Онон кинилэргэ маннык таһымҥа тахсыы сонунун ааһан, ыарахан уонна икки бүк эппиэтинэстээх. Биллэн турар, депутаты отунан-маһынан оҥорбоккун, кинилэри норуот сиитэлээн талбыта. Син биир бары бэйэлэрин эйгэлэринэн элбэҕи ситиспит, олоххо буспут-хаппыт дьон буоллахтара. Ол иһин сыыйа оннуларын-тойдорун буллахтарына, бу үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыһан барыахтара диэн эрэниэҕиҥ.

 

Үһүс мунньах үлэтиттэн көрдөххө, Виктор Федоров, Алексей Еремеев, Алена Атласова Александр Ким-Кимэнтэн, Владимир Членовтан, Егор Жирковтан, Виктор Губаревтан хаалсыбакка, бэйэлэрин санааларын эттилэр-тыыннылар, элбэх боппуруоһу биэрдилэр, сокуоннары, уураахтары көҕүлээн киллэрдилэр. Холобур, Виктор Федоров Индигир бөлөх улуустарыгар таһаҕаһы тиэйии кэмигэр кыаллыбатах төрүөтүн быһаарыыга депутаттар ылсан үлэлииллэригэр этии көтөхпүтүн өйөөннөр 11 киһилээх хамыыһыйа тэриннилэр. Оттон биир Федоров – Владимир бу да сырыыга баарын биллэрдэ. Кини арыгыны бобуу сокуонун, чуолаан элбэх, квартиралаах олорор дьиэлэргэ итирдэр утахтары атыылааһыны хааччахтааһыны утарда. Предприниматель буолан бэйэлэрин биир идэлээхтэрин көмүскэһэн эрдэҕэ.

 

Дьиҥэр, пленарнай мунньах икки күҥҥэ суоттаммыта, ол иһин 2014 сыллааҕы бюджеты иккис күҥҥэ «хаһааммыттара». Ол эрээри депутаттар куоластааннар, тыын боппуруоһу биир күнүнэн көрдүлэр. Үп министрэ Валерий Жондоров туох быһыы-майгы ойууланарын сиһилии билиһиннэрдэ. Кини кэпсээниттэн көрдөххө, Россияҕа курдук республика экономикатын үүнүүтүн тэтимэ бытаарбытынан, кэлэр сыллааҕы сүрүн докумуон ылыллыыта ыарахан буолсу. Бюджет социальнай хайысхалааҕынан сүрүн ноҕурууска ороскуоту уйунууга тиксиэ. Правительство ааҕан киллэрбитинэн, дохуот кээмэйэ 133,7 млрд солк. тэҥнэһиэ, итиннэ нолуок ылар ирээтэ 63,1 млрд солк. Ороскуот 144,1 млрд солк. суоттаммыт. Федеральнай бюджеттан 56,8 млрд солк. көмө үп кэлэрэ былааннанар. Маныаха бюджет ороскуотун сабыыга 10,4 млрд солк. үп тиийбэт, ону хантан ылан «ситэрэр» боппуруос аһаҕас. Онон, этэргэ дылы, «куру ыга тардыныы» барыыһык. Ол эрээри иннинээҕи сылтан итэҕэһэ суох ороскуот кээмэйэ аччыа суохтаах. Хамнас үрдээн иһэринэн үбүлээһин сүрүн чааһын ылыа. Ол иһин атын ыстатыйалартан «тонооһун» барыа. Итиннэ капитальнай тутуу объектара хабыллыахтарын сөп. Ол эрээри сүрүн болҕомто тыа сирин сайыннарыыга, оҕо саадтарын, оскуолалары тутууга, коммунальнай хаһаайыс­тыбаны өйөөһүҥҥэ, хаарбах дьиэлэртэн нэһилиэнньэни көһөрүүгэ туһуланыа. Суол-иис фондатыгар 3,7 млрд солк. угуллуо.

 

Кэлиҥҥи сылларга биһиги республикабыт бюджета биирдиилээн программаларга тирэҕирэн оҥоһуллар буолла. Ол курдук, 35 программа ылылларын билэбит. Кэлэр сылга кэккэ программалары холбуур буолбуттар. Холобур, «Үөрэхтээһин» программатын «Тыллары харыстааһын, сайыннарыы, үөрэтии» программаны кытта биир оҥорбуттар. Ол оннугар физкультураны, спорду сайыннарыыга саҥа программа баар буолбут.

 

Александр Ким-Кимэн «Бизнес социальнай эппиэтинэһин туһунан» федеральнай сокуоҥҥа үлэлэһиини күүһүрдэри, үбүлээһиҥҥэ нормативнай-правовой базаны тупсарыыга федеральнай уорганнары, атын субъектары кытта хардарыта дьайсыыга, бюджет, нолуок боппуруостарыгар парламент уонна правительство холбоһуктаах бастайааннай хамыыһыйатын тэрийэргэ этии киллэрдэ. Александр Ноговицын оттук-энергетика ресурсаларынан хааччыйыыга сыананы бэрээдэктээ­һиҥҥэ правительственнай хамыыһыйаны үлэлэтиэххэ диэтэ. Виктор Губарев улахан баайга (роскошь) нолуогу киллэриигэ, арыгыны оҥорууга, атыылааһыҥҥа государство монополиятыгар бэйэтин көрүүтүн эттэ. Сергей Павлов профтехүөрэх­тээһин бэрэстэбиитэлэ буоларынан, бу хайысхаҕа үбүлээһин аччаабытыттан долгуйарын биллэрдэ.

 

Түмүккэ депутаттар 2014 сыллааҕы бюджет барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар. Бу иннинэ комитеттарынан ырытыһыы барбыта, парламентскай истиилэр ыытыллыбыттара. Билигин иккис ааҕыыга диэри үлэ өссө тэтимириэ, сыыппаралар хаста эмит көннөрүллэн, кытаанах тургутууну, сөбүлэһиини ааһыахтара. Онно туруулаһыы күүстээх буолуо.

Ил Түмэн үһүс пленарнай мунньаҕын түмүгүнэн Государственнай Мунньах председателэ Александр Жирков суруналыыстарга бу курдук хоруйдаата:

— Билигин саамай сүрүн үбүлээһин хамнас төлөө­һүнүгэр барар, бу ороскуоппут 40-тан тахса бырыһыанын ылар. Уонна ити көстүү 2016 сылга диэри үрдүү турара былааннанар. Онон экономикабыт сүрүн­нээн хамнас төлөөһүнүгэр республика бюджетыгар үөскүүр араастаһыыны сабыыга үлэлиэхтээх.

 

Бюджет иккис ааҕыытыгар балайда улахан уларыйыылар киириэхтэрэ. Биһиги бюджеппыт үһүс сылын Россия таһымыгар курдук программа быһыытынан ылыныллар. Программанан ырытыыга билигин оҥоһуллубут барыл­лааһын соччо үчүгэйэ суох хартыынаны көрдөрөр. Ити боппуруоска саамай сүрүн хайысха – нолуоктары төлүүр бөдөҥ тэрилтэлэри кытта сыһыаммытын чопчу уларытыах тустаахпыт. Федеральнай таһымҥа нолуок политиката улахан компаниялар тустарыгар үлэлиир уонна итилэр нолуоктарын хас да субъекка бииргэ үллэрэн (консолидированнай) төлүүр балаһыанньаларын содулугар биһиги балайда биллэр сүтүктэннибит. Онон биһиги улахан тэрилтэлэри кытта уонна федеральнай сокуоҥҥа даҕаны, Дальнай Восток, Байкал регионун программатыгар көрүллэр уларытыыларга сөп түбэһиннэрэн, хайаан да үбүлээһини улаатыннарарга күүскэ үлэлэһиэхпитин наада.

Социальнай ноҕуруус­канан сибээстээн инвестиционнай бюджекка балайда улахан уларыйыылар киирэллэр. Ол аҕыйах нэһилиэнньэлээх сэлиэнньэлэрбитигэр охсуу буолуон сөп, кинилэргэ урут да капитальнай тутуулар улаханнык ыытыллыбаттара, «үтүө эрэ дьыаланан» оҥоһуллара. Ол иһин «Мин Сахам сирэ – ХХI үйэҕэ» хамсааһын үбүлээһинин аччаттарбат, правительство бастаан көрбүт сууматын эбии былааннатан, элбэтэр туһугар туруорустубут. Кэлэр өттүгэр бу хамсааһыны бөҕөргөтүөх тустаахпыт.

 

Республикабыт президенэ норуокка, Ил Түмэҥҥэ, правительствоҕа Анал этиитигэр тыа сиригэр биэс сыллаах хамсааһын, былаан үбүлээһин өттүнэн аччыа суохтаах диэн бигэтик этэн турар. Үөскээбит быһыыга-майгыга үп көрүүтүгэр уларыйыы киирэр түгэнигэр биһиги итинник хамсатыыны таһаарыахпыт суоҕа, правительство да итиннэ эмиэ интэриэстээх. Онон тыа сиригэр көрүллүбүт харчы бу биэс сылга тыа сирин олоҕун саҥа таһымҥа таһаарыытын, программа олоххо киириитин биһиги хонтуруолга тутуохпут. Ол быһыытынан бу хайысхаҕа 2014 сыллааҕы сыыппараны улаатыннарыы өттүгэр үлэлэһэбит, чопчу төһө үп-харчы тыырыллыбыта ахсынньы 5 күнүгэр биллиэҕэ.