыба биллэ аччаабыт. «Бааһынай хаһаайыстыбалары ылан көрөр буоллахха, хаһаайыстыбалар сайдыы диэки былааннаахтык үлэлээбэккэ, хара тэриллиэхтэриттэн хайдах туруктаахтарай да, оннук үлэлиир хаһаайыстыбалар, ону таһынан бааһынайтан кэтэххэ көспүт хаһаайыстыбалар аҕыйаҕа суохтар. Улууска 300 кэриҥэ бааһынай хаһаайыстыба баарыттан, аҥаара эрэ кэриэтэ өрө тахсыылаахтык үлэлииллэр диэн аһаҕастык этиэххэ наада. 

 Сүөһү, сылгы иитэр дьон сааһырыылара, ону тэҥэ индивидуальнай предпринимателлэргэ (бааһынай хаһаайыстыбаларга) пенсионнай нолуок икки бүк үрдээһинэ улуус үрдүнэн 82 «чааһынай предприниматель» диэн анал туруктаах бааһынай хаһаайыстыба үлэтин тохтотуутун сүрүн төрүөтүнэн буолла. Сылга кинилэр 36 тыһ. солк. нолуок быһыытынан төлүөхтээхтэр», — диир кини.

Төһө да ити курдук бөрүкүтэ суох быһыы-майгы сатыылаабытын да иһин, сүөһү, сылгы, көтөр этин оҥорон таһаарыы былаана 110, үүт былаана 101 бырыһыан туолбут.                 

«Јрөспүүбүлүкэ президенэ сүөһүнү, сылгыны, о.д.а иитиини өйүүр боломуочуйаны чопчу нэһилиэк таһымыгар биэриэҕиҥ» диэбитин биһирии иһиттибит. Улуус бюджеты ылынарын саҕана тыа сирин сайыннарыы бырагырааматын ылыммыппыт». Итини таһынан тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министиэристибэтин кытта хардарыта сөбүлэһии түһэрсиллибит. Ити сөбүлэһиигэ ыйыллыбытынан, сүөһүнү иитиини сайыннарыыга 22 мөл. 940 тыһ., ол иһигэр ийэ сүөһү ахсаанын аччаппат туһугар 57 мөл. 936 тыһ., переработкаҕа 164 мөл. 178, сибиинньэни иитиигэ 825 тыһ. солк., сылгыны үөрдээн иитиигэ 6 мөл 621 тыһ. солк., булт хаһаайыстыбатыгар 29 тыһ. солк. анаммыт. «Тыа хаһаайыстыбатын сорох боломуочуйаларын улууска биэрии дьаһалынан ити боломуочуйалары олоххо туһаныыга уопсайа 249 мөл. 750 тыһ. солк. тыырыллыбыта. Ити үп-харчы барыта кэриэтэ аналынан ороскуоттанна. Ол эрээри ийэ сүөһү ахсаанын аччаппат туһугар анаан бэриллибит 2 мөл. 472 тыһ. солк. ситэри туһаныллыбата», — диир Иван Дмитриевич.

Салгыы кини үүнээйини, туораахтаах култуураны үүннэрии, ыһыы, оттооһун, искусственнай буоһатыы, оборудование атыылаһыы курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар улахан суолталаах боппуруостарга киэҥник тохтоото.

 

Былаан туолуута — үбү-харчыны көдьүүстээхтик туһаныы

Тылы ылбыт тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Анастасия Афанасьева ааспыт 2012 сылга тыа хаһаайыстыбатын, тыа сирин сайдыыларыгар туһаайыллыбыт сөптөөх дьаһаллар тахсыбыттарын, Арассыыйа таһымыгар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга 2020 сылга диэри үлэлиир иккис бырагыраама ылыллыбытын, бу бырагыраама ис хоһоонун сиһилии сырдатта. 2020 сылга диэри бу 62 индикаторга тирэҕирэн, өрөспүүбүлүкэ ылыммыт эбэһээтэлистибэлэригэр кини тохтоото. «Киинтэн кэлэр үп-харчы ити индикатордары толорууттан быһаччы улаханнык тутулуктанар», - диэтэ кини. 2012 сылтан ыла өрөспүүбүлүкэ аан бастакынан бюджетын бырагыраамалаах-тус сыаллаах методынан көмүскээбитин бары да билэбит. Анастасия Васильевна этэринэн, өрөспүүбүлүкэ 37 бырагырааманы көмүскээбит, онтон биирэ тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах. Тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт 12 хос бырагыраамаҕа олоҕуран сыл аайы аналлаах уураахтарынан параметрдар бигэргэнэллэрин, ити параметрдар хас биирдии улууска былаан быһыытынан тиийэллэрин кини ойуччу тутан эттэ. «Ити параметрдар, ол эбэтэр былаан аһара үрдүгүн туһунан дьон-сэргэ этэрэ оруннаах. Чахчыта да оннук. Ити параметрдар чопчуламмыт статистика дааннайдара тахса иликтэринэ ылыллыбыттара. Билигин итинник түмүк толору таҕыста. Онон, уураахха уларыйыы киирэн параметрдар инникитин чопчуланыахтара-чуолкайданыахтара. Төһөтүн да иһин, сөптөөх үп-харчы эбии тыырылларын туһугар итинник үрдүк параметрдары (былааннары) ылынарбыт ордук. Оттон кэлин итиниэхэ уларытыылар киирэн биэриэхтэрэ», — диир Анастасия Васильевна.

Салгыы кини тыа хаһаайыстыбатыгар бюджеттэн бэриллэр үп-харчы туһунан сиһилии ырытта. «Былаан туолуута — бу үбү-харчыны көдьүүстээхтик туһаныы. Тыа хаһаайыстыбатыгар улуус ситиһиилэрэ кырата суохтар, сайдыы барара көстөр. Јрөспүүбүлүкэҕэ оҥорон таһаарыыттан валовай бородууксуйата 19 млрд. солк. киирэр эбит буоллаҕына, итинтэн улуус ылар ирээтэ — 1 млрд. тахса солк. тэҥнэһэр.

Улууска кэлбит үбү-харчыны нэһилиэктэргэ хайдах аныыргыт методикатын быһаарар туспа сокуон тахсара наада. Бөһүөлэктэргэ уопсайа төһө үп-харчы барбытын туһунан бюджет сокуонугар эмиэ уларыйыылар киириэхтээхтэр», — диэтэ кини.

 

Тыа хаһаайыстыбатын үгүөрү үгүс мэһэйэ уонна моһоло

 

Биллэн турар, бу көрсүһүүгэ дьон-сэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар үгүстүк көрсөр кыһалҕаларын аһаҕастык эттилэр, долгутар, үүйэр-хаайар ыйытыктарын депутаттарга, министиэристибэ, биэдэмистибэ үлэһиттэригэр биэрдилэр.

Ханна сылдьарбыт былаһын тухары субу курдук дьоннуун-сэргэлиин кэпсэттэххэ, үгүс күөйэр-хаайар кыһалҕаны толору билсиэххэ сөп. Оттон бу дьон эппиттэрэ-тыыммыттара биир үксүгэр учуоттанар да диир, аһара барыы буолуо дии санаабаппын. Этиллибит элбэх санааттан аҕыйаҕы талан ылан, холобур курдук кэпсиэххэ сөп.

  Нөөрүктээйи нэһилиэгин баһылыга Павел Сазонов президент тыа хаһаайыстыбатын сорох боломуочуйаларын нэһилиэктэргэ биэрэргэ этиитин биһириирин, ол гынан баран ити боломуочуйалары олоххо киллэриигэ кадрынан хааччыллыы нэһилиэктэргэ барыларыгар кэриэтэ быстар мөлтөҕүн эттэ. «Ону таһынан ити боломуочуйалары барытын биир мөлүүк буолбакка, салааларынан араартаан, наардаан биэрэр ордук этэ», — диир. Итини таһынан кини бостууктары хамнастыырга туруоруста. Муниципальнай уонна судаарыстыбаннай былаантан ити курдук сакааска көһүү механизмын толкуйдуохха наадатын ыйда. «Судаарыстыбаттан бачча үбү-харчыны ыллыгыт, оччотугар бачча сакааһы оҥороҕут» диэн сорудахтыыр, мин саныахпар, ордук этэ. Сакааһы таһынан оҥорон тахсыбыты батаран, бэйэ дохуота оҥостуохха сөп этэ», — диир кини.

- Дьон үксүн «Сылгыга анаан бэриллэр субсидия тоҕо 1-2 тыһ. солк. муҥурданарый? Сүөһү киэнигэр тэҥниир тоҕо кыаллыбатый?» диэн оруннаахтык туруорсар. Биһиги нэһилиэкпитигэр буоһатааччылар төһө сүөһүнү сиэмэлиигин да, соччо харчыны аахсаҕын» диэн курдук бэрээдэгинэн салайтарар коммерсаннар. Бу кинилэр үлэлиир бэрээдэктэрин уларытыахха баара.       

«Хотону, сылгы базаларын тутуу боломуочуйата улууска кэлэрэ ордук этэ. Ол үбүн-харчытын куоталаһыы курдук оҥорон, үлэлииргэ үчүгэй былааннаахтар, үрдүк көрдөрүүлээхтэр ылаллара табыгастаах буолуох этэ», — диир Афанасий Чириков. Салгыы Дьокуускйдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын үөрэнэн бүтэрбиттэр тыа сиригэр үлэлии тиийэллэрин ситиһэр ураты улахан суолталааҕын ыйда. Итини сэргэ урут-уруккуттан туруорсуллар боппуруоска - кэтэх хаһаайыстыбалаахтарга үлэлэрин ыстаас быһыытынан ааҕан, үлэ киниискэтигэр киллэрэр табыгастааҕын эттэ.

Биллэн турар, дьон санаата-оноото араас. Биир ыйытыкка сүүс араас санааны тобулан, ити-бу диэки иэҕэн этиэхтэрин сөп. Мөккүһүү да ханна барыай, үгүстүк иһиллэр. Холобур, тыа сиригэр үлэлиир уонна үлэлиэн баҕалаах хоһуун дьон элбэҕин үрдүнэн, аймахтаһыы, билсии-көрсүү үлэҕэ харгыһы, мэһэйи үөскэтэрин туһунан дьон чаҕыйбакка хайдах баарынан аһаҕастык эттэ. Оннук, оттооһун былдьаһыктаах кэмигэр чааһынайдар тиийэн, аат эрэ харата көдьүүһэ суох үлэлээбиттэрин, күрүө-хаһаа тутуута, хамнас кырата сытыытык турарын эттилэр.  

Владимир Иосифович Васильев: «Мин олорор бөһүөлэкпэр — Наахараҕа күн аайы аһыыр үүт аһылык баара буолуо дуо?» - диэн ыйытыгы сытыытык туруорда. Былырыыҥҥааҥҥа диэри бааһынай хаһаайыстыбаны тутан олорбут, кэлин сааһыран онтон аккаастаммыт киһи үүт атыылаһаары маҕаһыыны барытын кэрийэн баран, булбакка бороһуок суурадаһына үүтү атыылаһарга күһэллибитин холобур быһыытынан аҕалла. «Сүөгэй, суорат туһунан этэ да барыллыбат. Бу маннык быһыы-майгы иһин ким буруйданыахтааҕый, ким сэмэлэниэхтээҕий? Үрүҥ аһынан, этинэн хааччыйыыны ким сүрүннүөхтээҕий?» — диир кини. Кини сыһыан, бүтүн систиэмэ төрдүттэн уларыйыахтааҕын ыйда. Чуолаан тыа хааһайыстыбатын уонна ас-үөл политикатын министиэристибэтин иннэ-бүргэс, сүгэ-батас кэриэтэ сытыы тылынан-өһүнэн «кымньыылаата». «Салгыы балаһыанньа билиҥҥитин курдук буоллаҕына, «үөһэттэн» өссө улахан соруктар (параметрдар) соҥноннохторуна, урукку холкуостарга кубулуйарбыт бэтэрээнэн буоларыгар тиийэр. Оччотугар ампаар муҥунан арыылаах, хотон муҥунан сүөһүлээх-астаах олорон дьоммутун-сэргэбитин хоргуйуу чэрчитигэр тиэрдибэппит дуо? Үүтү, эти туттабыт, оттон бэйэлээх бэйэбит дьоммутун иҥэмтэлээх үрүҥ аһынан аһатарбыт кыаллыбат», — диир.

Кини аҥаардас сэмэлээһининэн эрэ муҥурдаммата, ыллыктаах, инникилээх этиилэри оҥордо. Јрөспүүбүлүкэ наадыйыытын толуйар оҥорон таһаарар хаһаайыстыбалар ботуччу хамнастаныахтаахтарын туруорсар. «Бу боппуруоһу туруорсубуппут уонча сыл буолла. Табаары оҥорон таһаарар хаһаайыстыбалар төлүүр нолуоктара төннөрүллэр механизмнарын толкуйдуохтаахпыт», — диэтэ Владимир Иосифович.

Түмүккэ

 Ити курдук, тыа хаһаайыстыбатын истэн буолбакка, ис-иһиттэн билэр дьон долгутар, аймыыр, ыарык сүгэһэр кэриэтэ иитиэхтэнэ сылдьар санааларын-оноолорун этэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ, өрөспүүбүлүкэни салайыы уруулугар турааччыларга тиэрдэн, сэргэхсийбиттэрэ чахчы. Салайааччылар, депутаттар ыллыктаах тылларын истэн, президент анал этиитин тирэх оҥостон, инникигэ, сарсыҥҥыга эрэллэрэ, баҕалара өссө ордук күүһүрбүтэ эрдэттэн сэрэйиллэр. Салгыы кинилэр иҥэн-тоҥон ырытыһаары, салааларга арахсан, ирэ-хоро кэпсэттилэр. Ыйытыктарыгар депутаттар ылыннарыылаах толору хоруйдарын ылан, санаалара көнньүөрэн тарҕастылар.    

Тылы ылбыттар быйылгы сыл тыа сирин сылынан биллэриллибитин, сыл бүтүүтэ тыа сиригэр уонна хаһаайыстыбатыгар болҕомто уҕараабатыгар баҕаларын хаста эмэ төхтүрүйэн тиэртилэр.

 

.